Op zaterdagmiddag 28 maart stuurt het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport op social media foto’s rond van minister Van Rijn bij een pallet bruine dozen. Daarin zitten beademingsapparaten, zojuist uit de Verenigde Staten aangekomen. Het zijn de eerste honderd exemplaren van een bestelling van duizend die VWS bij Philips heeft gedaan. ‘Hiermee kan de IC-capaciteit in Nederland snel omhoog. Komende weken wordt de rest van de apparaten geleverd,’ meldt de bijbehorende tweet.

Dat is nodig ook, want al op 25 maart waarschuwde Diederik Gommers, voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Intensivisten (NVIC) in de Tweede Kamer dat een tekort aan IC-bedden dreigt. Op dat moment liggen er zeshonderd corona-patiënten op de IC. Daarnaast bezetten ‘gewone’ patiënten vijfhonderd IC-bedden. Alles bij elkaar hebben de Nederlandse IC’s 1150 bedden. De grens is dus al bijna bereikt. De apparaten van Philips kunnen niet op een beter moment komen.

Op zondagavond 29 maart zit Philips-topman Frans van Houten in talkshow Op1. Vol trots vertelt hij dat zijn bedrijf maar liefst duizend beademingsapparaten gaat leveren. Philips wordt overspoeld door vragen naar beademingsapparatuur, en de fabrieken in de VS draaien overuren. In de vijftien minuten die Van Houten aan het woord is, komt één aspect niet aan de orde: welke spullen levert Philips precies? Zijn die wel geschikt voor de beademing van coronapatiënten op de IC?

Deze vraag is voor hoogleraren, intensivisten, IC-verpleegkundigen en ventilator practitioners juist cruciaal. Op een intensive care liggen patiënten die vechten voor hun leven, bijgestaan door de allerbeste mensen en de allerbeste apparatuur. Spullen die op een IC staan, moeten van topkwaliteit zijn. ‘Met de beste apparatuur overleeft op dit moment maximaal 60 procent van de coronapatiënten de IC’, zegt een medisch specialist.

Follow the Money sprak de afgelopen dagen met een reeks hoogleraren, IC-personeel en deskundigen op het gebied van beademingsapparatuur. Ze praten op basis van anonimiteit, om het ziekenhuis waar ze werken niet in opspraak te brengen. Het centrale thema in alle gesprekken: volslagen onbegrip over de aankooppolitiek van beademingsapparatuur door het ministerie van VWS. En ook: de Trilogy Evo en de V60 van Philips zijn mooie machines, geschikt voor IC-gebruik, maar niet geschikt voor coronapatiënten.

Apparatuur als een Formule 1-wagen

De ruim zeventig IC’s in Nederland werken al jaren met apparaten van drie merken: Dräger (Duitsland), Getinge (Zweden) en Hamilton Medical (Zwitserland). Van deze drie is de laatste marktleider. De Zwitsers leveren aan 42 van de 78 Nederlandse ziekenhuizen, hun merk is al twintig jaar in Nederland vertegenwoordigd. Sinds kort is ook Löwenstein tot de Nederlandse markt toegetreden. Dit Duitse bedrijf levert machines aan het Rode Kruis Ziekenhuis in Beverwijk.

Philips speelt op de IC-afdelingen geen enkele rol. Waarom bestelt het ministerie van VWS dan juist bij deze fabrikant duizend machines? Waarom is marktleider Hamilton Medical niet als eerste gebeld? 

‘Een mogelijk misverstand is dat de huidige covid-19-pandemie door niet-deskundigen wordt vergeleken met de polio-epidemie in de jaren vijftig van de vorige eeuw,’ zegt Armand Girbes, hoogleraar intensive-caregeneeskunde aan de VU in Amsterdam. ‘Bij poliomyelitis is er een zenuw-spierprobleem waardoor de patiënt niet meer kan ademhalen. Dan heb je genoeg aan een eenvoudig beademingsapparaat, want met de longen is niets mis. Maar bij covid-19 is er sprake van een gecompliceerde longaandoening met longembolieën, nierschade en ernstige problemen van hart en bloedvaten. Daarom is gedachte: “We lossen het even op met wat simpele beademingsvoorzieningen” verkeerd.’ 

Een deskundige maakt een analogie met Formule 1. De racewagens in deze topcategorie hebben een lange ontwikkelingsgeschiedenis, aan elk onderdeel is jarenlang gewerkt, ieder onderdeel is geperfectioneerd. Aan F1-wagens werken alleen de beste technici en er rijden alleen de beste coureurs in. De beademingsmachines op IC’s zijn met deze F1-wagens te vergelijken. Ze kosten tussen de 30.000 en 40.000 euro per stuk, bevatten de modernste technologie en zijn gebaseerd op tientallen jaren ervaring en klinisch onderzoek. Sinds de polio-epidemie in de jaren vijftig zijn de beademingsmachines uitgegroeid van simpele personenwagens in de toerklasse tot Formule 1-raceauto’s.

Gommers checkt of de Trilogy Evo genoeg druk kan geven om een coronapatiënt te beademen

Als Diederik Gommers, voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Intensive Care, op zaterdag 28 maart een bruine doos opent op het Erasmus Medisch Centrum, waar hij werkt als intensivist, treft hij daar de Trilogy Evo with OBM aan. Met behulp van een testlong-ballon test hij of de Trilogy Evo with OBM genoeg druk kan geven, nodig voor beademing van coronapatiënten op een IC. Verder checkt hij of het apparaat doet wat het volgens de specificaties moet doen. De intensivist is niet ontevreden, maar twijfelt over de slangen. ‘Normaal hebben dit soort machines twee slangen: een voor in- en een voor uitademen. De Trilogy Evo had maar één slang waardoor de uitademingslucht meteen de kamer inging. Bij coronapatiënten kunnen dan virusdeeltjes de kamer in worden geblazen. Dat is beslist niet wenselijk. Wij hebben geadviseerd om die slang achter de patiënt te plaatsen en op de slang een filter te plaatsen. Die filters konden we bij een fabrikant bestellen.’

Een ervaren verpleegkundige en Hendrik Endeman, intensivist bij het Erasmus MC, zijn het met Gommers eens: de Trilogy Evo is geschikt voor gebruik op de IC’s, mits het apparaat is voorzien van een filter. De Trilogy Evo is goed bevonden, de honderd dozen met Philips-apparaten kunnen over de ziekenhuizen worden verdeeld.

IC’s kopje onder

Bij het voorspellen van de corona-uitbraak maakt het RIVM gebruik van wiskundige modellen. Die voorspellen medio maart dat de grens van het aantal IC-bedden in zicht komt. Niet alleen blijken veel coronapatiënten intensieve zorg nodig te hebben, gemiddeld verblijft zo’n patiënt twee tot drie weken op de IC, veel langer dan de tien dagen waar het RIVM tot voor kort van uit ging. Bij elkaar opgeteld komen de Nederlandse ziekenhuizen aan 1150 IC-bedden. Tot 18 maart is het aantal nieuwe patiënten nog te behappen, maar die dag stijgt het aantal coronapatiënten op de IC van 179 naar 229. De tien dagen daarna stijgt dat aantal tot 995. In theorie zijn er dan nog 155 bedden over, maar er moeten ook IC-plekken beschikbaar blijven voor patiënten met bijvoorbeeld kanker, hart- en vaatziekten en voor spoedgevallen zoals verkeersslachtoffers..

Van China en Italië is geleerd hoe snel het aantal besmettingen kan toenemen. De rekenmodellen van het RIVM, waarmee het ministerie van VWS werkt, laten zien dat de IC’s zonder drastisch ingrijpen kopje onder gaan. Artsen zullen moeten beslissen wie wel en wie niet de IC op mag. Er wordt openlijk gesproken over de mogelijkheid om twee patiënten aan een beademingsapparaat te leggen. Op 29 maart zegt Jacco Wallinga, hoofd modelleur van het RIVM, dat volgens het ‘meest waarschijnlijke’ scenario midden april 2500 mensen op de IC zullen liggen. 

Met dit horrorscenario in het hoofd gaat een speciale afdeling op het ministerie van VWS aan de slag. Iedere firma die ook maar iets met beademing doet, wordt gebeld. Dat is op zich logisch. Niet logisch is de volgorde van de benaderde bedrijven. 

In talkshow Op1 zei Philips-topman op zondag 29 maart dat zijn bedrijf twee weken daarvoor door VWS was gebeld. Als dat klopt, moet het ministerie rond 15 maart een order hebben gedaan. Philips heeft weliswaar twee fabrieken in de VS die beademingsapparatuur maken, maar dat zijn vooral apparaten voor thuisbeademing. Op dat gebied is Philips inderdaad een van de grote spelers op de wereldmarkt. Maar thuisbeademing is een heel andere markt dan de gespecialiseerde IC-beademingsmachines. 

Deskundigen zeggen tegen Follow the Money dat het logisch was geweest om als eerste bij Hamilton aan te kloppen. Dat merk voorziet de meeste Nederlandse IC’s van beademingsmachines, met als bijkomend voordeel dat personeel geen extra training behoeft. Want daar is geen tijd voor: er moeten mensenlevens worden gered. ‘Een nieuwe Hamilton hoef je alleen uit de doos te halen, even te testen en je kunt hem gebruiken. Als al met Hamiltons wordt gewerkt, kun je direct aan de slag,’ zegt een deskundige.

Pas op 2 april bestelt VWS 300 Hamiltons, enkele dagen nadat Follow the Money over deze vreemde gang van zaken heeft bericht. 

Op 30 maart liggen er 1134 coronapatiënten op de IC. De grens is bijna bereikt. Er moet wat gebeuren. Die dag zegt Diederik Gommers voor een NOS-camera dat binnen een week 2400 bedden op de IC beschikbaar moeten zijn. ‘Dat is een enorme opschaling, is dat realiseerbaar?’, vraagt de verslaggever. ‘Dat is de vraag en daar is iedereen keihard mee bezig.’ ‘Zijn er wel voldoende beademingsapparaten?’ Gommers: ‘Het ministerie heeft die bestellingen gedaan. We zien ook in het nieuws dat er iedere keer apparaten binnenkomen. Daar wordt heel hard aan gewerkt.’

‘Sorry, dit is troep’

Uit een brief aan de Tweede Kamer van 31 maart blijkt dat de regering opdrachten heeft verstrekt aan het bedrijf Demcon dat vijfhonderd machines mag leveren. Het krijgt weken later koningin Màxima op bezoek. ‘Gaat dit bedrijf uit Enschede de IC’s in Nederland verlossen?’, kopt de Volkskrant.

Een andere opdracht gaat naar de TU Delft dat het actualiteitenprogramma Nieuwsuur op bezoek krijgt. VWS heeft vijfhonderd exemplaren besteld van de AIRone die volgens de studenten in drie weken tijd is ontwikkeld. En dan is er nog het project Freebreathing.org van het Limburgse bedrijf Stogger dat met de Radboud Universiteit een beademingsapparaat heeft ontworpen.

Het leidt tot jubelberichten in de pers, maar over de kwaliteit van deze machines reppen de berichten met geen woord. Voor de mensen die er mee moeten werken, is niets belangrijkers dan de kwaliteit. Mensenlevens hangen daarvan af. Op LinkedIn reageren hoogleraar Armand Girbes en zijn VUmc-collega Harry Gelissen kritisch op de machine van Freebreathing.org: ‘Er is een tekort aan goede IC-beademingsmachines, niet aan in tijdnood gemaakte slechte beademingsmachines.’

Over de door studenten van de TU Delft ontwikkelde machine schrijft Girbes op LinkedIn: ‘Ik ben niet zo naïef te denken dat de overigens gewaardeerde collegae die veel enthousiasme hebben, alsmede de frisse, jonge, briljante studenten onder leiding van een ambitieuze professor techniek, in twee tot drie weken een veilige beademingsmachine kunnen ontwerpen die ook maar enigszins kan tippen aan de verfijnde beademingsmachines van de bekende firma’s met jarenlange ontwikkeltrajecten en betrokkenheid van top-clinici en wetenschappers. Het feit dat VWS dat kennelijk anders inschat, vervult mij met enige onrust.’

Een cynische lach klinkt als Follow the Money een onafhankelijke deskundige spreekt die alles weet van de technische kant van beademingsapparaten. Wat vindt hij van de bovengenoemde machines? ‘Ja, ik zou die apparaten weleens willen zien. Zo’n product moet de ademhaling van een patiënt tot op de milliseconde kunnen volgen. Ik kan me niet voorstellen dat ze in zo’n korte tijd zo’n geavanceerd apparaat hebben kunnen ontwikkelen. En voor de beademing van coronapatiënten op de IC heb je apparaten nodig die in Nederland alleen door de drie topmerken worden geleverd.’

Een tweede deskundige, een ventilation practitioner is nog duidelijker: ‘Sorry, dit is troep. Daar heb je op een IC niets aan.’ 

De geclaimde resultaten zijn zo spectaculair dat de firma een Nobelprijs zou moeten krijgen als ze waar zijn

Deskundigen verbazen zich over het feit dat VWS met allerlei bedrijven contracten afsluit voor de levering van apparaten waar tot dan toe niemand op een IC mee heeft gewerkt. Een ander voorbeeld is het Eindhovense Ventinova Medical. Dat tweet op 2 april dat het een ‘substantiële order’ van VWS heeft ontvangen voor de Evone, een machine die volgens het bedrijf zelf ingezet gaat worden ‘om kritieke covid-19-patiënten te beademen.’

Deze claim schiet een zeer ervaren intensivist van een groot ziekenhuis in het verkeerde keelgat: ‘De geclaimde resultaten zijn zo spectaculair dat de firma een Nobelprijs zou moeten krijgen als ze waar zijn. Jammer dat er niets over is gepubliceerd, behalve een klein experiment bij varkentjes. Kortom, absurd om dit apparaat voor dit doel te verkopen en levensgevaarlijk als iemand het in zijn hoofd mocht halen dit echt op patiënten op de IC te gebruiken.’ Een ventilation practitioner: ‘Dit apparaat ken ik niet. Het staat op geen enkele IC. Dat betekent dat personeel moet worden getraind voor gebruikt en de tijd voor training is er niet. En als ik kijk naar de specificaties zie ik een tube met een kleine diameter. Coronapatiënten hebben regelmatig taai sputum. De kans dat een tube met een kleine diameter verstopt raakt, lijkt mij groot.’

Philips staat in de hoek

Hoe staat het met de partij van honderd Philips-apparaten uit de VS? Worden ze op de IC’s gebruikt? Het antwoord is simpel: nee. Hoewel de nood hoog is, heeft Follow the Money geen enkele IC gevonden die de Trilogy Evo with OBM of de V60 gebruikt. ‘We hebben de Trilogy binnengekregen, maar wij vinden die niet veilig genoeg voor onze coronapatiënten’, meldt een IC'er. ‘Ze staan hier in een hoek. We hebben nog steeds de nodige disposables (slangen en andere benodigdheden) niet binnen. Die hebben we nu zelf maar besteld. Als ze binnen zijn, gaan we het apparaat misschien gebruiken voor de beademing van onze gewone patiënten, maar zeker niet voor de coronapatiënten.’ 

Meerdere ziekenhuizen melden Follow the Money dat de machines van Philips nog steeds niet compleet zijn, Dit terwijl op 31 maart en 1 april woordvoerders van Philips en VWS meldden dat het probleem ‘bijna opgelost’ was.

Follow the Money kreeg inzage in recent berichtenverkeer, gepost in een WhatsApp-groep van IC-personeel. Een verpleegkundige: ‘Ik zie Philips-machines voorbij komen waar niet eens een O2-nippel op zit!’ Daarop reageert een ander met: ‘En als je hem aanzet schrik je nog harder.’

Ernst Kuipers, bestuursvoorzitter van het Erasmus MC en voorzitter van het Landelijk Netwerk Acute Zorg, was samen met Philips-bestuurder Henk Valk en minister Martin van Rijn, bij de levering van de eerste honderd Philips-apparaten. Zijn Erasmus-intensivisten Gommers en Endeman hebben de Trilogy Evo als eerste kunnen testen. ‘We hebben er hier op het Erasmus 26 staan,’ zegt Gommers. ‘Maar we gaan ze pas gebruiken als we nog verder moeten opschalen dan de 106 bedden die we nu hebben.’

De kritiek van collega-intensivisten op de Philips-apparatuur zegt Gommers niet te kennen. ‘De aanschaf is gedaan door VWS. Twee mensen van het Erasmus, onder wie een intensivist, hebben een lijst opgesteld met specificaties waaraan apparatuur moet voldoen. Op basis van die lijst heeft VWS Philips gebeld. Daar had het Erasmus niets mee te maken.’ Een deskundige van een ander topziekenhuis zegt dat hij medio maart door VWS is gevraagd om specificaties op te stellen, ‘maar daar heb ik nooit meer iets op gehoord.’

Open bestellingen

Diverse bronnen vertellen Follow the Money dat VWS en sinds 24 maart het Landelijk Consortium Hulpmiddelen zogeheten open bestellingen doen. ‘Het is een vraag of je voor 1 juni, 1 juli en nu ook 1 augustus een bepaalde hoeveelheid kunt leveren. Je krijgt betaald voor het aantal geleverde exemplaren.’

Een ramp binnen een ramp is voorkomen doordat het aantal coronapatiënten op de IC nooit het maximum aantal van 2400 heeft gehaald

Op LinkedIn meldt het in Barneveld gevestigde verkoopkantoor van het Duitse Löwenstein dat het een order van VWS voor 1200 machines heeft. Het merk was tot voor kort alleen te vinden op de IC van het Rode Kruis Ziekenhuis in Beverwijk. De eerste vier van die 1200 zijn donderdag geleverd aan het Reinier de Graaf Gasthuis in Delft. Er moet nog wel het een en ander worden geregeld voordat de machines veilig kunnen worden ingezet. Deskundigen stellen dat de Löwenstein-apparaten beter zijn dan die van Philips. Het is niet duidelijk of en wanneer Löwenstein de overige 1196 machines kan leveren.  

Deskundigen zeggen dat een ramp binnen een ramp is voorkomen doordat het aantal coronapatiënten op de IC nooit het maximum aantal van 2400 heeft gehaald. Op het hoogtepunt van de crisis lagen er meer dan 1400 mensen in een IC-bed. Hoewel dat aantal dagelijks afneemt, is het gebrek aan de juiste beademingsapparatuur nog steeds groot. Uit berichten in de WhatsApp-groep van IC-personeel is op te maken dat topapparatuur mensenlevens redt. Een IC’er: ‘Als deze man aan een anesthesietoestel had gelegen, waren we denk ik met de behandeling gestopt.’

Bovendien willen ziekenhuizen beademingsapparatuur die is ‘uitgeleend’ aan de IC, weer terug naar de operatiekamers. Die moeten gaan draaien om operaties die soms weken zijn uitgesteld, weer in te halen. De behoefte aan topbeademingsapparaten blijft de komende tijd dus onverminderd groot.

Dan moet er geen tweede of derde golf coronabesmettingen komen. Een medisch specialist: ‘Daar kan ik heel duidelijk over zijn: die kunnen we niet aan. Er is een tekort aan goede apparatuur, aan beschermingsmiddelen maar ook aan personeel. Nu al zie ik mensen uitvallen door ziekte of stress. Echt, een nieuwe golf zal desastreus zijn.’