Bij de medewerkers van het Openbaar Ministerie (OM) is de verbazing groot, op maandag 23 juni 2014. Ruim een jaar lang hebben ze samengewerkt met een club mensen van ABN Amro, ter voorbereiding op een gezamenlijk onderzoeksproject bij de bank. 

De betrokkenen omschrijven het als een big data-onderzoek: door de financiële gegevens van een grote groep criminelen in kaart te brengen en te analyseren, hopen ze meer inzicht te krijgen in de manieren waarop witwassers zich gedragen. Welke bankproducten gebruiken ze, welke transacties voeren ze uit, hoe vaak en waar nemen ze geld op, enzovoort. Het gaat erom de patronen van frauduleus gedrag te leren herkennen. Die kennis kan de bank vervolgens in de eigen systemen gebruiken en zo criminele klanten er eerder uitpikken, is het idee.

Volgens ABN Amro is die kennis hard nodig. ‘Het plegen van financieel-economische criminaliteit wordt steeds verfijnder,’ schrijven de betrokken bankiers in een vertrouwelijk document dat in handen is van Follow the Money. ‘Bij de bestrijding van onder meer witwaspraktijken is inzicht in criminele geldstromen [...] van essentieel belang. De bestrijding van deze vorm van criminaliteit vraagt om nieuwe onderzoeksmethoden.’

Parkeerplekken zijn gereserveerd

Het interne onderzoek staat gepland voor de volgende dag, dinsdag 24 juni. Het moet plaatsvinden op het hoofdkantoor aan de Amsterdamse Zuidas. Ook adviesbureau PwC is bij het project betrokken, evenals een aantal IT-experts. Drie data-analisten van ABN Amro hebben zich grondig voorbereid, de parkeerplekken zijn gereserveerd.

Maar nu het bijna zover is, ziet de bank ineens beren op de weg. ABN Amro is bang om ‘zeer negatief in de pers’ te komen, mailt een betrokken bankier op 23 juni aan het OM. Het delen van klantgegevens met externe partijen, waaronder het Openbaar Ministerie, ligt gevoelig vanwege privacywetgeving. De bankiers vrezen dat hun medewerking aan het dataproject op straat komt te liggen; dat zou de bank klanten kunnen kosten.

Beren op de weg: ABN Amro is bang ‘zeer negatief in de pers te komen’

Het project mag daarom wel doorgaan, maar het OM mag er na afloop niets over publiceren. Zelfs niet in een vertrouwelijk rapport waarin de naam van ABN niet wordt genoemd. ‘De bank is akkoord met het delen van de resultaten met het OM, maar niet met het feit dat er gepubliceerd wordt omtrent het proces,’ mailt bestuurslid Caroline Princen op 23 juni aan hoofdofficier van justitie Vincent Leenders, die het project namens het OM leidt. ‘Wij willen geen risico lopen dat bekend wordt dat de bank aan dit proces heeft meegewerkt.’

Dat is een lastig verzoek, want het OM heeft de samenwerking juist opgezet om de resultaten te delen met een beperkt aantal andere partijen. Strikt vertrouwelijk en zonder ABN Amro specifiek te noemen. Het komt bovendien uit de lucht vallen: directeur veiligheid en integriteit Adriaan van Dorp, die het project namens ABN Amro leidt, stemde eerder in met het vertrouwelijk delen van de resultaten. De geheimhoudingsovereenkomst die de betrokkenheid van ABN Amro buiten beeld moet houden, ligt al klaar.

‘Begrijpelijk dat de leerervaring niet exclusief voor ABN Amro is, maar juist ten behoeve van alle betrokken partners. Zo hebben wij het bedoeld,’ mailde hij in februari 2014 aan het OM. ‘Naar mijn mening geen “showstoppers”, maar een kwestie van het uitwerken van een paar technische details.’

Maar de bank krabbelt terug. Een medewerker van het Openbaar Ministerie voert nog een ‘vriendelijk telefoongesprek van een half uur’ met de bedrijfsjurist van de bank, maar daarin ‘hebben de ABN-jurist en ik helaas moeten concluderen dat wij er op dit punt nu samen niet uitkomen,’ mailt hij aan andere betrokkenen. Het interne onderzoek bij ABN Amro is van de baan.

ABN Amro ligt bij justitie onder het vergrootglas. Het OM doet sinds september 2019 onderzoek naar de vraag of de bank wel genoeg deed om witwassen te voorkomen. Begin deze week onthulde De Telegraaf dat het justitieel onderzoek is uitgebreid met de verdenking van ‘schuldwitwassen’: de bank had moeten weten dat bepaalde transacties niet in de haak waren, maar deed er toch niets tegen.

Deze verdenking opent de deur naar vervolging van de betrokken bankbestuurders, onder wie oud-topman Gerrit Zalm. De kans is aanwezig dat zij persoonlijk worden vervolgd, net als Ralph Hamers bij ING. Op schuldwitwassen staat maximaal twee jaar cel of een boete van 87.000 euro.

Verfijnde methodes

Het Financieele Dagblad schreef eerder dit jaar dat het OM-onderzoek zich met name richt op de periode 2013-2018. Uit de stukken in handen van Follow the Money blijkt nu dat ABN Amro aan het begin van dit tijdperk actief met justitie samenwerkte om witwassen te voorkomen. De bank erkent de problemen. Zo schrijven bankiers op 18 februari 2014 in een interne notitie dat ‘criminelen steeds vaker gebruik maken van verfijnde methodes’ op het gebied van financiële fraude.

Dat de raad van bestuur desondanks besluit het gezamenlijke data-onderzoek met het OM te stoppen, kan pijnlijk uitpakken voor de betrokken bestuurders: het strafrechtelijk onderzoek richt zich immers op de vraag of zij wel genoeg deden om witwassen te voorkomen. Na juni 2014 kwamen bij de bank meerdere witwasincidenten naar buiten, die met meer kennis van ‘foute’ financiële gedragingen wellicht eerder waren ontdekt. 

Of het stoppen van de samenwerking in 2014 een rol speelt in het huidige strafrechtelijk onderzoek, kan een woordvoerster van het OM niet zeggen. ‘Wij doen geen enkele mededelingen over lopend onderzoek.’

Een woordvoerder van ABN Amro stelt nu dat de juiste voorwaarden ontbraken om het project door te zetten: ‘Er zijn verkennende gesprekken geweest maar het is niet tot een concrete samenwerking gekomen. [...] Wij vinden het belangrijk dat iedere publiek/private samenwerking is vormgegeven in een convenant waarbij alle juridische aspecten zijn geborgd. Helaas waren in dit geval de juiste juridische voorwaarden niet aanwezig.’ 

‘Helaas waren bij deze publiek/private samenwerking de juiste juridische voorwaarden niet aanwezig’

In hoeverre het afblazen een gezamenlijk besluit van de raad van bestuur was, wil hij niet zeggen. 'Wij doen geen mededelingen over de interne besluitvorming binnen de bank.'

Het Openbaar Ministerie begint in 2011 de publiek-private samenwerking FinPro. Het is ‘een netwerktraject waarin publieke ambtsdragers en professionals uit de private sector met elkaar samenwerken om methoden te ontwikkelen waarmee patronen van complexe, mogelijk criminele financiële transacties te ontrafelen zijn,’ schrijft het OM in een intern rapport. De Nederlandse Vereniging van Banken (NVB) doet mee, evenals toezichthouder AFM, de fiscale opsporingsdienst FIOD en een reeks grote advocatenkantoren – waaronder NautaDutilh, een kantoor waarmee ABN Amro veel zakendoet.

Dat ABN Amro ook meedoet, is niet helemaal toevallig. Annemieke Robeek, hoogleraar strategie en transformatiemanagement aan Nyenrode Business Universiteit, is vanaf het begin bij FinPro betrokken. Zij is tevens commissaris bij ABN en heeft goede contacten binnen de bank. 

Versleutelde harde schijf

Het onderzoek bij ABN Amro is een deelproject. Op 28 januari 2014 schrijft het OM er in een notitie over: ‘Het doel van het experiment is om kennis te krijgen over de bruikbaarheid van Big Data-analyse als methode voor het onderzoeken van financieel-economische criminele netwerken. [...] Het eindresultaat is kennis van de methode.’

In de notitie stelt het OM een reeks voorwaarden op, zodat het project in lijn is met de privacywetgeving. Zo worden de klantgegevens volledig geanonimiseerd en op een versleutelde harde schijf gezet, die alleen binnen het bankgebouw beschikbaar is. Na afloop worden alle onderzoeksgegevens vernietigd.

‘De vraag was: wat kun je nou met zulke gegevens? Die kennis was destijds vrijwel niet voorhanden,’ vertelt Sjef van den Buijs, als big data-expert betrokken bij FinPro. ‘Stel, je constateert bijvoorbeeld dat iemand heel veel transacties van één cent uitvoert. In die tijd maakte je vaak één cent over bij het afsluiten van een mobiele-telefoonabonnement. Als iemand veel van zulke transacties doet, past dat niet binnen een normaal patroon. Of iemand huurt heel vaak auto's bij verhuurbedrijven. Zo kun je, door het koppelen van verschillende databronnen, patronen gaan herkennen en op basis daarvan nader onderzoek doen.’

Het enthousiasme is begrijpelijk want ABN Amro kampt al langer met het probleem van criminele klanten

Een groep bankiers van ABN Amro werkt sinds maart 2013 mee aan de voorbereidingen. Bij de bank is men enthousiast. Zo mailt een dataspecialist aan andere betrokkenen bij FinPro: ‘De (big data) technieken worden steeds geavanceerder waardoor fraude beter opgespoord kan worden.’ Directeur veiligheid Adriaan van Dorp mailt het OM: ‘Verheug me op een mooi leertraject.’ 

Het enthousiasme is begrijpelijk, want ABN Amro kampt al langer met het probleem van criminele klanten – al spreken ze binnen de bank liever van compliance issues. Al in 2006 kreeg de bank van de Amerikaanse autoriteiten een boete van 80 miljoen dollar wegens overtreding van de witwasregels bij het filiaal in Dubai.

Frustratie bij het OM

In maart 2013 schrijft De Nederlandsche Bank (DNB) een zeer kritisch rapport waarin de toezichthouder waarschuwt dat het risicomanagement bij ABN Amro niet op orde is. In augustus van datzelfde jaar legt DNB de bank een boete op, omdat Vestia-fraudeur Marcel de V. via zijn ABN Amro-rekeningen jarenlang moeiteloos smeergeld kon witwassen. 

En in april 2014 concludeert DNB opnieuw dat de bank te weinig doet om haar klanten kritisch door te lichten. ABN Amro moet nu echt maatregelen nemen. Om te beginnen moet de bank binnen twee jaar 100.000 rijke klanten tegen het licht houden, anders dreigt een boete van 500.000 euro. Dus ja, een project dat de kennis van crimineel gedrag binnen de bank kan vergroten, is zeer welkom.

Dat het dataproject na maanden voorbereiding toch niet doorgaat, leidt tot frustratie bij het OM. ‘Ze waren er zeker niet blij mee dat ABN Amro het onderzoek afblies,’ zegt een direct betrokkene. ‘Bij het OM had men de indruk dat een aantal bedrijfsjuristen op het laatste moment de deur dichtgooide.’ 

Waarom de raad van bestuur bij monde van Caroline Princen het project afblies, is volgens betrokkenen niet helemaal duidelijk. Volgens meerdere bronnen was de raad van bestuur minder enthousiast over het plan dan bankiers lager in de organisatie, zoals veiligheidsdirecteur Adriaan van Dorp. Het bestuursteam onder leiding van Gerrit Zalm vreesde vooral voor negatieve publiciteit en had minder aandacht voor het tegengaan van witwassen. 

De samenwerking met justitie bloedt in de maanden na juni 2014 dood. Er zijn nog een paar gezamenlijke bijeenkomsten, maar vanaf oktober stuurt de bank geen medewerkers meer naar de FinPro-meetings.

Benadeling Duitse belastingdienst

In de jaren hierna blijkt keer op keer dat de fraudebestrijding binnen de bank tekortschiet. In juli 2014 doet de Keulse officier van justitie Anne Brorhilker een rechtshulpverzoek voor een inval bij het hoofdkantoor in Amsterdam, in verband met de betrokkenheid bij illegale CumEx-transacties waarbij de Duitse belastingdienst op grote schaal werd benadeeld. Dat onthulde Follow the Money eind 2018. (In Duitsland deden opsporingsdiensten en politie de afgelopen jaren tot driemaal toe invallen bij de bank.)

In februari 2015 omschrijft toezichthouder DNB het anticorruptiebeleid van de bank opnieuw als ‘onvoldoende’, blijkt uit een brief die het FD publiceert. DNB hekelt met name de twijfelachtige relatie van de bank met het omstreden Russische oliebedrijf Gunvor. 

ABN begint een verbeterprogramma onder de naam ‘Vertrouwd en Verantwoord Bankieren’, maar ook dat werpt niet direct vruchten af. In mei 2015 waarschuwt Michael Enthoven namens de Nederlandse Staat – op dat moment nog de enige aandeelhouder – voor een ‘cultuurprobleem’. Dat is pijnlijk, want de bank bereidt zich erop voor om later in het jaar weer terug te keren op de beurs. 

In november 2015 krijgt ABN een boete van 1,2 miljoen euro wegens overtreding van de witwasregels in Dubai. In april 2016 blijkt de Israëlische zakenman Beny Steinmetz nog bij ABN te bankieren, hoewel er meerdere corruptieonderzoeken tegen hem lopen. 

De compliance-issues zijn in de loop van 2015 en 2016 zo omvangrijk, dat de raad van commissarissen het bestuur ‘herhaaldelijk en met klem’ waarschuwt dat ABN veel meer moet doen om fraude tegen te gaan. Alle 5 miljoen particuliere klanten zijn standaard ingedeeld in de laagste risicocategorie, waardoor de bank nauwelijks ‘foute’ transacties onderschept. 

Hierdoor overtreedt ze volgens de commissarissen mogelijk de Wet ter voorkoming van witwassen en financiering van terrorisme (Wwft). Volgens die wet zijn banken namelijk verplicht de achtergrond van hun klanten te onderzoeken en verdachte transacties te melden bij de Financial Intelligence Unit-Nederland (FUI).

Maar ook na die waarschuwingen slaagt de raad van bestuur er niet in het probleem op te lossen. Volgens de auteurs van het boek De Staatsbank spelen hierbij IT-problemen een belangrijke rol: antifraudemedewerkers van de bank moeten handmatig verdachte transacties monitoren en filteren, waardoor ze jarenlang structureel moeten overwerken. 

Intussen komen de partijen die nog wél betrokken zijn bij het FinPro-project tot de conclusie dat big data-onderzoek zeer bruikbaar is om fraude en witwassen tegen te gaan. Nyenrode-hoogleraar Annemieke Roobeek, op dat moment tevens commissaris bij ABN, omschrijft de patronen die uit het onderzoek naar voren komen als ‘een eyeopener’. Het OM noemt de resultaten ‘prikkelend’.

Gerrit Zalm vertrekt in 2017 als ceo bij ABN Amro. Opmerkelijk genoeg kondigt veiligheidsdirecteur Adriaan van Dorp vlak daarna een plan aan dat een kopie lijkt van het project uit 2014. Samen met de FIOD presenteert hij een ‘Veiligheidsagenda’: gezamenlijk gaan ze de strijd aan tegen fraude en witwassen. ‘Fraudebestrijding is niet langer het exclusieve domein van de overheid,’ zegt Van Dorp in het FD. ‘Opsporingsdiensten zijn vaak overbelast. Het is de maatschappelijke taak van het bedrijfsleven, zeker van banken, om de helpende hand te bieden.

In 2019 laat Van Dorp in NRC Handelsblad opnieuw van zich horen. ABN Amro heeft inmiddels 4.500 mensen in dienst om fraude te bestrijden, plus software om opvallende transacties te monitoren. Maar de fraudebestrijding schiet nog steeds tekort, want slechts 2 procent van de meldingen die ABN Amro doet, leidt tot strafrechtelijk onderzoek. ‘Als 4.500 mensen dagelijks een database vullen die zo weinig oplevert, dan is dat een wel heel dure, inefficiënte database.’

De oplossing volgens Van Dorp: gegevens uitwisselen met justitie, gemeenten en andere partijen, zodat mogelijke fraudeurs eerder in beeld komen en de bank specifiek onderzoek kan verrichten. ‘Als de overheid vooraf met ons deelt wat haar prioriteiten zijn, dan kunnen we gerichter zoeken en kunnen we met zijn allen bedenken wat voor informatie we in die enorme database willen hebben.’

Oftewel: precies het soort data-onderzoek dat Adriaan van Dorp en een aantal collega's in 2014 al wilden invoeren, maar wat de toenmalige raad van bestuur onder aanvoering van Gerrit Zalm tegenhield.

Voormalig bestuurders Gerrit Zalm en Caroline Princen willen niet ingaan op vragen zolang het strafrechtelijk onderzoek loopt. Hun advocaat Aldo Verbruggen laat weten: ‘Tot mijn spijt moet ik je berichten dat het mijn cliënten niet vrijstaat in te gaan op het door jou aangesneden onderwerp en jouw vragen daarmee te beantwoorden.’