Een decennium crisis: we hebben niets geleerd

De herdenking van tien jaar financiële crisis is in volle gang. Het begon in maart, toen de deconfiture van Bear Stearns een decennium oud was. Het wordt straks in augustus gevolgd door de twee hedge funds van BNP Paribas, die in problemen kwamen door beleggingen in Amerikaanse rommelhypotheken. En dan volgt op 15 september de klapper: het failliet van Lehman Brothers, dat de hele boel mondiaal aan het schuiven bracht.

De vraag op ieders lip zal zijn: is het systeem nu veilig? Hebben we de juiste lessen getrokken? En belangrijker: hebben we de juiste maatregelen getroffen?

Er zijn goede redenen om aan te nemen dat het antwoord op al die vragen negatief is. Om dat te snappen is het goed even stil te staan bij wat er in 2008 ook alweer mis ging.

Heel kort: te grote banken met te weinig vermogen en te hebzuchtige bestuurders leenden te grote sommen geld van elkaar en van multinationals met absurd grote kasreserves en leenden dat uit aan een groeiend aantal schuldhorige burgers die door neoliberale overheden de koopwoningmarkt op waren geduwd, resulterend in gigantische private schuldenlasten die bij de minste of geringtse economische tegenwind ondraaglijk zou blijken. En ondertussen keken pers, publiek, politiek en academia een andere kant op. Het leverde, in de woorden van de Britse sterverslaggever van de Financial Times, een sociale stilte op waarin graaiers ongehinderd hun parasitaire activiteiten konden ontplooien.

Loop deze diagnose langs, dan zie je al snel dat er niets geleerd is. Banken zijn sinds de crisis alleen maar groter geworden. De onderlinge verbondenheid is alleen maar gegroeid. En de Europese Bankenunie geeft er ook nog eens de pauselijke zegen aan.

De eigen vermogenseisen zijn op papier omhoog gegaan, maar dat is gebeurd door toe te staan dat banken allerlei schuldtitels (vreemd vermogen) voor de toezichthouder meetellen als eigen vermogen. In theorie ziet het er dus leuk uit, in de praktijk van een crisis zal het allemaal boterzacht blijken te zijn.

Sterker, de beweging van de toezichthouder gaat alweer de andere kant op. De eisen voor verpakte hypotheekprodukten (ja dat lees je goed: dezelfde troep waar de crisis mee is begonnen) zijn in Europa verlaagd. En deze week werd bekend gemaakt dat de Amerikaanse grootbanken hun historische winsten niet gebruiken om hun eigen vermogen te vergroten, maar juist om het te verkleinen: het wordt teruggegeven aan aandeelhouders door eigen aandelen terug te kopen.

De schaduwbanciare markt die banken voor de crisis in staat stelde veel grotere balansen op te tuigen dan de inleg van spaarders toestond, en die voor de crisis een omvang had van pakweg de helft van de mondiale bancaire balansen, is al lang weer terug op het niveau van vóór 2008. Het gevolg is dat ook de winstgevendheid — en daarmee de bonussen, salarissen en dividenden — weer terug zijn op het niveau van voor 2008. JPMorgan Chase, een van de grootste banken ter wereld, boekte afgelopen kwartaal de grootste winst uit haar hele geschiedenis. En dat bankiers excessieve beloningen weer als hun geboorterecht beschouwen. Zie de badinerende opmerkingen van Jeroen van der Veer over het Jupiler-league salaris van ING-baas Ralph Hamers. Ik krijgt het woordje "top" in combinatie met "bankier" al een decennium niet meer uit mijn pen.

Ook deze week kwam het IMF met een alarmerend rapport: de mondiale schuldenlast is hoger dan ooit. En het merendeel daarvan is private schuld. Wie wel eens geprobeerd heeft om een appartement in Amsterdam of Utrecht te kopen, weet hoe het komt. De hele zwik aan financiële liquiditeit die centrale banken sinds de crisis in het financiële systeem hebben gespoten, is terecht gekomen op markten waar rijken domineren: de aandelenmarkt, de huizenmarkt, de kunstmarkt, de markt voor tweedehands mechanische klokjes, de markt voor oldtimers, et cetera. 

En tot slot die sociale stilte. Ja, de ophef is adembenemend groot als Hamers van ING een salarisstijging van vijftig procent krijgt toebedeeld. Maar de stilte is al even adembenemend als het onderwerp van kapitaaleisen op de agenda staat. Of als in Europa een markt voor verpakte hypotheekprodukten wordt opgetuigd. Ik was er zelf bij, en heb nog geprobeerd hier een Europees en landelijk debat over op te tuigen. Het mondde uit in een spaarzaam bezocht avondje in Crea, het studentenhuis van de Universiteit van Amsterdam.

Slotoordeel: we hebben niets geleerd. En dus is het wachten op de volgende, onvermijdelijke systeemcrisis in een wereld die verslaafd is aan schuld en daarmee een onhoudbaar grote claim legt op het welzijn van toekomstige generaties.