‘Je denkt er niet meteen aan, maar ook onze vleesconsumptie is een enorme waterverspiller,’ meldde waterleidingbedrijf Vitens op zijn website. ‘Voor de productie van een kilo rundvlees is meer dan 15.000 liter water nodig. Water bespaar je dus eenvoudig door een of meerdere dagen geen vlees te eten.’ De veehouderij is wereldwijd niet alleen verantwoordelijk voor veel CO2-uitstoot, maar verbruikt en vervuilt ook enorme hoeveelheden zoetwater. ‘Eet eens geen vlees,’ adviseert Vitens daarom. Of beter gezegd: adviseerde Vitens. De tip is inmiddels van de website van Vitens verwijderd. Volgens het waterwinbedrijf, zo zegt een woordvoerder, omdat er ‘verwarring’ was ontstaan bij lezers. FTM heeft echter inzage in documenten die een ander licht op de zaak werpen.

De Twentse hoogleraar Arjen Hoekstra opent op 24 januari 2019 een Word-document op zijn computer, en begint aantekeningen te maken van het telefoongesprek dat hij zojuist heeft gevoerd. ‘De [persvoorlichter] van Vitens wil me urgent spreken,’ noteert hij. ‘Vitens is benaderd door Agri Facts, een stichting in het leven geroepen door de landbouw, met het verzoek de tip om minder vlees te eten om water te besparen van hun website te verwijderen [..]. Agrifacts heeft Vitens gedreigd met juridische stappen, omdat zij als drinkwaterbedrijf een andere sector schade zouden berokkenen.’ 

FTM kreeg inzage in deze notities. Hoekstra, hoogleraar watermanagement aan de Universiteit Twente, is in november 2019 op 52-jarige leeftijd onverwachts overleden. In een memoriam in de Volkskrant wordt hij geroemd als ’s werelds ‘meest geciteerde wetenschapper’ op het gebied van de ‘watervoetafdruk’. ‘De echte waterverspilling vindt plaats door het eten van vlees en het kopen van een nieuwe spijkerbroek of T-shirt,’ vat de krant de kern van Hoekstra’s jarenlange onderzoek samen. Vitens baseerde de waterbesparingstip op zijn website dan ook op berekeningen van de Twentse expert.

De aantekeningen van Hoekstra vervolgen: ‘Vitens heeft om juridische redenen aan dat verzoek [tot verwijdering van de tip] gevolg gegeven. De persvoorlichter laat me weten dat ze echter nog steeds achter de inhoud van het bericht staan en het betreuren dat dit gebeurt.’ 

Inmiddels is op webpagina van Vitens niets meer te vinden over vlees en waterverbruik. Bezoekers van de website krijgen nu tips voorgeschoteld als ‘vervang lekkende en druppelende kranen’ en ‘douche een minuutje korter’. 

Agri Facts blijkt niet alleen bedrijven en organisaties onder druk te hebben gezet, maar ook krantenredacties

Vitens is niet de enige die het afgelopen jaar een dreigende brief heeft ontvangen van Agri Facts. Ook andere overheidsinstellingen – het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en de provincie Zuid-Holland – kregen bericht van de stichting, net als Milieu Centraal, de True Food Price Coalition en supermarktketen Jumbo. De boodschap in vrijwel al deze correspondentie: er is sprake van ‘een onjuiste weergave van agrarische feiten’, die direct dient te worden gerectificeerd, anders zal de Stichting Agri Facts (STAF) een juridische procedure starten.

Agri Facts blijkt niet alleen bedrijven en organisaties onder druk te hebben gezet, maar ook krantenredacties. Zo heeft het aangekondigd twee journalisten voor de Raad voor de Journalistiek te dagen. Op 30 december 2019 schreef de stichting aan dagblad Trouw dat in het artikel ‘Nederlands gezin steunt boerensector met 500 euro per jaar’ de lezer ‘op het verkeerde been’ wordt gezet. Het artikel bevat geen feitelijke onjuistheden, maar zou volgens Agri Facts de suggestie wekken dat de 500 euro in kwestie direct naar Nederlandse boeren gaat, terwijl dat bedrag naar een subsidiepot voor de Europese landbouwsector gaat. Ook een journalist van Het Financieele Dagblad zal voor de Raad voor de Journalistiek worden gedaagd. Het artikel ‘Elf misvattingen in het stikstofconflict’ zou ‘eenzijdig’ zijn, en cijfers in het artikel over de agrarische sector zijn niet ‘ter wederhoor’ voorgelegd aan de sector zelf.

Journalistieke ‘verruiming’

‘Wij doen aan onderzoeksjournalistiek, en ook een stukje wetenschapsjournalistiek,’ antwoordt Geesje Rotgers als FTM vraagt wat voor organisatie de stichting Agri Facts (STAF) is. De STAF staat op haar woonadres ingeschreven. Rotgers is lid van de NVJ, de Nederlandse Vereniging van Journalisten, en ondertekent haar e-mails steevast met ‘onderzoeksjournalist’. ‘Ik vind dat journalisten elkaar wel wat scherper mogen houden,’ zegt ze over het voornemen om Trouw en Het Financieele Dagblad voor de Raad voor de Journalistiek te dagen.

Rotgers ziet Agri Facts als een mediabedrijf, maar er is wel een klein verschil met andere media: ‘STAF gaat net een stapje verder,’ zegt ze. ‘Als instituten foute informatie naar buiten brengen, dan moet dat gewoon worden aangepast vinden wij.’ Ze noemt dit een ‘verruiming’ van de journalistiek. 

Rotgers heeft, zo erkent ze tegenover FTM, voor een journalist een opmerkelijke bijbaan. Naast ‘onafhankelijk onderzoeksjournalist’ is ze woordvoerder voor de Producenten Organisatie Varkenshouderij (POV), de belangengroep van de Nederlandse varkensboeren.

De kopstukken

Initiatiefnemer en directeur van Agri Facts is Jan Cees Vogelaar (57), een zwaargewicht binnen de landbouwsector. Vogelaar is voormalig melkveehouder, eigenaar van een paardenbedrijf in Lelystad en oprichter van HarvestaGG. Hij was bestuurder bij onder meer Friesland Foods, de melkveehoudersvakbond NMV en LTO Zuivel. ‘Zijn enorme netwerk omspant iedereen die ertoe doet in de sector,’ noteert het vakblad Boerderij in een interview met Vogelaar dat op 18 januari verscheen. ‘Vooral achter de schermen’ zou hij grote invloed hebben, schrijft Boerderij, in ‘bijna alle belangrijke onderwerpen die de landbouw nu beheersen, inclusief het stikstofprotest.’

Vogelaar schuwt de confrontatie niet. ‘Ik ben hard op de inhoud en op de persoon,’ zegt hij tegen Boerderij, dat hem omschrijft als een ‘straatvechter’. Zijn opvattingen over de stikstofcrisis zijn kort en simpel samen te vatten: ‘Volgens mij is er geen stikstofprobleem,’ zegt Vogelaar. Ook van andere milieuschade door de landbouw is hij niet erg overtuigd: ‘Al dat geleuter over minder natuur en biodiversiteit, mijn broek zakt ervan af.’

Foto: ANP / Lex van Lieshout. Vogelaar (Mesdagfonds) tijdens een rondetafelgesprek in de Tweede Kamer over stikstofbeleid

Vogelaar is naast directeur van Agri Facts ook voorzitter van het Mesdag Zuivelfonds NLTO, een stichting die een pot met geld beheert die oorspronkelijk door de zuivelindustrie werd gespekt, maar waaraan inmiddels ook grote diervoederfabrikanten en slachtbedrijven meebetalen. Het Mesdagfonds was prominent in het nieuws toen het op 20 februari 2020 in het Haagse perscentrum Nieuwspoort alternatieve cijfers van de stikstofuitstoot in Nederland presenteerde.

Het onderzoek, een herberekening van stikstofdata van het RIVM, concludeerde dat Nederlandse boeren verantwoordelijk zijn voor ‘slechts’ 25 procent van alle stikstofneerslag. Volgens het RIVM is dat 45 procent. Tijdens de presentatie werden vraagtekens gezet bij de integriteit van de rekenmeesters van het Rijk. ‘Wij hebben het vermoeden dat er balletje-balletje is gespeeld,’ zei civiel-ingenieur Richard Zijlstra. De herberekening voerde hij samen uit met Geesje Rotgers. Desgevraagd kon Zijlstra echter niet zeggen op welk punt de RIVM-berekeningen niet zouden kloppen.

Rotgers zei tijdens de persconferentie in Nieuwspoort dat ‘meer graafwerk naar de werkwijze van het RIVM’ gerechtvaardigd is. Vogelaar ging een stap verder, hij eiste zelfs een parlementaire enquête, zo melddeTrouw. En: ‘Vogelaar wil bovendien de komende drie jaar eigen metingen gaan uitvoeren. Tot die tijd mag van hervorming van de landbouw volgens hem geen sprake zijn.’

Vogelaar speelt ook een rol in de onderhandelingen tussen het kabinet en het recent opgerichte Landbouw Collectief, de organisatie waarin de belangengroepen en de boerenprotestgroepen verenigd zijn. Vogelaar omschrijft zichzelf als het ‘oliemannetje’ van het Landbouw Collectief, en meldt dat het Mesdagfonds de eerste 25 duizend euro aan uitgaven van het Landbouw Collectief heeft betaald.

‘Pispaal zijn is een keuze,’ zegt Vogelaar. Agri Facts zal in de tegenaanval gaan, ‘desnoods tot de hoogste rechter’

Vogelaar heeft naar eigen zeggen ook Aalt Dijkhuizen, oud-bestuursvoorzitter van de Wageningen Universiteit, voorgedragen als voorzitter van het Landbouw Collectief. Aalt Dijkhuizen zit op zijn beurt weer in de raad van advies van Agri Facts. 

Kortom: de kopstukken van Agri Facts zijn allen actief binnen de Nederlandse landbouwlobby, Jan Cees Vogelaar en Aalt Dijkhuizen zelfs op het hoogste niveau. 

Terwijl het Landbouw Collectief met het kabinet aan de onderhandelingstafel zit, richt Agri Facts zich op de feiten die aan de basis liggen van het regeringsbeleid. Vogelaar spreekt van een ‘brij aan gekleurde rapporten’ van en voor overheden en ngo’s. ‘We gaan met goed onderbouwde feiten terugmeppen,’ zegt hij op 26 september 2018, als hij 300 melkveehouders op een landbouwbeurs in Joure toespreekt. Volgens hem heerst er in Nederland een ‘anti-landbouwsentiment’ en probeert een ‘georganiseerde lobby’ de veehouderij een kopje kleiner maken. ‘Pispaal zijn is een keuze,’ zegt hij. Agri Facts zal in de tegenaanval gaan, ‘desnoods tot [aan] de hoogste rechter’.

Financiering van mist

Maar wie financieren het werk van Agri Facts? Geesje Rotgers wil daar niets over kwijt, behalve dan dat het Mesdag Zuivelfonds ook voor hen ‘de eerste rekeningen’ heeft betaald. 

Hoongelach klinkt door de telefoon wanneer Jan Cees Vogelaar de vraag krijgt voorgelegd.  ‘Agri Facts is grotendeels een vrijwilligersorganisatie,’ zegt hij vervolgens. ‘De plaatselijke pony-vereniging in Dronten heeft meer omzet.’ Het zou gaan om met name kleine donaties van boerenbedrijven; 250 euro, en een keer 1000 euro. ‘Er is een boer, die vind ik echt fantastisch, die geeft iedere maand 10 euro. Je praat over dat soort bedragen.’

Maar Agri Facts doet zich kleiner voor dan het is. Naast kleine heeft de stichting ook grote donaties in de boeken. Zo ontvangt de organisatie voor dit jaar een donatie van 10 duizend euro van de LTO, de Haagse lobbygroep van de sector, laat een woordvoerder van de LTO desgevraagd aan FTM weten. Ook blijkt de agribusiness mee te betalen: veevoergiganten ForFarmers en Agrifirm bevestigen tegenover FTM een donatie aan Agri Facts te hebben gedaan. Om hoeveel geld het gaat, willen ze niet zeggen.

ForFarmers betaalde, zo liet Nieuwsuur eerder al zien, ook mee aan het boerenprotest van 1 oktober 2019, de grootste boerenmanifestatie uit de Nederlandse geschiedenis. Met de stikstofcrisis zal de veehouderij moeten inkrimpen, volgens Kamerlid Tjeerd de Groot (D66) zelfs moeten halveren. Het verdienmodel van de veevoerhandel wordt daarmee bedreigd. ForFarmers boekte volgens Nieuwsuur in 2018 2,4 miljard euro omzet, waarvan 45 procent via verkoop in Nederland.

Twijfel zaaien over cijfers

Agri Facts weet, net als het Mesdagfonds, geregeld twijfel te zaaien over de bevindingen van anderen. Die twijfel bereikt ook meermaals de nationale media en politiek. 

Zoals wanneer op 3 december 2018, het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), de belangrijkste adviseur van het kabinet op het gebied van milieu en klimaat, een brief van Agri Facts ontvangt. ‘Op uw website staat het bericht: “Minder vlees eten levert forse klimaatwinst op”,’ zo steekt de brief van wal. De brief citeert een frase uit het betreffende bericht: ‘Als alle inwoners van de Europese Unie de helft minder vlees, zuivel en eieren eten, dan daalt de uitstoot van broeikasgassen met 25-40 % [..].’ Agri Facts vervolgt: ‘Volgens STAF publiceert het PBL daarmee een onjuistheid.’

Want Agri Facts heeft een fout ontdekt in het nieuwsbericht, dat al sinds 2014 online staat. De daling van 25 tot 40 procent betreft enkel de landbouwgerelateerde broeikasgassen. Dat is inderdaad een belangrijke kwalificatie, omdat landbouwemissies maar een deel (9 procent volgens het PBL) van alle uitstoot in de EU vormen. 

Het PBL past per ommegaande het nieuwsbericht aan, en verontschuldigt zich tegenover Agri Facts. ‘Het [..] betreft hier [..] een evidente vergissing,’ schrijft Hans Mommaas, directeur van het PBL. Hij benadrukt dat het rapport waarover het nieuwsbericht handelt, wél de correcte formulering bevat, en dat er zeker ‘geen kwade opzet’ in het spel was. 

Een maand later komt De Telegraaf met een nieuwsbericht: ‘Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) rommelt met de cijfers en overdrijft de impact van het eten van vlees op het klimaat,’ schrijft de krant op 9 januari 2019. ‘De vleesconsumptie is veel minder schadelijk dan de milieurekenmeesters voorstellen en daarom moet het PBL de uitkomsten van hun berekeningen snel aanpassen. Dat sommeert Stichting Agri Facts (STAF), die de wetenschappelijke onderbouwing van het land- en tuinbouwbeleid in Nederland controleert.’

De suggestie van De Telegraaf dat met de cijfers is gesjoemeld, wordt vervolgens opgepikt door de VVD- en CDA-fracties in de Tweede Kamer

De krant, die niets meldt over de achtergrond van Agri Facts of hun banden met de landbouwlobby, noemt het verzoek tot rectificatie ‘pijnlijk’ voor het PBL. ‘De rekenmeesters treden immers op als adviseur van de overheid op het gebied van milieu- en klimaatbeleid.’ Agri Facts, zo beschrijft de krant, is ondanks de aanpassing nog steeds van mening dat de klimaatimpact van het eten van vlees, zuivel en eieren door het PBL wordt overdreven.

Die suggestie van De Telegraaf dat met de cijfers is gesjoemeld, wordt vervolgens opgepikt door de VVD- en CDA-fracties in de Tweede Kamer. ‘Deelt u de mening dat het zorgelijk is als een onafhankelijk en wetenschappelijk adviesinstituut [..] onjuiste en ongefundeerde gegevens publiceert?’ vraagt Kamerlid Helma Lodders (VVD) aan minister Carola Schouten (Landbouw, CU). ‘In hoeveel gevallen is er beleid gemaakt op basis van onjuiste of voorbarige PBL-gegevens?’

Ook Jaco Geurts (CDA) eist opheldering: ‘Waarom zijn de Tweede Kamer en de Eerste Kamer niet op de hoogte gesteld van tekortkomingen van het PBL in zijn publicaties?’ En: ‘Welke gevolgen hebben de aanpassingen van de cijfers van het PBL voor de berekeningen met betrekking tot het Klimaatakkoord?’

In de beantwoording door verschillende ministeries wordt duidelijk dat het slechts een fout op de website betreft, en dat die fout al is hersteld. ‘Aanpassing van cijfers is [dus] niet aan de orde,’ schrijft minister Eric Wiebes (Economische Zaken en Klimaat, VVD) op 5 april 2019 terug aan de Kamer; ‘derhalve zijn er ook geen gevolgen voor de berekeningen met betrekking tot het Klimaatakkoord’.

Bijen tellen

Twee maanden later wordt de invloed van Agri Facts op Den Haag opnieuw zichtbaar, wanneer Kamerleden een rapport van de stichting in ontvangst nemen. Bijen op boerenland doen het beterheet het onderzoek, waaraan Geesje Rotgers heeft meegeschreven. Het rapport behandelt de zogeheten neonicotinoïden, insecticiden die sinds 2018 in de EU in de ban zijn gedaan vanwege hun schadelijkheid voor bijen. Dat besluit van de Europese toezichthouder EFSA is gebaseerd op honderden wetenschappelijke studies. Agri Facts concludeert echter: ‘Het geschetste beeld dat er sprake zou zijn van een afnemende trend bij bijen- en hommels op het platteland vanwege het gebruik van neonicotinoïden is onjuist.’

Volgens de experts trekt Agri Facts ‘verschillende compleet ongefundeerde conclusies’

In de Tweede Kamer wil Helma Lodders (VVD) op 11 juli 2019 een reactie van landbouwminister Schouten op de data-analyse. Zij wil dat er uitzonderingen op het verbod komen, zodat Nederlandse boeren de insecticiden weer mogen gebruiken. 

In dit geval laat een groep invloedrijke Nederlandse bijenexperts snel van zich horen. ‘De conclusies die het rapport van Agrifacts [..] trekt zijn onterecht en hun analyse voldoet niet aan de criteria voor goed wetenschappelijk onderzoek,’ schrijven de wetenschappers, waaronder Koos Biesmijer, wetenschappelijk directeur bij Naturalis. Volgens de experts trekt Agri Facts ‘verschillende compleet ongefundeerde conclusies’, en laten wetenschappelijke studies duidelijk de ‘negatieve effecten’ van de gifstoffen op bijen zien.

Geesje Rotgers noemt deze kritiek op het rapport een ‘leerpunt’ voor Agri Facts. ‘Wat ik hier had moeten doen is eerst met deze statistiek naar bijvoorbeeld iemand van Wageningen Universiteit stappen, om het zo vooraf te laten toetsen.’ De kritiek dat de berekeningen niet aan wetenschappelijke criteria voldeden, vindt ze onterecht. ‘Het is ook niet peer-reviewed gepubliceerd,’ verdedigt Rotgers zich. ‘Het pretendeert daarom ook niet wetenschappelijk te zijn.’

Volgens de Wageningse hoogleraar plantenecologie en natuurbeheer David Kleijn, die meeschreef aan de reactie op het rapport, is voor de meeste mensen echter niet te herkennen of zo’n ‘data-analyse’ al dan niet wetenschappelijk is. ‘Het rapport van Agri Facts was kwalitatief zo slecht,’ zegt hij, ‘dat we vonden dat we hierop wel moesten reageren. Het rapport raakte simpelweg kant noch wal, maar werd wel als argument aangevoerd om te stellen dat het allemaal wel mee zou vallen met de bijensterfte.’

Agri Facts meldt nog altijd ‘pal achter’ de data-analyse te staan die ze over bijen en neonics hebben gemaakt.

Zou het niet eerlijk zijn als Agri Facts in elk geval vermeldt dat het opkomt voor de belangen van de agrosector, en daarmee dus niet onafhankelijk is? ‘Het loopt inderdaad misschien nog wel iets teveel door elkaar heen,’ erkent Rotgers. Ook haar rol als communicatieadviseur voor de varkenslobby ‘bijt misschien’, geeft ze toe. ‘Maar ik zie het wel een beetje als aanloopproblemen,’ zegt ze. ‘De scheiding moet strikter. Vorig jaar was eigenlijk een uitprobeerjaar. We zitten nog echt in de oprichtingsfase.’ 

Inmiddels is Agri Facts een juridische procedure gestart tegen het PBL. Het betreft een rapport over pesticidegebruik, waarin volgens Agri Facts de mate van vervuiling van het oppervlaktewater in Nederland wordt overdreven. Ook zegt Agri Facts samen met het Mesdagfonds een omvangrijk Wob-verzoek te hebben ingediend bij meerdere ministeries. Doel is om inzage krijgen in alle beleidsstukken ‘vanaf 1990’ die ingaan op de totstandkoming van het Nederlandse stikstofbeleid.

Uit de aantekeningen van waterexpert Arjen Hoekstra spreekt dat hij geschokt was. ‘Ben ik nu onredelijk dat ik me hier mateloos over opwind?’ schreef de hoogleraar in mei 2019 over de knieval van Vitens. ‘Vitens is eigendom van de overheid, en de overheid laat zich op die manier dus aan banden leggen door een lobby-organisatie.’ Hij zag gelijkenis met het klimaatdebat, waar belangenorganisaties ook ‘jarenlang hebben geprobeerd de feiten te ontkennen’. Hoekstra wilde graag meewerken aan een artikel dat licht zou werpen op de handelswijze van Agri Facts. Helaas overleed hij (ook daarvoor) te vroeg.