Alles moet nog steeds anders

Rond Prinsjesdag klonken de verzuchtingen als nooit tevoren: waarom blijven, naast alle ombuigingen van de begroting, de hervormingen weer achterwege? Nederland heeft ze zo hard nodig; wanneer worden de ‘grote dossiers’ van werken, wonen, pensioenen nu eindelijk aangevat? Om hervormen wordt al zo lang gesmacht, zo veelvuldig, zo breed gedragen en over zo veel onderwerpen dat het bijna sleets lijkt. Lijkt? Daar ligt het grote probleem: het is sleets. En hol. Een overtuigende, waardevrije onderbouwing van veel van de verder weinig nauwkeurig uitgewerkte maatregelen is er namelijk niet. Twee weken terug was het land kortstondig in rep en roer over het lijstje van het World Economic Forum (WEF). Nederland was uit de top-vijf van meest concurrerende landen gevallen. Zie je wel, was de teneur: te weinig ‘hervormd’. Nee, dan Duitsland met zijn arbeidsmarkt. Dat land heeft tien jaar geleden de bittere pil van hervormingen geslikt, en zie hoe die economie nu de vruchten plukt! Opmerkelijk is echter dat op het punt waar het allemaal om te doen zou moeten zijn, namelijk de arbeidsmarktefficiëntie, sub puntje ‘flexibiliteit’, Nederland op plaats vijftig staat. Duitsland slechts op 113. Wat al helemaal niet terugkwam in de berichtgeving is dat het wef die grotere flexibiliteit in Nederland eerder als zwakte dan als kracht ziet.

Geen inhoudelijke discussie

Hoe komt de term ‘hervormen’ dan toch aan zijn machtige gevoelswaarde? Panacee voor welke-maatschappelijke-belemmering-dan-ook? Het louter in de mond nemen is genoeg om elke discussie plat te slaan tot een bedremmeld instemmen. Een krantencommentaar krijgt de ja-knikkers op de hand door te roepen om hervormingen, liefst met licht wanhopige ondertoon. Verstandig, rationeel, wetenschappelijk onderbouwd, objectief, met garantie van het Centraal Planbureau (CPB). Kortom, net dat vleugje D66-verlichting dat ze bij de VVD missen. Hervormen. Volgens het woordenboek ‘grote veranderingen om te verbeteren’. Wie kan daar nu op tegen zijn? Slim hervormen, structureel hervormen, integraal hervormen, verstandig hervormen, moder­niseren door te hervormen – de liefkozende pleonasmen zijn niet van de lucht. Woningmarkt hervormen? Uiteraard, die is nu onze voornaamste tegenwind. Arbeidsmarkt hervormen? Open deur: hoe flexibeler, hoe beter. De lonen in Spanje en Ierland omlaag door aldaar te hervormen? Absoluut: ze moeten concurrerender worden om zich zo uit de problemen te kunnen exporteren. Pensioenstelsel hervormen? Heel graag, want ‘het vertrouwen moet terugkeren’. Arbeidsmigratie in de EU stimuleren? Natuurlijk, vrij verkeer van werk­nemers geeft meer welvaart. Maar met de discussie over hervormen is iets geks aan de hand: er ís geen inhoudelijke discussie. Ja, er wordt veel over gesproken, maar dan louter over de vraag waarom het steeds maar niet gebeurt. Maar niet over de precieze inhoud van de hervormingen, laat staan de vaak erg theoretische veronderstellingen waarop de heilzame werking zou berusten.

'Met de discussie over hervormen is iets geks aan de hand: er is geen inhoudelijke dicussie'

Dat is niet zonder reden: hervormen is in zijn huidige invulling eerder een uiting van een ideologie. De stille afspraak is daarbij dat het begrip vrijwel exclusief voor rechts-liberale thema’s gereserveerd is. Alleen maatregelen waarbij de markt meer ruimte krijgt, ondernemers meer vrijheid hebben, de overheid kleiner wordt en de werknemer minder rechten krijgt, mogen zich met de trofee ‘hervorming’ tooien. Dat is niet altijd zo geweest. De Amerikaanse progressieve beweging van kort na 1900, bijvoorbeeld, was in vrijwel alles het tegenover­gestelde van waar we vandaag de dag bij ‘Amerikaanse waarden’ aan denken. Politiek boegbeeld was Theodore Roosevelt, een Republikein. Zijn hervormingen behelsden een sterke overheid, marktregulering (tot en met de drooglegging aan toe), de financiële sector aan banden, actieve industriepolitiek en het breken van de monopoliemacht. Gezinnen en boeren met schulden werden beschermd tegen bankiers – die hadden hen niet zelden een lening toegestopt louter om het onderpand te kunnen afpakken.  

Irrationele idioot

Langs diezelfde lijn lag het antwoord op de Grote Depressie van die ándere Roosevelt, Franklin D. Met de ‘New Deal’ steeg het aandeel van de collectieve sector van vrijwel nihil tot aanzienlijk en werden inkomens flink genivelleerd. Die ideologie bleef tot ver na de oorlog de boventoon voeren, academisch gefiatteerd door econoom Paul Samuelson. Alleen de naam veranderde, in de ‘Fair Deal’ van Truman en Johnsons ‘Great Society’. Pas onder Ronald Reagan in 1980, onder invloed van Chicago-econoom Milton Friedman, kreeg hervormen de kleur die het nu nog steeds heeft. Ook in Nederland was de lading van ‘hervormen’ ooit totaal anders dan nu. Zo kon Hans Wiegel in 1972 in De Tijd over Den Uyl klagen: ‘Die wil de maatschappij structureel hervormen (...) De socialisten praten veel meer over wat zij de Heilstaat met een hoofdletter noemen.’ Wiegel zei niets te veel, want Den Uyl merkte elders op: ‘Dat vraagt om een uitbreiding van de collectieve sector, vooral van de herverdelende functie van de overheid.’ En: ‘Ik pleit voor een verdergaande hervorming van de structuur van de onderneming (...) waarin zij, die in verschillende geledingen van het productieproces werkzaam zijn, gezamenlijk het kapitaal organiseren.’ Hervormen is dus van alle tijden en van alle gesternten. Maar de onderliggende ideologie blijft vandaag de dag hangen in het ‘kleine overheid-vrije markt’-dogma van Milton Friedman. Waren hervormers, ook in de Nederlandse politiek, daar altijd expliciet over, dan was er niets aan de hand. Dan zou daar de discussie over gaan. Maar dat zijn ze niet. Integendeel: wie er kanttekeningen bij plaatst wordt, zoals bij elk dogma, weggezet als een irrationele halve idioot. Als iemand die niet wil luisteren en de voortgang alleen maar afremt. * * * Lees het hele artikel bij de Groene Amsterdammer