Maandag 22 februari 2016 start rumoerig in de Waterleidingstraat in Brussel. De reden voor het kabaal is een groep actievoerders. De leden ketenen zich vast aan de toegangsdeuren van een langgerekt gebouw dat zit ingeklemd tussen de woonhuizen in de straat. Op de gevel van het gebouw staat ‘Management Centre Europe’. Het is de locatie van de elfde onderhandelingsronde van TTIP. Over handelsverdrag TTIP wordt al jarenlang achter gesloten deuren gepraat door Europa en de Verenigde Staten. De onderhandelingsronde is een goed moment voor actie dachten ze bij Greenpeace. Een dertigtal actievoerders houdt voor het conferentiecentrum spandoeken vast met de tekst: ‘TTIP is een doodlopende weg.’ Na enkele uren in de regen te hebben gestaan helpt de Belgische politie de actievoerders met hun vrijwillige vertrek. De TTIP-onderhandelaars kunnen eindelijk naar binnen en de rust is voorlopig weer teruggekeerd in de Waterleidingstraat. 

Het handelsverdrag TTIP kan altijd rekenen op veel aandacht. Hoe anders is dat voor TiSA, een broertje van TTIP. TiSA staat voor Trade in Services Agreement en is een verdrag voor de dienstensector. 50 landen doen eraan mee. Dat is twee keer zoveel als bij TTIP. Toch liggen er voor de deur van de TiSA-onderhandelingen geen actievoerders. Over TiSA worden ook geen Tweede Kamervragen gesteld, zoals bij TTIP wel het geval is. Er bestaan ook geen boeken over TiSA, er zijn geen grote demonstraties tegen het verdrag en de Nederlandse media bericht nagenoeg niet over TiSA. Is handelsverdrag TiSA dan niet belangrijk?  

Follow the Money vroeg het zich af en stelde zeven vragen aan twee TiSA-experts: Myriam Vander Stichele en Jan Teresiński. Teresiński is econoom bij het Poolse Center for Social and Economic Research (CASE) en presenteerde vorige week een rapport over TiSA aan het Europees Parlement. Vander Stichele werkt bij de Nederlandse Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen (SOMO) en onderzoekt de financiële sector en handelsverdragen. 

1.   Wat is TiSA? 

TiSA (Trade in Services Agreement) is een handelsverdrag voor de dienstensector waarover sinds september 2013 wordt onderhandeld door 50 landen. Het doel van TiSA is om handelsbelemmeringen voor de dienstensector weg te nemen. De dienstensector, ook wel de tertiaire sector genoemd, bevat de onderdelen van de economie die niet vallen onder de industrie of landbouw. Het gaat dan over het verlenen van een dienst, een advocaat bijvoorbeeld. Maar ook het onderwijs, de gezondheidszorg, transport, de pakketpost, het internet en mobiele telefonie zijn diensten. 

De deelnemers van TiSA zijn de 27 lidstaten van de Europese Unie. De Europese lidstaten onderhandelen niet zelf. Dat doet de Europese Commissie voor ze. De 22 andere TiSA-deelnemers zijn: Australië, Canada, Chili, Colombia, Costa Rica, Hong Kong, IJsland, Israël, Japan, Liechtenstein, Mauritius, Mexico, Nieuw-Zeeland, Noorwegen, Pakistan, Panama, Peru, Taiwan, Turkije, Verenigde Staten, Zuid-Korea en Zwitserland. 

'De deelnemende landen aan TiSA zijn verantwoordelijk voor 70 procent van de wereldwijde handel in diensten.'

Diensten hoef je niet enkel aan te bieden in het eigen land. Je kan ze ook exporteren. Dat gebeurt al veel. Denk dan bijvoorbeeld aan een consultant die een klus doet in het buitenland. Teresiński: ‘De deelnemende landen aan TiSA zijn verantwoordelijk voor 70 procent van de wereldwijde handel in diensten. De dienstensector neemt een groot deel van het wereldwijde bnp voor zijn rekening. Dit deel neemt bovendien steeds verder toe. Veel banen zijn afhankelijk van de dienstensector.’ 

Volgens Vander Stichele is het allemaal niet zo mooi als het lijkt. ‘Met TiSA wil men verregaande liberalisering bereiken door bestaande en toekomstige liberalisering onomkeerbaar te maken. Met liberalisering wordt niet alleen bedoeld het openen van de markten voor diensten, maar ook om te verhinderen dat overheden regels invoeren die worden beschouwd als handelsbeperkend, lees: minder winst opleveren.’ 

Het initiatief voor de TiSA-onderhandelingen is genomen in 2012 door het gros van de eerdergenoemde landen. Ze noemen zichzelf de ‘Really Good Friends of Services’. Deze ‘hele goede vrienden van de dienstensector’ waren gefrustreerd over de onderhandelingen van de Wereldhandelsorganisatie (WTO). Het ging allemaal niet snel genoeg met de liberalisering. De goede vrienden hebben de wens uitgesproken om TiSA – als het verdrag is uitonderhandeld – beschikbaar te stellen voor alle landen die deelnemen aan de WTO. Vrijwel alle landen van de wereld zijn lid van de WTO. 

Hieronder een kaart met welke landen deelnemen aan de bekendste internationale handelsverdragen: TiSA, TTIP, CETA en TPP. 

2.   Wat zijn de voor- en nadelen van TiSA? 

Het doel van TiSA is een vergaande liberalisering van de dienstensector. Volgens de Europese Commissie, de onderhandelaar namens de Europese lidstaten, moet TiSA leiden tot meer handel. Dat leidt vervolgens weer tot economische groei en meer banen, stelt de Commissie. 

Teresiński noemt dat eigenlijk logisch: ‘De liberalisering van handel resulteert altijd in economische voordelen. Het resultaat zal met name merkbaar zijn in Europa, dat is ’s werelds grootste exporteur van diensten. TiSA gaat ervoor zorgen dat Europese bedrijven goedkoper diensten kunnen exporteren en consumenten meer keus hebben voor lagere prijzen. De algehele efficiëntie van de wereldeconomie zal er ook door gaan verbeteren.’ 

Vander Stichele wijst erop dat vooral de multinationals van TiSA gaan profiteren: ‘De voordelen zijn voor de Europese dienstenmultinationals die meer en makkelijker toegang willen in de TiSA-landen, er winst maken, en de winst repatriëren. De nadelen zijn dat geprivatiseerde diensten, inclusief publieke diensten, niet of nauwelijks weer onder publieke controle worden gebracht of niet meer opengesteld worden voor buitenlandse dienstverleners of diensten. Ook zijn er nogal wat TiSA-regels die verhinderen dat overheden nieuwe regels kunnen invoeren die belangrijk kunnen zijn voor het algemeen belang.’ 

Vander Stichele doelt op de zogenaamde ratchet clause waarvan bekend is dat deze in TiSA zit. De clausule moet het terugdraaien van bepalingen in TiSA verhinderen. Als bepaalde diensten eenmaal zijn opengesteld voor buitenlandse partijen, kan dit niet worden teruggedraaid door een land.  

Teresiński kan maar één mogelijk nadeel noemen als gevolg van TiSA: ‘Bij het liberaliseren van handel kunnen sommige werknemers negatieve effecten ervaren omdat werk en de lonen kunnen gaan verschuiven.’ Toch hoeven Europeanen hier niet voor te vrezen volgens Teresiński: ‘De Europese dienstensector heeft een competitief voordeel ten opzichte van die sector in andere landen, daarom is het de verwachting dat er geen negatieve consequenties volgen.’ 

Teresiński wil graag duidelijk maken dat publieke diensten niet vallen onder TiSA: ‘Sommigen zeggen dat publieke diensten negatief worden beïnvloed door TiSA. Dit is niet waar. De Europese Commissie heeft duidelijk gemaakt dat die diensten, zoals publieke gezondheidszorg, sociale voorzieningen en onderwijs zijn uitgezonderd van TiSA. Als je deze sectoren toch wil hervormen moet je het doen door middel van de eigen wetgeving en niet via internationale handelsverdragen.’ 

3.   Wat gaat Nederland merken van TiSA? 

Het Centraal Planbureau berekende dat 80 procent van de Nederlandse banen afkomstig is uit de dienstensector. Driekwart van het Nederlandse bnp wordt ermee verdiend. Volgens prognoses neemt de nadruk op de dienstensector alleen maar toe de komende jaren. 

Teresiński verwacht grote voordelen voor Nederland als gevolg van TiSA: ‘Hoe meer bedrijven werkzaam zijn in de dienstensector, des te meer levert het op voor een land. Nederland zal horen bij hen die het meeste gaan profiteren van TiSA.’ 

Maar aan het openstellen van de dienstensector zit ook een keerzijde volgens Vander Stichele: ‘We zullen in Nederland merken dat TiSA ervoor zorgt dat er meer buitenlandse aanbieders komen van diensten waarbij we het niet verwachten zoals vroedvrouwen, bejaardentehuizen, fysiotherapeuten en het private onderwijs.’

De Nederlandse minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking Lilianne Ploumen is voorstander van TiSA. In een brief aan de Tweede Kamer van 15 januari 2016 legt ze uit wat er voor Nederland te winnen valt: ‘De Europese Commissie heeft berekend dat een ambitieus akkoord voor de handel in diensten de Europese Unie in potentie op termijn 15,6 miljard euro BBP-groei per jaar kan opleveren. Nederland, met zijn open economie, sterke dienstensector en state of the art digitale infrastructuur, profiteert in grote mate van verdere versterking van de wereldwijde handel in diensten.’

4.   Wat is het verschil tussen TTIP en TiSA? 

TiSA als TTIP zijn beide handelsverdragen met als doel het wegnemen van handelsbelemmeringen. Dat kunnen importtarieven zijn of lastige wetten en regels. Bij TiSA onderhandelen Europa, de Verenigde Staten en nog 21 andere landen over een verdrag waarbij diensten centraal staan. Bij TTIP onderhandelen de Europese lidstaten alleen met de Verenigde Staten. Het gaat daarbij zowel over goederen als over diensten. 

Vorige week presenteerde Teresiński in het Europees Parlement zijn rapport over de mate waarin TTIP en TiSA slagen in het liberaliseren van de dienstensector. Het Europees Parlement controleert en adviseert de Commissie bij TiSA-onderhandelingen en heeft uiteindelijk de macht om voor of tegen het verdrag te stemmen. Dit geldt niet alleen voor TiSA, maar ook voor TTIP. 

Teresiński heeft in zijn rapport samen met collega’s de voorstellen van de Europese Commissie in TTIP en TiSA vergeleken. Teresiński concludeert dat er weinig verschil zit tussen TTIP en TiSA als het aankomt op de mate van liberalisering. Wel voegt hij toe: ‘In het Europese voorstel voor TiSA zitten nog minder handelsbeperkingen voor de dienstensector dan in het TTIP-voorstel’. 

5.   Hoe verlopen de TiSA-onderhandelingen? 

De TiSA-onderhandelingen vinden plaats in het Zwitserse Genève. Al zestien keer sinds september 2013 komen daar teams van ambtenaren bij elkaar om te praten over het verdrag. De VS, Europa en Australië hebben de taak als roulerende voorzitter beurtelings op zich genomen. De laatste overlegronde was eind januari 2016. ‘De onderhandelingen verlopen goed maar een eindpunt is nog niet in zicht’, weet Teresiński. 

In september 2015 gebeurde iets opvallends: Uruguay stapte toen uit de TiSA-onderhandelingen. Naar eigen zeggen omdat de visie van TiSA niet overeenkomt met die van de regering. Uruguay staat bekend als het ‘Zwitserland van Zuid-Amerika’ vanwege de stabiliteit van het land. Teresiński weet nog reden voor het vertrek van Uruguay: ‘Er bestond bij de linkse regering de angst om niet langer de eigen financiële sector en telecommunicatie te kunnen reguleren. Het is wel belangrijk om op te merken dat Uruguay nog maar een jaar meedeed aan de onderhandelingen.’ 

Teresiński: ‘Er bestaat altijd de kans dat andere landen zich ook terugtrekken uit TiSA. Er zijn altijd wel partijen die tegen vrijhandel zijn, zonder in te zien dat hun land en consumenten ervan zullen profiteren. Als je het mij vraagt, is het niet heel waarschijnlijk dat andere landen eruit zullen stappen. Als het verdrag straks af is, zullen juist meer landen lid willen worden.’

6.   Zijn de TiSA-onderhandelingen geheim? 

‘Nee, de onderhandelingen over handelsverdragen worden niet in het openbaar gevoerd, maar ze zijn niet geheim,’ schrijft de Europese Commissie op zijn TiSA-pagina. 

Uit documenten die Wikileaks naar buiten bracht in juli 2015 blijkt echter dat geheimhouding een grote rol speelt bij TiSA. Een van de documenten betreft een Amerikaanse onderhandelingstekst van het handelsverdrag. Bovenaan het document staat te lezen wanneer de tekst vrijgegeven mag worden: ‘Vijf jaar nadat de TiSA-overeenkomst in werking is getreden of, als er geen overeenkomst wordt afgesloten, vijf jaar na het sluiten van de onderhandelingen.’ Oftewel: we hadden het document eigenlijk pas op z’n vroegst in 2021 mogen inzien.

‘Nee, de onderhandelingen over handelsverdragen worden niet in het openbaar gevoerd, maar ze zijn niet geheim.’ 

Vander Stichele: ‘Dit zijn teksten van de VS, die willen dat het publiek niet weet wat er tijdens de onderhandelingen is besproken. De EU wil deze beperking niet. De onderhandelingen zijn weinig transparant voor het publiek maar recentelijk is wat meer algemene info gegeven door de EU. De Europese parlementsleden kunnen wel de onderhandelingsteksten inzien.’ 

Teresiński breekt een lans voor de transparantie van de Europese onderhandelaars: ‘De Europese Commissie heeft zijn positie in juli 2014 al bekend gemaakt. Nog voor het einde van de onderhandelingen. Dat mag ook weleens worden vermeld.’ 

7.  Wat is het belang van TiSA? 

Het belang van TiSA is groot en we moeten gespitst zijn op de lopende onderhandelingen, volgens Vander Stichele: ‘De TiSA-onderhandelingen gaan over het grootste gedeelte van onze economie, ook over wat we als publieke diensten beschouwen, en het beperkt wat landen kunnen doen op het gebied van regelgeving.’ 

Teresiński: ‘Het is altijd goed dat de publieke opinie meer kennis heeft over handelsverdragen, dit maakt zo’n verdrag alleen maar beter. Ik zie graag meer aandacht voor TiSA, maar niet ten koste van TTIP. Beide verdragen zijn even belangrijk voor de economie van Europa. We weten nog niet wat de uitkomst is van de beide verdragen, want die zijn nog in onderhandeling. Daarom is het lastig om nu al aan te geven welk verdrag de grootste gevolgen gaat hebben.’ 

Ergens in de komende maanden vindt in Genève de 17e onderhandelingsronde plaats van handelsverdrag TiSA. De precieze datum is nog niet bekend gemaakt. De locatie al wel: het imposante hoofdkwartier van de Wereldhandelsorganisatie (WTO). Jezelf vastketenen aan de toegangsdeur – zoals bij de TTIP-onderhandelingen in Brussel is gebeurd – is wel een grote uitdaging getuige het WTO-poortgebouw.