Jarenlang werd hun probleem door de banken gebagatelliseerd en keihard neergeslagen met een batterij aan juristen: De vele ondernemers die zich gepakt voelden door de bank vanwege verhoogde rentes, nadat zij een rentederivaat hadden gekocht. Hun huisbank had hen geadviseerd om een renteswap te nemen, om er zeker van te zijn dat de rente op hun lening nooit zou kunnen stijgen. Maar de rente bleek wel degelijk te kunnen stijgen, bijvoorbeeld als de bank krap bij kas zat (lenen werd tijdens de kredietcrisis duurder voor banken), en de kosten daarvan werden afgewenteld op de mkb'er door een 'liquiditeitsopslag' in te voeren. Of als de bank vond dat de onderneming minder kredietwaardig was; dan werd simpelweg de 'risico-opslag' verhoogd. Wie aanklopte bij de bank met de vraag hoe het toch kon dat zijn rente werd verhoogd, terwijl de bank hem juist een instrument had verkocht om het risico op een stijgende rente af te kopen, werd afgewimpeld: lees de kleine lettertjes maar, daarin staat dat dit mag. De opslagverhogingen vormen een van de twee grote pijnpunten voor de vele duizenden ondernemers met een renteswap, tezamen met de fikse rekening die je gepresenteerd krijgt als je vroegtijdig van je swap af wil.

Banken in de verdrukking

Maar na een reeks verloren rechtszaken en een vernietigend oordeel van de Autoriteit Financiële Markten (AFM) zitten de banken in de verdrukking. En ABNAMRO lijkt nu de eerste bank die door de knieën gaat voor de ondernemers. Uit delen van een brief van een ABN-advocaat aan de stichting Renteswapschadeclaim die Follow the Money kon inzien, blijkt dat de bank toegeeft dat het 'beleid' is om de opslagverhoging terug te betalen als de ondernemer indertijd niet goed is gewaarschuwd voor het risico van een opslagverhoging.

'Nee, tenzij de klant klaagt' lijkt te worden ingeruild voor 'ja, tenzij'

Deze 'ja, tenzij'-aanpak is heel anders dan de 'nee, tenzij de klant klaagt' aanpak die de bank tot nu toe lijkt te hebben gevolgd. Follow the Money zijn geen documenten bekend waarbij de klant expliciet is gewezen op het risico van een opslagverhoging en die dus onder de 'gewaarschuwd zijn'-uitzondering van ABN vallen. Zo stelt ABN bijvoorbeeld in verkoopdocumentatie uit 2008 dat 'renterisico's worden uitgesloten' door een renteswap. Daarnaast heeft ABN een AFM-boete van twee miljoen euro gekregen omdat derivatendossiers niet op orde waren. Wie zijn dossiers niet op orde heeft, zal moeite hebben te bewijzen dat de bank 'gewaarschuwd' heeft, iets wat ABN-topman Zalm recent in Nieuwsuur ook erkende. Daarnaast valt in de brief te lezen dat teveel betaalde rente 'integraal gerestitueerd' wordt en dat ABN 'proactief' beleid voert om de onterechte opslagverhogingen terug te betalen.

'Geen verandering van beleid'

Een woordvoerder van ABN bevestigt het terugbetaalbeleid, maar ontkent dat de bank nu plots overstag gaat. Volgens hem is dit al beleid 'sinds het begin van de herbeoordelingen vorig jaar'. Die opmerking wekt bevreemding bij de mensen die mkb-ondernemers bijstaan. 'Er lopen nog rechtszaken tegen ABN over opslagverhogingen. Die zouden niet nodig zijn als dit beleid is van ABN', zegt Pieter Lijesen van de stichting Renteswapschadeclaim. Volgens hem is het dus wel degelijk een beleidswijziging van de bank.

'Renteverhogingen worden door ABN niet standaard meegenomen in herbeoordeling'

Ook mkb-adviseur Patrick van Gerwen zegt dat het niet waar is dat ABN Amro al sinds het begin van de herbeoordelingen de opslagverhogingen proactief terugbetaalt. 'De renteverhogingen worden niet standaard meegenomen in de herbeoordelingen. Je moet er vaak zelf om vragen om de opslagverhogingen volledig terug te krijgen. En ABN hanteert een soort staffel. Als er heel expliciet in de verkoopdocumenten staat dat de rente vast is, krijgt de klant 100 procent terug, in andere gevallen krijgt de klant bijvoorbeeld 60 procent, of minder.'

Dijsselbloem in Tweede Kamer

Of ABN haar beleid heeft gewijzigd, is dus de vraag. De bank ontkent, maar het lijkt aannemelijker dat de bank wel degelijk de teugels laat vieren, aangezien de AFM de herbeoordelingen als ‘onvoldoende’ heeft bestempeld en de banken deze grotendeels overnieuw moeten doen. ABN zal - net als andere banken - concessies moeten doen richting ondernemers en AFM, maar ook richting de politiek. Volgende maand houdt de Tweede Kamer waarschijnlijk een debat met minister van Financiën Jeroen Dijsselbloem, tevens de grootaandeelhouder van ABN. Een al te starre houding van de staatsbank in dit dossier kan de minister in een lastig pakket brengen. ABN lijkt sowieso meer dan andere banken genegen om de problemen uit het verleden op te lossen of af te kopen, onder meer vanwege het publieke aandeelhouderschap en vanwege de beursgang twee maanden geleden. Zo schikte de bank vlak voor de beursgang voor 55 miljoen euro met woningcorporatie Vestia (ook vanwege rentederivaten). Adviseurs van mkb’ers stelden eerder al tegenover Follow the Money dat ABN de herbeoordelingen veel beter, zij het nog steeds onvoldoende, aanpakken dan de andere grootbanken zoals Rabobank en ING.

Hoeveel ondernemers krijgen geld terug?

De ABN-woordvoerder stelt dat slechts bij een beperkt aantal van de 6.000 derivaten die ABN heeft verkocht aan 'niet-professionele' mkb'ers, de renteopslag is verhoogd. De woordvoerder wil geen aantallen geven, maar benadrukt desgevraagd dat het om minder dan een derde van de mkb’ers met een renteswap gaat. Patrick van Gerwen heeft moeite om die cijfers te geloven. 'De liquiditeits- en markttoeslagen zijn vrij breed toegepast, ook bij ABN. Dus intuïtief zou ik zeggen dat het om meer dan de helft van de gevallen gaat. Meestal gaat het dan al snel om een renteverhoging van 0,75 procent.' Die opslagverhogingen zijn in de nasleep van de kredietcrisis in 2008 ingevoerd, en lopen dus vaak al zes, zeven jaar.

Opslagverhoging van 0,50% kost ondernemer gemiddeld 7.500 euro per jaar, jarenlang

De grote vraag is hoeveel deze toezegging van ABN de bank gaat kosten. ABN is goed voor ruim een derde van de 17.000 swaps die zijn verkocht aan mkb'ers. Die swaps dekken het renterisico af op gemiddeld 1,5 miljoen euro aan leningen. Een opslagverhoging van, conservatief gerekend, 0,50 procent kost de ondernemer dus gemiddeld 7.500 euro per jaar. Als de bank dat over zes jaar terug moet betalen, is dat 45.000 euro per renteswap. Als die opslagverhogingen bij 2.000 van de 6.000 ABN-klanten zijn doorgevoerd, gaat het om 90 miljoen euro.

'Meer dan een miljard'

Volgens Pieter Lijesen gaat het echter om veel meer geld, omdat het aantal ondernemers dat met een opslagverhoging is geconfronteerd, veel hoger ligt en de rente al snel met een procent werd verhoogd. Hij komt op 600 miljoen euro schade en nog eens eenzelfde bedrag als ook de als 'professioneel' bestempelde mkb'ers worden meegerekend. 'En dan heb ik nog niet eens particulieren met een swap, en zorg- en onderwijsinstellingen meegerekend,' zegt Lijesen. De ABN-woordvoerder stelt dat het beleid om de opslagverhogingen in principe alleen wordt toegepast op niet-professionele mkb’ers, maar sluit niet uit dat het ook op die andere groepen van toepassing kan worden. 'Dat hangt af van de voorlichting van de bank.' De schade voor ABN komt dus al snel tussen de 100 miljoen en 1 miljard euro uit. Dat kan de bank gemakkelijk betalen, maar kan toch een deuk slaan in de winst: over de eerste negen maanden van vorig jaar maakte ABN 1,6 miljard euro winst. De grote vraag is dan ook of ABN bij de beursgang wel voldoende openheid heeft gegeven over die kostenpost. ABN heeft vorig jaar twee keer een onbekend bedrag in de stroppenpot gestopt vanwege het derivatenprobleem. Daarbij werd echter steeds benadrukt dat het 'onder meer' ging om het compenseren van 'mismatches' en 'overhedges'.

Geen woord over opslagverhoging in prospectus

De bank rept in het prospectus met geen woord over beleid om de opslagverhogingen in principe terug te betalen, tenzij de bank kan bewijzen dat de klant voldoende is gewaarschuwd. In het prospectus wordt wel genoemd dat er een class action tegen de bank loopt over de rentederivaten, en dat die mogelijk een 'materiële impact' kan hebben op de resultaten van de bank, maar dat de hoogte daarvan zou nog niet in te schatten zijn.

'Stroppenpot ook gebruikt voor terugbetalen opslagverhoging'

De woordvoerder van de bank laat weten dat er in de stroppenpot ook geld zit om de onterechte opslagverhogingen terug te betalen. Dat zou betekenen dat aandeelhouders niet voor verrassingen komen te staan, ook al was hun nooit expliciet verteld dat de stroppenpot ook bedoeld was voor het terugbetalen van de te hoge rente. De zaak ligt extra gevoelig, omdat Pieter Lakeman een jaar geleden accountant KPMG nog waarschuwde voor het goedkeuren van de ABN-jaarrekening, als daar geen voorziening in werd opgenomen voor het derivatendossier. Volgens Lakeman kan dit dossier de bank 2,4 miljard euro kosten en als daar geen voorziening voor werd genomen, kon de toekomstige belegger wel eens op het verkeerde been worden gezet. Ondanks de waarschuwing van Lakeman keurde de accountant de jaarrekening goed. Pas een halfjaar later volgde de eerste storting in de stroppenpot. Pieter Lijesen van de stichting Renteswapschadeclaim hoopt dat na ABNAMRO nu ook andere banken over zullen gaan op het compenseren van de renteverhogingen. 'Als ABN om gaat, moet Rabo ook.' Rabobank is met 8.000 verkochte derivaten de grootste verkoper van derivaten aan mkb'ers. De stichting heeft een collectieve rechtszaak aangespannen tegen Rabobank. Ook tegen ABN heeft de stichting met een dergelijke rechtszaak gedreigd, maar die bank heeft aangegeven te willen proberen om te zaak in der minne te schikken.