Pakhuizen van de overheid puilen uit met bijna anderhalf miljard persoonlijke beschermingsmiddelen en medische hulpmiddelen. Dit is de noodvoorraad voor de zorg, ingeslagen tijdens de coronacrisis. De houdbaarheidsdatum van een kleine 300 miljoen producten uit deze voorraad – meer dan 28 duizend pallets – is overschreden.

Zo ook van ruim 20 miljoen mondkapjes die Sywert van Lienden, Bernd Damme en Camille van Gestel in april 2020 verkochten aan het ministerie van Volksgezondheid (VWS). Deze geruchtmakende deal betrof 40 miljoen maskers van twee Chinese fabrikanten, waarvoor VWS ruim 100 miljoen euro betaalde. Voor de 20 miljoen exemplaren die nu nog liggen opgeslagen stuurde Van Lienden destijds een factuur van 45 miljoen euro.   

Er is een poging gedaan om van de voorraden af te komen door verkoop, donatie of ‘duurzaam verwerken’. Dit stuitte op problemen. Zo konden verkopers binnen de EU niet met stuntprijzen werken, omdat de overheid dan de markt zou verstoren. Ook gratis uitdelen kon worden opgevat als een vorm van marktverstoring. VWS kon de partij van Van Lienden aan de straatstenen niet kwijt.

Daarom is er op 15 november een aanbesteding gestart voor het ‘afvoeren en verwerken’ van in totaal 258 miljoen maskers en 30 miljoen handschoenen, jassen en schorten. De mondkapjes van Relief Goods Alliance – het commerciële bedrijf dat Van Lienden en co voor de deal gebruikten – zijn daarin apart benoemd.  

De 258 miljoen maskers zijn voor verreweg het grootste deel zogeheten ‘chirurgische’ mondmaskers. VWS kocht daarvan grote aantallen in mei 2020, nadat er in het begin van de crisis (in februari en maart 2020) een tekort aan zulke spullen was ontstaan. De schaarste was op dat moment echter al opgelost.

Politieke bedreiging

Bij het Landelijk Consortium Hulpmiddelen (LCH) wekte de aankoop van al die maskers destijds de nodige verbazing, vertelden deelnemers van het LCH eerder aan Follow the Money. Hetzelfde geldt voor de deal met Van Lienden en compagnons: professionele inkopers van het consortium waren fel gekant tegen deze overeenkomst, omdat er al meer dan genoeg maskers waren ingekocht en betere deals voor handen waren.

In de documentatie bij de aanbesteding schrijft VWS: ‘Omdat het niet duidelijk was hoe lang tekorten aanhielden en hoe lang de crisis ging duren, zijn er grote hoeveelheden PBM en MHM ingekocht als noodvoorraad. Het ministerie heeft er zo voor gezorgd dat zorgverleners altijd over middelen van de juiste kwaliteit konden beschikken.’ 

Uit het boek Sywerts miljoenen blijkt dat angst voor tekorten niet de primaire reden was om zaken te doen met Van Lienden en co. Voormalig minister Hugo de Jonge zag Van Lienden als een politieke bedreiging en spoorde zijn ambtenaren en verantwoordelijk minister Martin van Rijn aan om zaken met hem te doen. Normale procedures werden daarbij opzij gezet.   

De van tv bekende opiniemaker had destijds nauwelijks enige ervaring als importeur. Van Lienden claimde als voorman van de stichting Hulptroepen Alliantie publiekelijk de mondkapjes ‘om niet’ te leveren. Later bleek dat hij met zijn zakenpartners 20 miljoen winst had gemaakt op de transactie.     

Geen recycling mogelijk 

Jassen en handschoenen kunnen grotendeels gerecycled worden. Mondkapjes daarentegen zijn niet of nauwelijks tot grondstof te verwerken. Dat komt omdat de meeste mondkapjes bestaan uit polypropyleen, waarvan de fabrikant vezels maakt. Hoe dichter die vezels op elkaar zitten en hoe meer lagen er op elkaar liggen, hoe beter het mondkapje beschermt tegen bijvoorbeeld stofdeeltjes en virussen.

Eerder beloofde VWS dat de mondkapjes ‘op duurzame wijze’ zouden worden verwerkt, als verkoop of donatie onmogelijk zou blijken. Maar de aanbesteding eist dat het winnende bedrijf slechts 10 procent van het materiaal hoeft om te zetten in een ‘herbruikbare grondstof’. Kortom: het overgrote deel gaat de verbrandingsoven in.

Accountancy-organisatie Deloitte doet in opdracht van VWS onderzoek naar de inkoop van beschermingsmiddelen. Het eerste deel over de mondkapjesdeal met Van Lienden is half september afgerond en wordt 1 december besproken tijdens een commissievergadering in de Tweede Kamer.