‘Shamelessly number one, and second to none!’ Zo omschrijft de American Chamber of Commerce (AmCham) Nederland in maart 2006 in haar nieuwsbrief: als hét Europese land met het beste vestigingsklimaat voor buitenlandse multinationals. Om dat zo te houden, start de lobby- en netwerkclub in januari van datzelfde jaar met Going for Gold Dinners: een reeks luxe etentjes voor prominente zakenlieden, waar ook kabinets- en parlementsleden op afkomen.

Steevast is het gespreksthema op die avonden het belang van foreign direct investments en het verbeteren van ‘locatiefactoren’. ‘Onder staatssecretaris Karien van Gennip is Nederland vastbesloten om voor goud te gaan, dat wil zeggen in deze regio de beste locatie te zijn voor buitenlandse investeringen,’ meldt AmCham aan haar achterban. Die bestaat uit Amerikaanse en Nederlandse bedrijven.

Economische Zaken hielp niet alleen met de organisatie van deze Going for Gold Dinners, een onderdeel van datzelfde ministerie betaalde ze ook. Dit agentschap, de in 1978 opgerichte Netherlands Foreign Investment Agency (NFIA) is de belangrijkste schakel in het Invest in Holland Network en moet buitenlandse ondernemingen interesseren voor Nederland. 

Met een budget van 18 miljoen euro per jaar en honderd man in dienst op 28 kantoren wereldwijd propageert de NFIA de ‘one-stop-shop for success in the Netherlands’ te zijn. Nergens ter wereld heeft de NFIA zoveel vestigingen als in de Verenigde Staten. 

Economische Zaken betaalde in 2005 en 2007 in totaal 120.000 euro voor negen Going for Gold Dinners. Helemaal niet gek, licht het ministerie toe, want deze subsidies pasten niet alleen bij de ‘promotie- en signaleringsfunctie’ van de NFIA, ze sloten ook naadloos aan op de inzet om buitenlandse bedrijven naar Nederland te halen. 

Deskundigen kijken er nogal van op dat dergelijke evenementen met belastinggeld zijn betaald, te meer omdat de leden van AmCham nu niet bepaald krap bij kas zitten. ‘Als je in de bijstand zit mag je nog geen 50 euro aan boodschappen aannemen,’ zegt hoogleraar Belastingrecht aan de Universiteit Leiden Jan van de Streek. Arjan Lejour, hoogleraar Belastingen aan de Tilburg University, moet uit verbazing hardop lachen als hij hoort dat AmCham de diners cadeau kreeg. ‘Natuurlijk belachelijk,’ noemt hij het, ‘maar het gaf AmCham vast veel credibility.’ 

Subsidie voor Going for Gold Dinners is nog maar één voorbeeld waaruit blijkt hoezeer AmCham en de NFIA met elkaar verweven zijn. Documenten in handen van Follow the Money laten zien dat het agentschap en AmCham wel heel innig samenwerken.

Signalen oppikken bij Tax Committee 

Sinds 2010 schoof een medewerker van de NFIA aan bij de driemaandelijkse vergaderingen van het Tax Committee van AmCham. Deze ambtenaar voegde zich bij dat comité – op het moment bemand door 41 belastingexperts van onder meer Cisco, FedEx, Honeywell, IBM en Nike – om aan te horen waar voor AmCham de knelpunten liggen ten aanzien van fiscaal beleid in Nederland en Europa. Vervolgens was het aan beleidsmakers om die signalen te wegen en er al dan niet actie op te ondernemen. 

Door deze zogeheten ‘signaalfunctie’ (waarover eerder al ophef ontstond) hoorde de NFIA standaard tot de geadresseerden van Tax Committee-mails. Zo kwam het agentschap in het bezit van vergaderagenda’s en -notulen, verslagen van ontmoetingen op ministeries en talloze mails waarin allerhande (fiscale) zaken werden overlegd en afgestemd.  

Op 26 april 2021, de dag dat het ministerie van Economische Zaken de Wob-documenten vrijgaf, stuurde de toenmalige demissionaire minister Bas van ’t Wout een brief naar de Tweede Kamer, waarin hij schrijft dat hij de NFIA met onmiddellijke ingang uit het Tax Committee zou terugtrekken. Hierbij verwees de bewindspersoon nadrukkelijk naar vijf mailwisselingen, waaruit blijkt dat een hoge ambtenaar die al 33 jaar voor de NFIA werkt, betrokken was geraakt bij de lobby van AmCham. Het ministerie kreeg dit naar eigen zeggen pas in de gaten toen het de Wob-documenten inventariseerde. 

Een uitzondering, schreef de minister er bij. Maar de vrijgegeven documenten wijzen op veel meer verstrengelde belangen, die zich niet beperken tot één specifiek persoon.     

Als de NFIA eind februari 2014 zijn langetermijnstrategie bepaalt, doet het agentschap dat aan de hand van een consultatiegesprek met uitvoerend AmCham-directeur Patrick Mikkelsen op het toenmalige AmCham-kantoor op Schiphol, zo blijkt uit een mail die het gesprek samenvat. Mikkelsen prijst de NFIA: AmCham vindt het agentschap ‘toegankelijk, vlot, hands-on en zichtbaar. Dit is niet het geval voor vele overheidsonderdelen en wordt daarom als zeer positief ervaren. NFIA denkt op een opbouwende manier mee met AmCham en haar leden. Er wordt niet intern doorverwezen, maar de bal wordt door de NFIA’ers zelf en snel opgepakt.’ 

Dat zowel Economische Zaken als Buitenlandse Zaken de NFIA aansturen, vindt AmCham echter ‘niet handig’. De NFIA zou ‘alleen onder EZ moeten hangen, aangezien dat ministerie de belangenbehartiger is van het bedrijfsleven. BZ heeft een veel bredere focus dan alleen economisch, bijvoorbeeld mensenrechten, diplomatieke betrekkingen, etcetera.’ 

‘De NFIA zou (marketing rondom) fiscaliteit moeten verbeteren,’ luidt een van de belangrijkste adviezen van AmCham

In het gesprek komt ook de aanstaande sluiting van het Nederlandse consulaat in Chicago voorbij als voorbeeld van ‘niet-economisch denken bij Buitenlandse Zaken [want] dit is een hele belangrijke economische post, waar veel investeringen vandaan komen.’

Gezien de opleving van de ‘wereldeconomie/Amerikaanse economie’ moet de NFIA in 2014 snel en slagvaardig optreden want ‘als Nederland is je kans zo verkeken om een investering hierheen te halen’. Omdat ‘de concurrentie om de buitenlandse investeerder in Noordwest-Europa hevig is, kijken Amerikaanse bedrijven niet automatisch meteen (meer) naar Nederland. Dit heeft ook zeker te maken met de agressieve marketing (vnl. op gebied van fiscaliteit) door UK Trade & Investment, Singapore en Zwitserland. NFIA zou (marketing rondom) fiscaliteit moeten verbeteren,’ luidt een van de belangrijkste adviezen uit het gesprek.

Honneurs waarnemen

In september 2014 mailt de ambtenaar die aanschuift bij vergaderingen van het Tax Committee Jeroen Nijland – dan net aangesteld als het nieuwe hoofd van de NFIA – puntsgewijs uitleg over de werkwijze van AmCham en de rol die de NFIA aanneemt. 

‘[Ze] informeren MinFin, fractiespecialisten en media over hun opvattingen. Communiceren rechtstreeks met ambtelijk MinFin en soms met Stas [staatssecretaris]. Vinden niet dat ze dat via de band van EZ ook nog moeten doen,’ schrijft hij onder meer. ‘Die honneurs nemen wij daarom voor onze rekening.’ 

Met andere woorden: AmCham heeft de NFIA zover gekregen om de Amerikaanse lobby bij het ministerie van Financiën nog eens dunnetjes over te doen bij Economische Zaken.  

Overigens laat de onbekende mailer aan zijn nieuwe baas weten dat zijn collega ‘Ronald Gertsen officieel in AmCham taxcee zit, maar ik ga altijd in zijn plaats’. Dat Gertsens naam altijd op de website van AmCham stond als deelnemer aan de vergaderingen, is dus misleidend. 

‘Kleine moeite, groot plezier’

Ieder jaar publiceert AmCham haar zogeheten Priority Points. Zij overhandigt deze beleidswensen tijdens de Annual General Meeting op Kasteel de Wittenburg in Wassenaar aan een minister of staatssecretaris. In 2014 was Klaas Knot van de Nederlandsche Bank eregast.  

Niet de minste, maar toch stuurde AmCham aan op een kort fotomoment met minister van Economische Zaken Henk Kamp, om aan haar achterban te tonen dat de Priority Points ook dat jaar op hoog politiek niveau landden. Patrick Mikkelsen schrijft de minister persoonlijk aan (‘Beste Henk’) en stelt: ‘Het is echt de categorie “kleine moeite, groot plezier”.’ In lange mailwisselingen bereidt de NFIA het bezoekje van AmCham aan het ministerie voor. NFIA-directeur Jeroen Nijland is erbij aanwezig. 

Kort erna brengt Nijland verslag uit aan zijn collega’s. In het postscriptum onder zijn mail is ruimte voor complimenten: ‘Mikkelsen gaf tweemaal expliciet aan zeer te spreken te zijn over werk NFIA; MEZ [de minister] deed omgekeerd hetzelfde.’

Bij het opstellen van onder andere de Priority Points vraagt AmCham advies aan haar leden. Deze verzoeken krijgt ook de NFIA toegestuurd, net als conceptversies van de Priority Points. De NFIA verspreidt de verzoeken tot advies binnen de organisatie en voorziet deze een enkele keer van een oproep: ‘AmCham vraagt input voor haar volgende prio points. Als jullie voorbeelden hebben waar (US) bedrijven tegen aanlopen/c.q. wat er beter moet aan het NL’se vestigingsklimaat, mail XXXXXXX.’

 Zo nu en dan brengt de NFIA ook uit eigen beweging fiscale onderwerpen onder de aandacht bij AmCham, al dan niet met het oog op de vergaderingen van het Tax Committee. Zo mailt Henny Jacobs, een topambtenaar met een lange staat van dienst bij de NFIA, in mei 2018 een link naar Mikkelsen met daarin een petitie voor ‘een nette overgang voor de 30-procentregeling’. Hiermee beoogt hij een voorstel van het Kabinet-Rutte III, om de maatregel die expats ten goede komt, af te zwakken. 

Aan meer of andere voorbeelden die laten zien hoe dienstbaar de NFIA zich opstelt ten opzichte van AmCham en hoe het agentschap zich mengt in beleidsvorming, is geen gebrek. De NFIA handelt hiermee in strijd met zijn eigen Code of Conduct, waarin onder meer staat: ‘We hechten groot belang aan een betrouwbare en eerlijke overheid. We willen belangenverstrengeling voorkomen, onpartijdigheid garanderen en de regels omtrent overheidscommunicatie naleven. [...] Als operationeel onderdeel van de Nederlandse overheid heeft de NFIA naast zijn signaalfunctie geen rol in beleidsvorming.’ 

Arco Timmermans, bijzonder hoogleraar Public Affairs aan de Universiteit Leiden, is er niet van onder de indruk. ‘Die gedragscode is meer een beschrijving van wat de NFIA doet. Ja, er staat dat men weet dat er integriteitsregels zijn voor ambtenaren, maar die zijn sowieso heel algemeen.’ 

Timmermans ergert zich op de gedragscodepagina aan de Amerikaanse stockfoto met vijf mensen – waarvan vier vrouw – van verschillende etnische achtergronden. Geen getrouwe weergave van de NFIA-medewerkers. ‘Moeten wij nou de indruk krijgen dat de NFIA een zeer diverse club is? Zo’n foto is bewust gekozen en moet je wel kunnen verantwoorden.’ 

De website van de NFIA heeft volgens Timmermans een hoog Holland Heineken House-gehalte. ‘Er moet duidelijk veel feel good worden gecreëerd. Nederland wordt ook ‘Holland’ genoemd, een gezellig tulpenland waar op fiscaal gebied wel wat te regelen valt.’

Interdepartementale stammenstrijd

Als het ministerie van Financiën op 12 april 2018 een dialoog organiseert, mogen vijftien belangenorganisaties op het departement ‘pitches’ van enkele minuten geven over een pakket aan maatregelen die staatssecretaris Menno Snel beoogt door te voeren om belastingontwijking en belastingontduiking verder aan te pakken.

Snel wilde af van het hardnekkige beeld dat Nederland het internationale bedrijven makkelijk maakt om belasting te ontwijken, en dat iedereen zijn ‘fair share’ betaalt. ‘Niet dat we vanuit ethisch oogpunt opeens tegen belastingontwijking waren,’ zegt hoogleraar Arjan Lejour, die bij de dialoog aanwezig was, ‘maar gezien de slechte reputatie moest er iets gebeuren. De aankondiging van de maatregelen noem ik wel een waterscheiding.’ 

AmCham kreeg ook een uitnodiging en greep die met beide handen aan om duidelijk te maken hoe bar en boos het vestigingsklimaat wordt als Snel zijn plannen voor strengere belastingwetgeving doorzet. In de aanloop naar de bijeenkomst heeft de voorzitter van het Tax Committee, Arjan van der Linde, verschillende malen contact met NFIA-veteraan Henny Jacobs. In een mail aan Jacobs merkt Van der Linde op dat hij had begrepen dat de NFIA-cijfers uit 2017 laten zien dat het aantal Amerikaanse bedrijven dat naar Nederland komt ‘niet zo fraai is’ en vraagt of dat ‘iets is wat we op tijd klaar kunnen hebben voor de pitch volgende week’. 

Daarop stuurt Jacobs Van der Linde de cijfers toe en geeft hij strategisch advies voor de voordracht: ‘Laten we / evt Wouter nog even bellen als dat lukt. Onze gezamenlijke logica is niet per se die van (delen van) FIN, dus als jullie alleen nadruk leggen op bv. lijstjes en vergelijk IER/LUX dan denk je wellicht dat je argument hebt maar mogelijk contra-indicatie voor ontvangende partij.’

Sinds jaar en dag wijst AmCham in haar argumentatie op de nóg aantrekkelijker fiscale regelingen in een handjevol andere Europese belastingparadijzen waarmee Nederland concurreert om de gunst van Amerikaanse bedrijven. Jacobs waarschuwt echter dat de wind bij Financiën onder Snel is gedraaid. Als AmCham-president Wouter Paardekooper in zijn pitch opnieuw refereert aan Ierland en Luxemburg, dan zou hij daarmee juist wel eens de plank mis kunnen slaan. 

‘Het verhaal maakte zo’n indruk, dat je echt dacht: ook ik raak straks mijn baan kwijt als we niet doen wat AmCham wil’ 

Hoogleraar Belastingrecht aan de Universiteit Leiden Jan van de Streek was bij de bijeenkomst aanwezig en kan zich nog goed herinneren met hoeveel overtuigingskracht Paardekooper verkondigde dat Nederland zijn fiscale kroonjuwelen niet bij het grof vuil moest zetten en het dak niet moest repareren op het moment dat de zon schijnt: 

‘Hij maakte zo’n indruk met dat verhaal, iedereen kon wel inpakken. En hij stond daar met een zuur gezicht! Dat je echt dacht, ook ik raak straks m’n baan kwijt als we niet doen wat AmCham wil. AmCham en de Nederlandse Orde van Belastingadviseurs hebben elkaar die dag bejubeld, ze vonden hun pitches een groot succes.’

Dat blijkt ook uit de mailwisseling tussen Van der Linde en Jacobs die na de bijeenkomst wordt voortgezet. Van der Linde: ‘Bijgaand het transcript van Wouters speech. Als we nog ergens kunnen bijdragen, laat graag weten.’ Jacobs: ‘Arjan, hoe ging het naar jouw mening?’ Van der Linde: ‘Ik was er niet bij – maar pers heeft Wouters waarschuwing goed opgepakt. Strenger belastingbeleid kost Nederland banen, kopt De Telegraaf. En zo is het.’

Dan vraagt Van der Linde: ‘Hoe kunnen we jullie supporten om dit intra-departementair verder uit te winnen?’ Deze opmerking laat zien dat AmCham de koers van Economische Zaken via de NFIA probeert te beïnvloeden, mogelijk ook met het doel om Economische Zaken uit te spelen tegen Financiën.

Jacobs: ‘Goeie vraag. Hebben jullie iets op papier gezet? Dacht dat jullie ook met een persbericht zouden komen?’ Daarop stuurt Van der Linde een link naar de pitch van Paardekooper met de opmerking dat die ‘gisteren breed is verspreid onder het bevriende journaille’.

‘Nederland is bezig zichzelf met spoed op achterstand te zetten wat betreft de vestiging van kapitaalintensieve investeringen’ 

Financiën en Economische Zaken zitten helemaal niet op één lijn, weet Van de Streek uit eigen waarneming. ‘Economische Zaken ruziet voortdurend met Financiën bij verschillende dossiers. EZK, dat helemaal niet gaat over fiscaal beleid, is continu bij Financiën aan het lobbyen voor een hele andere fiscale politiek. En achter de lobby van EZK zitten dan de NFIA en AmCham.’  

Arco Timmermans spreekt over een interdepartementale stammenstrijd. ‘Dat bleek ook duidelijk uit de dividendbelastingkwestie. Financiën had interne notities waaruit bleek dat het afschaffen van de dividendbelasting economisch totaal zinloos was en vond het daarom een bezopen idee, terwijl EZK daar juist heel erg voor pleitte. Het is een kwestie van tijd tot er opnieuw een clash ontstaat tussen deze ministeries, ditmaal met betrekking tot AmCham.’

Tips uit Washington

In een mailwisseling halverwege mei 2018 beklagen de NFIA, VNO-NCW en AmCham zich over het gegeven dat in het regeerakkoord is opgenomen dat bedrijven niet langer mogen afschrijven op vaste activa. In het geval van kapitaalintensieve investeringen leidt dit ‘tot grote pijn’. ‘Dit begint allemaal heel irritant te worden,’ schrijft Jacobs. ‘Ik krijg op dit vlak steeds meer klachten. NL is bezig zichzelf met spoed op achterstand te zetten wat betreft de vestiging van kapitaalintensieve investeringen. Wat willen we nu in NL?’ 

Als hij later informeert naar hoe deze kwestie is afgelopen (‘Hoe was de reactie van Kamerleden op dat afschrijvingsverhaal?’), laat hij weten dat hij spoedig naar de VS zal vertrekken voor een nieuwe topfunctie binnen de NFIA: ‘Lekker dan: per 1 juli vertrek ik naar D.C. om binnen NFIA leiding te gaan geven aan de Americas.’

Eenmaal in Washington houdt Jacobs de banden met AmCham warm en raadt hij Patrick Mikkelsen regelmatig aan om – al dan niet ter plekke in D.C. – contact op te nemen met deze of gene. Mensen en partijen op verzoek met elkaar in contact brengen is een taak van de NFIA. Maar doet het agentschap dat uit zichzelf, dan gebeurt dat met duidelijke intenties.  

Zo meldt Jacobs in oktober 2018 dat hij heeft gesproken met onder meer de Business Roundtable, een lobbygroep met louter ceo’s van grote Amerikaanse bedrijven als leden. Het Amerikaanse bedrijfsleven is erg bezorgd over het gegeven dat in Brussel wordt gewerkt aan de invoering van belasting op digitale dienstverlening (digitaks) en Jacobs zou graag zien dat AmCham hierover contact zoekt met iemand van de Business Roundtable: ‘I think it is good that you/AmCham and XXXXX have contact about fiscal policy issues.’

Eind mei 2019 schrijft Jacobs: ‘Als je weer eens hier bent, moeten we een afspraak maken met het bedrijf XXXX. Zij zijn zeer goed geïnformeerd over wat er on the Hill gebeurt en publiceren daar ook over. Lijkt mij nuttig contact voor AmCham.’ De maand daarvoor had hij Mikkelsen overigens gevraagd of André Haspels, de Nederlandse ambassadeur in de VS en een directe collega van Jacobs, een uitnodiging als spreker kon krijgen voor het aankomende Going for Gold Dinner. 

Permanent een voet tussen de deur

Dat AmCham en de NFIA al vele jaren om elkaar heen dartelen, valt goed te verklaren. Voor de NFIA is het aanlokkelijk om zich achter de lobby van AmCham te scharen en te pleiten voor een almaar gunstiger fiscaal vestigingsklimaat. Dat vergroot immers de kans dat buitenlandse multinationals zich hier willen vestigen. Op haar beurt is de NFIA voor AmCham de perfecte permanente voet tussen de deur bij Economische Zaken. 

Dat het verschil tussen enerzijds ‘signaleren’ en voor het internationale bedrijfsleven ‘de oranje loper uitrollen’ (de slogan van de NFIA), en anderzijds betrokken raken bij andermans lobby bij tijd en wijle nauwelijks valt te ontwaren, noemt Jan van de Streek ‘een totaal onwenselijke situatie. Van een signaalfunctie is ook helemaal geen sprake meer, de NFIA laat zich gewoon voor het karretje spannen.’  

Volgens Arjan Lejour, hoogleraar Belastingen aan de Tilburg University, lijdt het geen twijfel dat ‘AmCham en de NFIA twee handen op één buik zijn. AmCham heeft een hele handige strategie om de NFIA voor zich te gebruiken.’ En die signaalfunctie dan? ‘Tja, die kan je ook ophalen bij VNO-NCW en dan weet je ook wel hoe het zit.’ 

Arnold Merkies, coördinator bij Tax Justice Nederland, is niet verbaasd dat de NFIA zich al die jaren heeft opgesteld ‘als een verlengstuk van AmCham’. Het doet hem denken aan het verhaal van het Holland Financial Centre (HFC), een in 2007 opgericht publiek-privaat samenwerkingsverband waarin de belangen van de financiële wereld en hoge ambtenaren verstrengeld raakten. ‘Dat Centre kwam altijd aanzetten met de boodschap dat er minder belasting en financiële regels moesten komen.’ 

Van zijn tijd als Tweede Kamerlid voor de SP herinnert Merkies zich de NFIA als een partij die in het parlement ‘vooral het geluid van het vestigingsklimaat liet horen en geen aandacht had voor de aanpak van belastingontwijking’.

Ten aanzien van de ‘parallelle agenda’ die AmCham en de NFIA er volgens Arco Timmermans evident op nahouden, stelt de lobby-hoogleraar ‘dat het logisch is dat men informatie uitruilt’ maar ook ‘dat het openbaar bestuur in Nederland zich veel te nonchalant opstelt in de omgang met belangenorganisaties. ‘In Nederland zijn er op geen enkele manier serieus te nemen spelregels voor hoe bijvoorbeeld ministeries omgaan met allerlei soorten stakeholders.’ 

Zo zijn goed functionerende lobbyregisters hier amper van de grond gekomen. ‘Er is bijna niks geregeld. De meeste andere Europese landen hebben dat beter voor elkaar. Daarmee bedoel ik niet per se dat ze méér geregeld hebben, want de boel dichttimmeren kan tot schaduw-lobbyen leiden.’

Allereerst is het zaak ambtenaren bewuster te maken van de risico’s op belangenverstrengeling, vindt Timmermans. Ook moeten deze ambtenaren beter beseffen dat zij verschillende belangenorganisaties gelijke toegang tot het speelveld moeten geven. ‘Dat bewustzijn is nu heel zwak ontwikkeld.’ 

Grote spelers als AmCham zijn volgens Timmermans niet too big to fail maar too big om hun zin niet te krijgen. ‘In Nederland willen we er maar niet aan om daar eens een fatsoenlijk gesprek over te hebben en te kijken hoe we dat lobbyverkeer kunnen kanaliseren.’ 

Zo lang die fatsoenlijke discussie uitblijft, profiteren lobbyisten van de mist, concludeert de wetenschapper: ‘Dat we een klein land zijn met een vertrouwenscultuur, dicht bij elkaar staan en geen regels nodig hebben – die oude argumenten zijn sowieso niet meer vol te houden.’ 

In het volgende artikel laten we zien hoezeer AmCham ook op gemeentelijk niveau van zich doet spreken. Opvallend daarbij is vooral de relatie met amsterdam inbusiness, een van de regionale broertjes van de NFIA