Als effectenclearings omvallen, dreigt nieuwe systeemcrisis
23
Een sterke centrale Europese clearing moest er na de val van Lehman Brothers voor zorgen dat zieke banken elkaar niet meer konden besmetten. Een nobel plan, maar de commercie won. Helaas, constateert gastauteur Mathijs Rotteveel. De wereld heeft er juist een levensgroot financieel systeemrisico bijgekregen.
Het begint met een goed idee. Na het dieptepunt van de financiële crisis in 2008. De Europese Commissie geeft een werkgroep onder leiding van de Fransman Jacques de Larosière, oud-directeur van het Internationaal Monetair Fonds en voormalig gouverneur van de Franse centrale bank, opdracht uit te zoeken waar het nu precies is misgegaan in het financiële systeem en welke nieuwe regelgeving herhalingen kan voorkomen.
De Larosière kent de feiten. Het gaat echt fout als op 15 september 2008 de Amerikaanse zakenbank Lehman Brothers omvalt en twee dagen later verzekeraar AIG nipt aan de dood ontsnapt. In de jaren voor de crisis zoeken en vinden Lehman en AIG dagelijks voor honderden miljoenen dollars aan financiering op de wereldwijde interbancaire markten. Dat doen ze met bilaterale Over the Counter (OTC) leningen tegen onderpand en repurchase agreements ('repo's'): het tijdelijk verkopen van effecten uit eigen portefeuille voor cash, waarbij een vaste terugkoopdatum en -prijs vooraf worden vastgesteld. In de zomer van 2008 was de kredietwaardigheid van Lehman en AIG heel snel afgenomen – na de afwaardering van hun hyptheekportefeuilles. Daarom moeten ze elke dag meer onderpand leveren op de OTC-markt.
Dat onderpand bestaat uit effecten, die tegelijkertijd snel dalen in waardeDat onderpand bestaat uit effecten, die echter tegelijkertijd snel dalen in waarde. Op het moment dat hun OTC-partners het vertrouwen verliezen, is de dagelijkse financieringshonger van Lehman en AIG niet meer te stillen. En dan is het met deze grootmachten gedaan.
Systeemrisico
De Laroisière beschrijft hoe de meeste financiële instellingen wereldwijd opereerden: net zo. Allemaal hadden ze allemaal lijntjes met elkaar om effecten uit te lenen of tijdelijk te verhandelen. Ze kenden wel hun eigen handelspartners, maar hadden er geen idee van wat die op hun beurt met elkaar verhandelden. Omdat eind 2008 niemand meer wist wie nog betrouwbaar was en op wiens onderpand je nog bouwen kon, braken die lijntjes. De interbancaire markt ging op slot. In februari 2009 presenteert De Larosière een oplossing: om de kans op besmetting op de interbancaire markt te beperken, moeten alle OTC-contracten gestandaardiseerd worden. Dan kan er een centrale clearing komen voor deze transacties, met een sterke Europese toezichthouder en financiële garanties van de Europese Unie of de Europese Centrale Bank (ECB). De Larosière: 'CESR [de toenmalige Europese toezichthouder, opgevolgd door de huidige toezichthouder ESMA, red.] en de relevante monetaire autoriteiten, met name de ECB, moeten toezicht houden op deze centrale clearing.' Ook de Europese Commissie erkent dan nog de noodzaak van 'één specifieke entiteit met een pan-Europees bereik gecontroleerd door de Europese toezichthouders'. Siyi Zhu, voormalig medewerker van De Nederlandsche Bank (DNB), beschrijft de voordelen van de centrale clearing in een onderzoeksrapport dat ze schreef voor DNB: 'De clearing posteert zichzelf tussen de partijen als een verkoper voor de koper en als een koper voor de verkoper. Ze vernieuwt contracten, herdistribueert en controleert het kredietrisico door 'netting', waarmee het totale risico wordt gereduceerd en de economische efficiëntie toeneemt.' Vooral 'netting' is erg belangrijk voor de toezichthouders. De clearing kan alle verschillende onderlinge schulden tegen elkaar wegstrepen, een totaaloverzicht krijgen en zo de risico's voor het totale financiële systeem, ofwel het systeemrisico, in kaart brengen.De vrije markt mag het doen
Helaas sneuvelt dit plan in de Europese compromissenmachine. Veel lidstaten zijn op dat moment druk bezig met het redden van hun banken en hebben volgens professor Pierre Schammo geen trek, of geen geld, om nog eens honderden miljoenen aan garanties af te geven aan een nieuwe overheidsgestuurde Europese effectenclearing. Het idee van De Larosière wordt daarom opgegeven. In de plaats daarvan besluit de Commissie het clearen van alle OTC-transacties dan maar over te laten aan de vrije markt. Financiële ondernemers uit alle EU-landen kunnen een vergunning aanvragen bij hun nationale toezichthouder die hen vervolgens ook moet controleren. Mocht het misgaan met zo'n clearing, dan zijn de landen waarin ze gevestigd zijn budgettair verantwoordelijk. De clearings zijn er gekomen. Volgens de laatste statistieken van toezichthouder ESMA zijn er nu zestien clearings actief in de Europese Unie, die opereren vanuit veertien verschillende landen. Als je de vrije markt zijn gang laat is het lastig te voorspellen hoe het uitpakt. Zo ook met de clearings. Daar deden zich de afgelopen jaren enkele onverwachte ontwikkelingen voor. Door het blijvende wantrouwen op de markten en de makkelijke verhandelbaarheid van de gestandaardiseerde leningen met onderpand is de markt voor deze producten enorm gegroeid. In 2008, het jaar dat Lehman omviel, werd er in Europa dagelijks voor 318 miljard euro aan dit soort contracten verhandeld.De grote jongens hebben de markt naar zich toegetrokken, waardoor er opnieuw een concentratie van risico's optreedtVolgens de ECB was dat bedrag eind 2014 toegenomen tot 434 miljard, een stijging van 36 procent. Door deze enorme volumes zijn de clearings goede winstmakers geworden voor hun moederbedrijven. De grote jongens in de financiële sector hebben de markt naar zich toegetrokken, waardoor er – net als voor de crisis bij de banken – een concentratie van risico's optreedt.