De lockdown is voorbij voor wie zijn booster heeft gehaald en geen principiële problemen heeft met het tonen van een vinkje. Voor mensen die geen QR-code hebben, of weigeren die te gebruiken, blijft de bewegingsvrijheid beperkt: geen toegang tot de sportschool, klimhal of het theater. 

Het coronatoegangsbewijs werd in september gepresenteerd als ‘tijdelijk’, maar is inmiddels al vier maanden van kracht. Het officiële doel van de QR-pas: de aantallen ziekenhuisopnames en coronabesmettingen beperken, zodat de maatschappij verder open kan dan zonder toegangsbewijs. 

Het vorige kabinet definieerde niet wat dat precies betekent, en het nieuwe doet dat evenmin. 

Een belangrijke vraag blijft daardoor onbeantwoord: hoeveel ziekenhuisopnames en besmettingen moet de coronapas voorkomen om het beknotten van grondrechten te rechtvaardigen? Er is geen kader, geen grenswaarde of bandbreedte waaraan objectief kan worden getoetst of de pas wel of niet ‘werkt’.

Doel niet bereikt

‘Dat is een ernstige tekortkoming, want het gaat hier over grondrechten,’ zegt Barbara Oomen, hoogleraar mensenrechten aan de Universiteit van Utrecht. ‘De overheid moet overtuigend aantonen waarom deze vergaande beperking van grondrechten voor een groep Nederlanders doelmatig en proportioneel is. En waarom het beoogde doel niet op een minder ingrijpende manier behaald kan worden. De bewijslast ligt bij de overheid.’

‘De overheid moet overtuigend aantonen waarom beperking van grondrechten doelmatig en proportioneel is’

In november bleek dat het coronatoegangsbewijs (CTB) de belofte van een veilige heropening van de maatschappij niet kon waarmaken: ondanks de invoering moest het land opnieuw in lockdown door oplopende ziekenhuisopnames en besmettingscijfers.

Het gestelde doel werd dus niet bereikt, maar dat leidde niet tot intrekking van de maatregel. Sterker nog: in plaats van te spreken over afschaffing, wilde toenmalig minister Hugo de Jonge van Volksgezondheid de coronapas aanscherpen. Naar 2G, zoals dat bijvoorbeeld ook gebeurde in Duitsland: wel toegang voor wie gevaccineerd of aantoonbaar genezen is, en niet voor wie een negatieve coronatest kan laten zien. Bij 2G is Testen voor Toegang niet langer toegestaan. 

Wetenschappelijke standaarden

2G werd al op 14 september in het 126e OMT-advies als optie geopperd en leidde direct tot onenigheid in het kabinet. Mona Keijzer (CDA), door premier Mark Rutte op staande voet ontslagen als staatssecretaris van Economische Zaken omdat ze publiekelijk kritiek had op het kabinetsbeleid, schreef twee dagen na invoering van de coronapas op Twitter: ‘Het langzaam overgaan naar een situatie dat je alleen nog ergens binnen mag met een vaccinatiebewijs of een herstelbewijs (dat na 6 maanden verloopt), het zogenaamde 2G systeem, is onnodig en niet proportioneel.’ 

Ter onderbouwing van het nut en de noodzaak van het coronatoegangsbewijs en de voorkeur voor 2G gebruikte het kabinet (en het adviserende OMT) gebrekkige modellen. In eerder onderzoek van Follow the Money kwam al naar voren dat tot half januari – 3,5 maand na invoering – geen enkele grondige analyse is uitgevoerd die voldoet aan wetenschappelijke standaarden.

Ernst Kuipers zei op zijn eerste persconferentie als minister van Volksgezondheid (14 januari) ‘voordelen te zien in 2G’. Maar alvorens er meer over te zeggen wilde hij een nieuw onderzoek van de TU Delft, de Erasmus Universiteit en het UMC Utrecht afwachten.

Op 17 januari verschenen de resultaten van dit onderzoek naar de effectiviteit van beperkende maatregelen via een QR-systeem. Het is de meest uitgebreide modellering tot nu toe. 

‘Het zal even slikken zijn geweest voor uitgesproken voorstanders van het coronatoegangsbewijs,’ zegt onderzoeker Niek Mouter (TU Delft) die het onderzoek coördineerde tegen Follow the Money. ‘De resultaten tonen dat er relatief weinig ongevaccineerden naar coronatoegangsbewijs-locaties gingen in november.’ 

‘Het zal even slikken zijn geweest voor uitgesproken voorstanders van het coronatoegangsbewijs’

Mouter concludeert dat de effectiviteit van de pas verder is afgenomen door de opkomst van de omikron-variant. ‘Het aantal ziekenhuisopnames dat voortkomt uit ontmoetingen op die locaties is gedaald ten opzichte van delta.’

De eigenschappen van omikron – besmettelijker en beter in staat om de beschermende werking van vaccins en van eerdere infecties te doorbreken – gooien roet in het eten. Ze maken ‘dat de ruimte die je creëert door het invoeren van CTB-beleid relatief beperkt is in vergelijking met de periode waarin de deltavariant dominant was’.

De toegevoegde waarde van 2G en 3G neemt verder af ‘als de effectiviteit van vaccins lager is en meer ongevaccineerden al bescherming hebben gekregen door een doorgemaakte infectie.’

Gedrag grotendeels buiten beschouwing

Op zijn tweede persconferentie, die van 25 januari, zei Ernst Kuipers dat het coronatoegangsbewijs voorlopig blijft. Hij verwees ter onderbouwing naar het gezamenlijke onderzoek dat Mouter coördineerde: ‘een 15 procent demping [als gevolg van 3G maakt] precies het verschil tussen een sterke toename en het gelijk blijven van het aantal besmettingen.’

De cijfers die Kuipers noemde komen niet overeen met de bevindingen van de onderzoekers. Volgens hun rapport loopt het reproductiegetal op zijn best terug met 9,8 procent (2G) of 5,4 procent (3G) als je de coronapas overal invoert behalve thuis, op school of op het werk – dus ook in winkels en supermarkten. Een aanscherping die voor supermarkten en andere ‘essentiële winkels’ overigens eerst een wetswijziging vereist.

Gebruik je de pas niet in winkels, of houd je rekening met gedragselementen, bijvoorbeeld met ‘compenserend gedrag’ van ongevaccineerden die elkaar opzoeken op plekken waar geen restricties gelden, dan is de reductie nog kleiner. 40 procent van de ongevaccineerden zegt met andere mensen dan hun gezinsleden alternatieve activiteiten op te zoeken wanneer 2G wordt ingevoerd. 

Houd je rekening met gedragselementen, dan is de afname van het reductiegetal nog kleiner

‘Dit gaat richting misleiding’ twitterde Tweede Kamerlid Maarten Hijink (SP). ‘Dat dit percentage (dat VWS al langer noemt) niet klopt wisten we vorige week al. Ik sprak D66 erop aan in het debat. Kuipers weet dus dat het niet klopt maar kiest bewust voor foute cijfers om het CTB te rechtvaardigen.’

Dat het kabinet op de hoogte was van de afgenomen effectiviteit van het coronatoegangsbewijs en van het afkalvende draagvlak, blijkt uit de bijlage van het 139e OMT advies van 21 januari. 

In die bijlage schrijft de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV), die het kabinet tijdens de crisis regelmatig adviseert over ‘het maatschappelijk beeld’ rond het coronabeleid: ‘In de afgelopen week is er naar aanleiding van het onderzoek van de TU Delft en anderen veel nieuws geweest over de afgenomen effectiviteit van het CTB. Dit kan gevolgen hebben voor het draagvlak en de naleving van het CTB.’ 

De NCTV schrijft verder: ‘Het coronatoegangsbewijs wordt naar verwachting weer breed ingezet. Geef aandacht aan het belang van het coronatoegangsbewijs als instrument en het belang van de correcte naleving.’ [..] Benoem het proces waarmee het langetermijnperspectief in de komende periode wordt ontwikkeld, en geef indien mogelijk al eerste belangrijke uitgangspunten (2G, vaccinatieplicht).’

Het NCTV verwacht blijkens deze passage niet dat de resultaten van het Delftse onderzoek zullen leiden tot afdanken van het coronatoegangsbewijs. 

Meer nuances ontbreken

Maar zelfs als de door Kuipers aangehaalde 15 procent afname van het reproductiegetal wel zou kloppen, dan nog is dat op zichzelf geen rechtvaardiging voor het coronatoegangsbewijs. De onderzoekers schrijven niet voor niks: ‘De interpretatie van de modeluitkomsten vereist voorzichtigheid. Het model is een simplificatie van de werkelijkheid.’

‘Interpretatie van de modeluitkomsten vereist voorzichtigheid, het model is een simplificatie van de werkelijkheid’

Zo is bijvoorbeeld niet onderzocht wat een lager reproductiegetal betekent voor de absolute aantallen besmettingen en ziekenhuisopnames. 

TU-onderzoeker Niek Mouter: ‘De correlatie tussen reproductiegetal en opnames hebben we nog niet gemodelleerd.’ Om die vast te stellen – een vereiste om überhaupt conclusies te kunnen trekken over de gezondheidswinst en proportionaliteit van het coronatoegangsbewijs – bevelen de onderzoekers een vervolgonderzoek aan. 

Dezelfde aanbeveling geldt voor het gedrag op specifieke locaties. ‘We hebben aangenomen dat het relatieve effect van CTB-beleid op besmettingen en ziekenhuisopnames gelijk is voor iedere locatie,’ schrijven ze in hun rapport. 

Mouter zegt dat die aanname eveneens berust op een simplificatie van de werkelijkheid: ‘De risico’s op besmetting in een dampende kroeg zijn in het echt natuurlijk heel anders dan op het terras, in het theater of langs het voetbalveld. Voor het sturen op overbelasting van de zorg kan het onderscheid tussen die verschillende situaties wel belangrijk zijn.’ 

Kwetsbaren

Ook leeftijd is van belang om de gevolgen van besmettingen in te schatten – kwetsbaren en ouderen hebben immers een veel grotere kans op ernstige ziekte – maar het effect op de zorgbelasting is niet uitgewerkt in het nieuwe Delftse onderzoek.

Het beperkte zich tot het inschatten van de relatieve verschillen tussen de variaties van het coronatoegangsbewijs. De optie die verreweg het beste uit de bus kwam is 1G-beleid: iedereen testen voor toegang. 

Kritiekpunten zijn schijnveiligheid, uitsluiten van gezonde mensen, en hoge kosten ten opzichte van de gezondheidswinst

Voor Kamerlid Lisa Westerveld (GroenLinks) was deze bevinding aanleiding om in het debat van 20 januari opnieuw de invoering van 1G voor te stellen. Haar partij stelde zich al eerder op het standpunt dat massaal sneltesten de verspreiding van het virus beter onder controle kan houden en was samen met de werkgeversorganisatie VNO-NCW een van de pleitbezorgers van Testen voor Toegang. 

Meerdere deskundigen hebben bedenkingen bij deze strategie. Armand Girbes, IC-hoofd van de locatie VU mc van het Amsterdam UMC, twitterde naar aanleiding van het Delftse onderzoek: ‘Voordat de discussie hierover oplaait: het is een onzinnige weg om asymptomatische mensen standaard en herhaaldelijk op ‘een ziekte’ (bv #COVID19) te testen.’ 

Afgelopen zomer zette Follow the Money al eens op een rijtje waarom Girbes en anderen massaal testen een ‘onbegaanbare route’ noemen: schijnveiligheid, het uitsluiten van gezonde mensen, en de hoge kosten ten opzichte van de gezondheidswinst zijn de belangrijkste kritiekpunten. 

De hogere besmettelijkheid en lagere kans op ernstige ziekte van omikron vergroten die oorspronkelijke bezwaren. 

In het meest recente Delftse onderzoek zijn dit soort praktische aspecten van 1G buiten beschouwing gelaten. ‘Naar andere consequenties van het CTB-beleid zoals de ethische wenselijkheid of de uitvoerbaarheid is niet gekeken,’ schrijven de onderzoekers. Een kosten-batenanalyse is niet gemaakt. 

Een andere strategie?

De hogere besmettelijkheid van omikron vertaalt zich tot nu toe door naar minder IC-opnames dan eerdere varianten. In Amsterdam ontmantelde het OLVG-ziekenhuis deze week zijn tweede speciaal voor coronapatiënten gereserveerde intensive care-locatie

Dat er minder mensen ernstig ziek worden, werpt de vraag op of de strategie om zoveel mogelijk besmettingen tegen te gaan (het reproductiegetal zo laag mogelijk houden) nog wel de juiste is.

‘We moeten de ziekte gaan managen, en niet de verspreiding van het virus,’ zei Clive Dix, de voormalig voorzitter van de vaccinatie-taskforce van de Britse regering, onlangs tegen The Guardian. ‘Het toekomstige doel is het tegengaan van ernstige ziekte onder de kwetsbare groepen.’ 

In het Verenigd Koninkrijk werd in lijn met die visie op 24 januari het coronatoegangsbewijs afgeschaft. Ook Denemarken en Spanje namen deze week afscheid van de QR-pas. 

Dat er minder mensen ziek worden roept de vraag op of de strategie wel de juiste is

Maar op basis van vergelijkbare situaties en dezelfde informatie nemen politici volledig verschillende besluiten. Op dezelfde dag dat het Verenigd Koninkrijk het coronatoegangsbewijs vaarwel zei, werd in Frankrijk 2G van kracht. President Macron draait er niet omheen: de toegangspas is bedoeld om ongevaccineerde Fransen zodanig ‘te treiteren’ dat ze alsnog een vaccin nemen. 

Uit het Delftse onderzoek blijkt dat die strategie in Nederland averechts zou werken. Niek Mouter: ‘Slechts een klein deel van de respondenten zegt dat uitbreiding van het CTB ze zou overhalen tot vaccinatie. Een groter deel van de ongevaccineerden zegt bereid te zijn alsnog een vaccinatie te nemen wanneer het CTB wordt afgeschaft.’ 

Kamerlid Tunahan Kuzu (DENK) wees er in het debat van 20 januari op dat hiermee ook het ‘secundaire’ doel van het coronavaccinatiebewijs – aansporen tot vaccinatie – niet wordt behaald. Hij riep op tot afschaffing: ‘Waarom zou je een kapotte boormachine in je gereedschapskist stoppen? Doe die weg!’

Gezonde jongeren

Fleur Agema (PVV) uitte in hetzelfde debat de zorg dat de pas meer groepen maatschappelijk uit zal sluiten ‘omdat mensen die hun booster niet hebben gehaald straks geen toegang meer hebben tot de horeca, tot niet-essentiële winkels, tot bioscopen.’ 

Op de website van de Rijksoverheid staat sinds 25 januari dat het Nederlandse coronatoegangsbewijs een geldigheidsduur krijgt van negen maanden. ‘Het kabinet wil vanaf 1 februari 2022 de geldigheid van het vaccinatiebewijs aanpassen. Uw vaccinatiebewijs is dan 270 dagen geldig na volledige vaccinatie (uw eerste prik of prikken). De boostervaccinatie heeft nog geen geldigheid en verloopt dus nog niet.’ Opmerkelijk: de Tweede Kamer heeft hier nog niet mee ingestemd. Onafhankelijk Kamerlid Pieter Omtzigt stelde er vragen over. 

Soumya Swaminathan, de hoofdwetenschapper van het World Health Organization (WHO) was op 18 januari duidelijk over de medische feiten omtrent boostervaccinaties voor niet-kwetsbare jongeren: ‘Er is op dit moment geen bewijs dat gezonde kinderen of adolescenten een booster nodig hebben. Geen enkel bewijs.’

Om deel te mogen nemen aan het openbare leven moeten jonge mensen zich dus verplicht laten injecteren met een vaccin waarvan de toegevoegde waarde voor hen niet is bewezen. 

Premier Rutte houdt desondanks – en ondanks de uitkomsten van het Delftse onderzoek – vol dat het verstandiger is 3G niet af te schaffen en 2G ‘in de gereedschapskist’ te houden. ‘Mijn advies zou dus zijn om daar met elkaar zo praktisch mogelijk en vanuit de feiten naar te kijken.’ Rutte zegt niet welke ‘feiten’ hij bedoelt. 

Vertrouwen in de politiek

Politiek filosoof Josette Daemen, promovendus aan de Universiteit Leiden die eerder in NRC pleitte voor een bredere waardenafweging bij het coronatoegangsbewijs, vindt dat de proportionaliteit van de maatregel steeds moeilijker vol te houden is: ‘Nu het erop lijkt dat het officiële noch het officieuze doel van de coronapas wordt gehaald, kun je dan nog zeggen dat die bijdraagt aan een legitiem doel? En als een coronapas nauwelijks effectief is, hoe kan die maatregel dan toch proportioneel zijn ten opzichte van zo’n ingrijpende inperking van grondrechten?’

Er wordt evenmin voldaan aan de voorwaarde dat het beoogde doel niet op een andere manier kan worden bereikt, zegt Daemen: ‘Er zijn tal van minder ingrijpende maatregelen denkbaar, zoals het verstrekken van gratis zelftests, betere ventilatie, of persoonlijke benadering van mensen in risicogroepen die niet zijn gevaccineerd.’ 

‘Als een maatregel nauwelijks effectief is, hoe kan die dan proportioneel zijn ten opzichte van zo’n ingrijpende inperking van grondrechten?’

Mensenrechten-expert Barbara Oomen onderschrijft die analyse. Ze vindt de onderbouwing en argumentatie van het kabinet – net als bij de invoering van de avondklok – ondermaats. ‘Voor elk ingeperkt grondrecht moet je zorgvuldig nagaan en uitleggen waarom het noodzakelijk en proportioneel is. Je ziet dat het kabinet dat criterium bij veel coronamaatregelen, waaronder de coronapas, niet hanteert.’ 

Oomen zegt in geen van de overheidsstukken een wetenschappelijk onderbouwing te hebben gevonden voor de stelling dat ‘het coronatoegangsbewijs op dit moment de minst ingrijpende manier is om de volksgezondheid te beschermen’.

Politiek filosoof Daemen vindt dat de hoge maatschappelijke kosten van de coronapas onvoldoende worden meegewogen: ‘Mensen buitensluiten van het sociale leven is geen kleinigheid. Je plaatst een groep die toch al weinig vertrouwen heeft in de overheid in een isolement.’ 

Het is voor de eenheid binnen onze samenleving belangrijk dat de regering die groep niet nog verder van zich wegduwt, denkt Daemen: ‘Om de kloof te dichten moet je als overheid laten zien dat maatregelen een legitiem doel dienen, en er niet zijn om mensen te pesten. Dat betekent: maatregelen ook weer terugdraaien wanneer ze niet effectief blijken.’ 

Dat signaal is ook belangrijk om de vrees weg te nemen voor invoering van een permanent QR-toegangsbewijs en toenemende surveillance. Daemen: ‘Als je zelfs nu de coronapas niet afschaft, wanneer dan wel?’ 

Die vraag legde Follow the Money ook voor aan het ministerie van Volksgezondheid. Het antwoord: ‘Zoals afgelopen donderdag [20 januari, red.] in het debat aangegeven zal er eerst schriftelijke ronde van feitelijke vragen plaatsvinden voordat het kabinet een appreciatie zal geven van het rapport [van de onderzoeksgroep onder leiding van de TU Delft]. Daar lopen we niet op vooruit.’