Een ‘weinig responsief’ ministerie dat een ‘fabrieksproces’ hanteert om stukken over de pandemie vrij te geven. Waar ‘te grofmazig’ documenten worden geweigerd. Waardoor ‘de controlerende functie van de journalistiek belemmerd wordt’ en ‘toegang tot overheidsinformatie voor eenieder in het gedrang is’. 

Dat is de nauwelijks verhullende conclusie van het Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding (ACOI) in het eerste officiële advies over transparantie aan een specifiek ministerie. Op woensdag 5 april adviseert het ACOI ministers Ernst Kuipers (VWS) en Conny Helder (Langdurige Zorg & Sport) een stevige koerswisseling bij de openbaarmaking van documenten over de pandemie op basis van de Wet open overheid (Woo). 

‘Er wordt op het ministerie met meer dan honderd juristen gewerkt aan het openbaar maken van Woo-verzoeken over de pandemie,’ zegt Ineke van Gent, voorzitter van het college. ‘Er wordt heel hard gewerkt, maar tegelijkertijd wordt niet geleverd waar om wordt gevraagd.’ 

Naast de trage afhandeling signaleert ze een cultuurprobleem op het departement. ‘De bekende geitenpaadjes worden bewandeld om bepaalde stukken maar niet te hoeven geven. Deze grondhouding moet veranderen. Openbaarheid is de norm, dat is het uitgangspunt van de wet.’ 

Gestage stroom van de lopende band

Het sinds mei 2022 ingestelde college bemoeit zich met de informatiehuishouding van de overheid en kan gevraagd en ongevraagd advies uitbrengen over de openbaarmaking van documenten. Follow the Money riep vorig jaar de hulp in van het college bij de afhandeling van Woo-verzoeken over coronavaccins.

Het ACOI is ten eerste kritisch op de manier waarop het departement Woo-verzoeken afhandelt. In plaats van elk verzoek individueel te behandelen, openbaart het ministerie maandelijks duizenden documenten binnen zelfgekozen thema’s (zoals bijvoorbeeld ‘vaccinaties en medicatie’). 

Periodiek komt er zodoende een gestage stroom documenten in ‘batches’ van de lopende band. Dat had snelheid moeten opleveren in de afhandeling van enkele honderden Woo-verzoeken, hoopte voormalig minister Hugo de Jonge destijds. Maar deze ‘fabriek’ levert volgens het college niet waar verzoekers om vragen: de informatie is vaak niet specifiek genoeg en ‘moeilijk te doorgronden’. Bovendien is de gewenste versnelling achtergebleven. 

‘Het eerlijke verhaal is dat VWS de Wet open overheid te eenzijdig uitlegt’

Het college betwijfelt daarnaast of het veelvuldige zwart lakken of het zelfs compleet weigeren van grote hoeveelheden documenten niet in strijd is met de wet. In de geest van de wet is het sowieso niet. ‘Breng uw beleid [...] in overeenstemming met de wet en het uitgangspunt “openbaar tenzij”’, aldus het college. 

‘Een stevige draai om de oren,’ concludeert hoogleraar staats- en bestuursrecht Wim Voermans, die het advies voor Follow the Money analyseerde. ‘Het college doet zijn uiterste best een constructieve toon te zoeken, maar VWS krijgt echt onder uit de zak.’ Ook Annemarie Drahmann, universitair hoofddocent bestuursrecht, las het advies. ‘Het eerlijke verhaal is dat VWS de Wet open overheid te eenzijdig uitlegt,’ concludeert zij. ‘Hoewel dit goed onderbouwde advies niet bindend is voor de bestuursrechter, verwacht ik dat rechters er zeker kennis van zullen nemen.’ 

‘Functioneren van de Staat’

Specifieke aandacht is er voor het gebruik van een omstreden nieuwe ‘weigergrond’ in de Woo, het zogeheten ‘functioneren van de Staat’. Op basis van deze grond heeft VWS zo’n 21.000 documenten over de aankoop van de vaccins en de vaccinatiestrategie achtergehouden. RIVM-onderzoeken, wetenschappelijke gegevens, praktisch alle documenten van het Outbreak Management Team (OMT), nota’s aan de minister, conceptstukken: volgens VWS kunnen ze stuk voor stuk niet openbaar worden gemaakt, omdat anders het ‘goed functioneren’ van de overheid in het geding komt. Bijvoorbeeld omdat er dan een ‘maatschappelijk debat op basis van onvolkomenheden’ kan ontstaan. Of omdat transparantie verhindert dat ambtenaren, OMT-leden of bewindspersonen in de toekomst nog vertrouwelijk van gedachten durven te wisselen.

‘Categorisch en langdurig weigeren van stukken is nadrukkelijk niet de bedoeling’

Maar dat argument gaat niet op, zegt het college. Deze weigergrond is voor specifieke gevallen in het leven geroepen, bijvoorbeeld als de Rijksrecherche of een Rekenkamer onderzoek doet. Nu roept de overheid het ‘functioneren van de Staat’ ‘te hooi en te gras’ in, zegt hoogleraar Voermans. ‘Het ministerie hanteert deze weigeringsgrond veel te extensief en generiek, ook nog eens nagenoeg ongemotiveerd.’ 

Ook Drahmann constateert dat deze grond alleen bedoeld is voor noodsituaties. ‘Als je al tot de conclusie komt dat bepaalde documenten het functioneren van de Staat in gevaar brengen, dan is tijdelijk weigeren het uitgangspunt. Daar is de wetsgeschiedenis helder over. Het categorisch én langdurig weigeren van dit type stukken is nadrukkelijk niet de bedoeling.’ 

Om die reden pleit het college voor het alsnog openbaren van zoveel mogelijk stukken van het OMT, dat ‘langdurig een cruciale rol heeft vervuld in de nationale crisisorganisatie’. Het college denkt dan tenminste aan de feiten, prognoses en scenario’s waarmee het OMT gewerkt heeft, maar ook de OMT-notulen zouden ‘nu de crisis-sfeer geweken is’ geanonimiseerd vrijgegeven kunnen worden. ‘Het is de hoogste tijd om ook de achterliggende documenten zoveel mogelijk openbaar te maken’, zegt Van Gent. 

Dus zou VWS zo snel mogelijk om de tafel moeten met journalistieke beroepsorganisaties om afspraken te maken om zo snel mogelijk de belangrijkste stukken vrij te geven. Het ministerie zou journalisten hierbij inzicht moeten bieden welke documenten er allemaal zijn. En uiteindelijk: zo terughoudend mogelijk zijn in het lakken of in zijn geheel weigeren van documenten. 

Of dat gaat gebeuren is nog maar de vraag. Een woordvoerder van het departement laat in een reactie weten dat het ministerie nog niet publiekelijk in wil gaan op de belangrijkste klacht van Follow the Money, namelijk de weigering van tienduizenden documenten op basis van het ‘functioneren van de staat’. Hier loopt immers nog een formele bezwaarprocedure over. 

Wel zegt het ministerie begrip te hebben voor de frustraties bij andere journalisten over de trage afhandeling van verzoeken. ‘Dat frustreert ons zelf ook,’ aldus een woordvoerder. Het ministerie stelt dat de beoordeling van documenten zorgvuldig moet verlopen en dat het belang van partijen die daarin voorkomen, zorgvuldig moet worden afgewogen. Voor het einde van deze maand wil het ministerie in overleg met media-organisaties hoe nu verder.