Als de eerste genodigden op 25 januari 2017 aankomen bij het fraai verlichte Kurhaus in Scheveningen valt de schemering al in. Buiten ligt de gevoelstemperatuur enkele graden onder nul, binnen wacht een warm weerzien tussen goede bekenden tijdens een receptie en een aansluitend galadiner. Naast talloze corporate executives van multinationals druppelen diplomaten, (voormalige) politici, burgemeesters en enkele BN’ers een voor een binnen met hun partners. Onder de vijfhonderd aanwezigen zijn twee eregasten: prins Constantijn en prinses Laurentien. 

Aan de voorzitter van de Senaat Ankie Broekers-Knol de eer om de openingsrede te houden. Daarna valt de beurt aan onder meer het plaatsvervangend missiehoofd bij de Amerikaanse ambassade, Shawn Crowley, om zich tot de zaal te richten. Behalve plichtmatige toespraakjes is er ook vermaak. Het kinderkoor van de Amerikaanse school in Den Haag is opgetrommeld om het grote gezelschap toe te zingen, Hans Klok laat met de gebruikelijke bombarie zijn assistentes verdwijnen en ter afsluiting treedt soulzangeres Shirma Rouse op met een begeleidende band.  

Een royaal aantal sponsors maakt het evenement mogelijk; 28 om precies te zijn. Van advocatenkantoren Greenberg Traurig tot Baker & McKenzie, van Coca-Cola tot Delta Airlines en van ExxonMobil tot IBM. Stuk voor stuk leden van de American Chamber of Commerce, wier 55-jarige aanwezigheid in Nederland die bewuste avond zo uitbundig wordt gevierd. 

Het is duidelijk dat het hier niet om de eerste de beste organisatie gaat. De American Chamber of Commerce, kortweg ‘AmCham,’ is nauw gelieerd aan de U.S. Chamber of Commerce in Washington. Met 117 vestigingen in 103 landen is het de grootste lobbyorganisatie ter wereld. Ook in Nederland behoort zij tot de meest vooraanstaande lobbyclubs; wat hier in 1961 begon met 85 bedrijven is in de loop der decennia uitgegroeid tot een ledenaantal van rond de vierhonderd. De meeste leden zijn multinationals uit de Verenigde Staten, maar AmCham is geen exclusief Amerikaanse aangelegenheid. Ook Nederlandse bedrijven, banken, consultancybureaus en advocaten- en accountantskantoren mogen lid worden, mits zij transatlantische handelsbelangen hebben. 

Dat er in Den Haag van alle kanten wordt gelobbyd is niets nieuws, maar deze club heeft door de jaren heen (fiscaal) beleid en wetgeving daadwerkelijk naar zijn hand weten te zetten. Daar komt AmCham ook openlijk voor uit, en is zij ogenschijnlijk ook trots op. Of het nu gaat om de afschaffing van de vermogensbelasting in 2001, de introductie van de innovatiebox in 2010 of het omlaag brengen van de winstbelasting in 2018 – de pleitbezorging van AmCham heeft er een aandeel in gehad. De organisatie noemt zichzelf een ‘key advocate in the tax planning debate’ over de jaren 2014-2017.

Beweren dat als AmCham vraagt, onze regering per definitie draait, is te stellig: ook zij vist weleens achter het net. Dat AmCham in Den Haag voor een dichte deur komt te staan, lijkt evenwel ondenkbaar. Het doel van dit onderzoek (dat zal bestaan uit een reeks artikelen) is laten zien hoeveel invloed AmCham heeft in Nederland. Op welke manieren bespeelt zij de overheid? Hoe nauw zijn haar banden met het openbaar bestuur? Hoe ziet haar netwerk eruit? Wat heeft zij zoal voor elkaar gekregen? Voor een goed begrip van AmCham is het in eerste instantie van belang om te weten hoe haar organisatie in elkaar steekt, wat haar voornaamste doelen zijn, wat voor activiteiten zij onderneemt en wat voor mensen hierbij betrokken zijn.

Verwarrende naam

De naam American Chamber of Commerce is enigszins misleidend en daarom wordt AmCham nog weleens gehouden voor iets dat zij niet is. In Nederland is er maar één organisatie die bedrijven registreert en op weg helpt met zaken doen: de Kamer van Koophandel. AmCham daarentegen, is een kamer van koophandel in de Angelsaksische zin des woords. Dat wil zeggen, een non-gouvernementele non-profit vereniging. Bedrijven sluiten zich hier vrijwillig bij aan om te profiteren van het netwerk en de overkoepelende belangenbehartiging. 

In oplopende mate van exclusiviteit adverteert AmCham met drie typen lidmaatschap: het sobere ‘Contributing Membership’ is er voor ondernemingen met minder dan tien werknemers, het ‘Corporate Membership’ biedt een standaard voordelenpakket, terwijl het ‘Patron Membership’ bedoeld is voor bedrijven die tuk zijn op VIP-arrangementen, exclusieve bijeenkomsten en bijvoorbeeld de mogelijkheid om evenementen te sponsoren. Bij AmCham-gelegenheden mogen zij tot wel zeven werknemers op de gastenlijst aanmelden.

Bij AmCham draait het niet om geld: alle inkomsten gaan op aan salarissen, operationele kosten en de kantoorhuur

Lid ben je als bedrijf hoe dan ook al voor een appel en een ei. Waar sommige andere clubs met veel multinationals in het ledenbestand tot wel 15.000 euro vragen, ligt het inschrijfgeld bij AmCham laag (maximaal zo’n 5.100 euro) en dat is volgens een medewerker altijd zo geweest. Het draait bij de organisatie niet om het geld, zegt de medewerker: alle jaarlijkse inkomsten gaan op aan salarissen, operationele kosten en de huur van het kantoor. 

AmCham is gevestigd in een kantoor in de Amsterdamse binnenstad. In tegenstelling tot wat je misschien zou verwachten, zijn er maar weinig mensen in dienst; naar eigen zeggen 3,5 fte. De dagelijkse leiding is in handen van Patrick Mikkelsen, een goedlachse man die, voordat hij in 2012 als executive director bij AmCham aan de slag ging, woordvoerder was bij KPN. 

Het voornaamste doel van AmCham is de handelsbelangen en investeringen tussen Nederland en de VS bevorderen en hier in de polder zorgen voor een zo gunstig mogelijk fiscaal vestigingsklimaat. Nederland de rode loper laten uitrollen voor regionale hoofdkantoren van multinationals uit de VS, dat is waar het om draait. Wie dat wil bewerkstelligen, moet de overheid bespelen en AmCham weet als geen ander hoe dat moet.  

Priority points voor de minister

Het gala in het Kurhaus geeft een indruk van de omvangrijke achterban van AmCham, maar laat vooral ook goed zien hoe nauw de banden zijn met het politieke establishment. Daar laat de club zich zelfs graag op voorstaan. Niet iedereen kan in een promotiefilmpje beelden tonen van een ontmoeting met Mark Rutte in het Torentje en daarbij vertellen dat je toegang hebt tot de regering, het parlement en de ambtenarij. Dat dit niet slechts wervende teksten zijn, blijkt ook uit de foto’s van evenementen die AmCham op haar website plaatst; daarop komen inderdaad talloze bekende gezichten van bestuurlijk Nederland voorbij. Het ons-kent-ons-gehalte ligt onmiskenbaar hoog.  

In samenwerking met haar leden organiseert AmCham voortdurend borrels, seminars, workshops, bedrijfsbezoeken, ‘meet & greets’, uitjes en andere activiteiten. Daarnaast zijn er enkele (grotere) evenementen die jaarlijks terugkeren. Zo is er de dinnercruise door de Rotterdamse haven, het ‘Going for Gold Dinner’ met een bekende CEO en, in de kerstperiode, de in bepaalde kringen befaamde ‘Wine & Cheese Party’. 

Een ander belangrijk evenement is de jaarlijkse bijeenkomst op Kasteel De Wittenburg in Wassenaar, een locatie die al decennia fungeert als een soort clubhuis voor de elite van het Nederlandse bedrijfsleven. Bij die gelegenheid wordt meestal een minister of staatssecretaris uitgenodigd om te komen lunchen met vertegenwoordigers van de leden van AmCham en – belangrijker nog – krijgt diegene de zogeheten ‘Priority Points’ aangeboden. Dat is een document van een pagina of acht waarin AmCham nadrukkelijk haar wensen en aanbevelingen aan de regering kenbaar maakt. Tijdens deze ‘General Annual Meeting’ in mei wordt traditiegetrouw ook de nieuwe Raad van Bestuur geïnstalleerd. In recente jaren waren Mark Rutte (premier, 2015), Jeanine Hennis-Plasschaert (minister van Defensie, 2016) en Barbara Visser (staatssecretaris van Defensie, 2019) als uitgenodigde bewindspersonen niet te beroerd om vooraan op het bordes te poseren voor de groepsfoto, als waren zij zelf bestuurslid. 

Een bestuur vol topmannen

Het bestuur bestaat momenteel uit 34 personen. In mei heeft Wouter Paardekooper (belastingadviseur en partner bij advocatenkantoor Baker McKenzie, foto links) zijn functie als president van AmCham na vier jaar overgedragen aan Jasper van Ouwerkerk (senior partner bij consultancybureau McKinsey & Company).  

Onder de bestuursleden bevinden zich topmannen uit het bankwezen (Rabobank, ING, staatsbank Abn Amro, Morgan Stanley en Citibank), de chemische industrie (LyondellBasell, Dow en Dupont de Nemours) en bijvoorbeeld de detailhandel (Ahold Delhaize en NGM International). Ook op andere gebieden is het een Nederlandse (Heineken, Philips, Randstad, Aegon) Amerikaanse (Aon, Mastercard, Stryker) mix.

Vreemde eend in de bijt in dat opzicht is het Zwitserse Egon Zehnder, wat evenwel hét headhuntersbedrijf is van corporate Nederland. Het bestuur is overwegend een mannenbolwerk, maar er zijn ook enkele vrouwen in vertegenwoordigd. Daaronder Monique Donders en Wiebke Rieb, allebei country manager Netherlands bij respectievelijk BlackRock, de grootste vermogensbeheerder ter wereld, en Pfizer, een van de grootste farmaceutische bedrijven wereldwijd. 

Een opvallend figuur binnen het bestuur is tweede vicepresident Jochum Haakma, onafscheidelijk van zijn vlinderdassen en daarom gemakkelijk te herkennen. Haakma heeft een lange staat van dienst in de diplomatie en was onder meer consul-generaal in Hong Kong/Macao en in Shanghai. Later stond hij aan het hoofd van het Netherlands Foreign Investment Agency (NFIA), een onderdeel van het ministerie van Economische Zaken.

Bij een overstap naar de private sector in 2007 werd Haakma aangesteld als global executive director van de TMF Groep, een trustkantoor dat de afgelopen tien jaar veel in het nieuws is geweest in verband met belastingontwijking. Ook was hij hoofd-adviseur public affairs bij Huawei Europa. Naast zijn rol als preses van het Residentie Sigaren Genootschap, bekleedt de bijna 70-jarige Haakma tegenwoordig nog altijd bestuursfuncties bij verschillende clubs die de relatie en handel met China willen bevorderen. Als Azië-expert is zijn blik duidelijk gericht op het Verre Oosten, wat zijn functie bij AmCham wat opmerkelijk maakt. 

In de statuten van AmCham is opgenomen dat de Amerikaanse ambassadeur in Nederland wordt voorgedragen als erevoorzitter. Momenteel is dat dus Pete Hoekstra. Er is geen formeel vastgelegde relatie tussen AmCham en de Amerikaanse ambassade, maar veelvuldig contact is er wel en er wordt regelmatig met prominenten geborreld op de ambassade, het consulaat of in de residentie van de ambassadeur.

Op de juiste knoppen drukken

Tussen AmChams twee voornaamste activiteiten – netwerken en lobbyen – loopt een vloeibare scheidslijn. Het uitgebreide netwerkcircuit dat AmCham zorgvuldig in stand houdt, biedt immers genoeg mogelijkheid om óók te lobbyen. Zelf kwalificeert AmCham haar lobby als ‘old school’. Naar eigen zeggen gaat ze in op formele consultatierondes, stuurt ze zo nu en dan een brief naar leden van het kabinet en naar leden van de Tweede Kamer, bezoekt ze af en toe bewindslieden, ambtenaren of Kamerleden en trekt zij soms op met andere belangenorganisaties. 

Wat dat betreft gaat een vergelijking tussen AmCham en VNO-NCW niet mank. VNO-NCW is weliswaar een klap groter en klopt veel frequenter op de deur van het Binnenhof, maar net als bij AmCham zijn de leden van de werkgeversorganisatie niet afkomstig uit één sector, maar uit uiteenlopende onderdelen van de economie. Belangrijker nog, de doelen die worden nagestreefd zijn dezelfde (in enkele woorden: ‘een excellent ondernemings- en vestigingsklimaat’). Documenten die in de afgelopen jaren door verschillende partijen bij het ministerie van Financiën zijn gewobd, bevestigen dat de twee lobbyclubs, en ook de Nederlandse Orde van Belastingadviseurs (NOB), geheel op één lijn zitten als het aankomt op het beïnvloeden van overheidsbeleid.

Uit eerder journalistiek onderzoek is daarnaast gebleken dat AmCham, net als VNO-NCW, zitting neemt in de werkgroep Vestigingsklimaat van het exclusieve en voor de buitenwacht lange tijd onbekende lobbygezelschap DTIB, dat bestaat uit vijf ministeries, dertig belangenorganisaties en ruim zestig grote bedrijven. Dat AmCham als (enige) buitenlandse partij daarin een plaats heeft weten te bemachtigen, laat zien dat zij er in Den Haag in slaagt om op de juiste knoppen te drukken. De behoorlijk grote Duitse Kamer van Koophandel hier te lande, of bijvoorbeeld haar Franse, Britse, Zweedse, Indiase,  Japanse of Zuid-Koreaanse equivalenten – die in verschillende opzichten toch allemaal veel gelijkenissen met AmCham vertonen – hebben het in ieder geval niet zover weten te schoppen.   

VS zorgen voor banen in Nederland

Wat vermoedelijk in AmChams voordeel spreekt, is dat er in Nederland over het algemeen nogal wordt opgekeken naar de Verenigde Staten, en in concretere zin, dat onder de buitenlandse multinationals die hier zijn gevestigd, de Amerikanen in aantallen duidelijk de bovenhand hebben. Geen ander land investeert hier zoveel in de economie en creëert hier zoveel banen. 

Ter illustratie enkele statistieken uit de Internationaliseringsmonitor 2019-I: Verenigde Staten van het Centraal Bureau voor de Statistiek, al was het maar omdat AmCham zelf iedere kans aangrijpt om met dit soort cijfers te strooien: In 2016 waren er meer dan 13.000 buitenlandse multinationals in Nederland, waarvan er ongeveer 2820 onder Amerikaanse zeggenschap stonden. Die Amerikaanse bedrijven namen ruim 201.000 directe voltijdsbanen voor hun rekening. Van de 554 miljard euro omzet en 101 miljard euro aan toegevoegde waarde van alle buitenlandse multinationals in Nederland, kwam 184 miljard aan omzet en 31,5 miljard aan toegevoegde waarde tot stand dankzij ondernemingen met een Amerikaans moederbedrijf. 

In 2017 stond er in Nederland voor maar liefst 829 miljard euro aan Amerikaanse investeringen uit. Wat AmCham dan weer niet openlijk zal aankaarten, maar waar de studie van het CBS wel op wijst, is dat tot wel 80 procent van die investeringen via holdings direct weer werd doorgesluisd naar andere bestemmingen. Uit verschillende onderzoeken is gebleken dat Nederland voor Amerikaanse multinationals het grootste belastingparadijs ter wereld is, en als zodanig ook in toenemende mate kritiek krijgt uit binnen- en buitenland. 

Comités voor tax, legal en pharmaceutical

Onmisbaar voor de zakelijke aantrekkingskracht van Nederland, zijn AmChams comités. Daar zijn er acht van, bemand door in totaal zo’n 130 (top)mensen uit het bedrijfsleven. De belangrijkste drie beleggen meestal vier vergaderingen per jaar en zijn gericht op specifieke beleidsterreinen van de overheid. Het gaat om het Tax Committee, het Legal Committee en het Pharmaceutical Committee, dat wordt voorgezeten door twee personen, maar (in tegenstelling tot de andere comités), voor de rest alleen bestaat uit ‘deelnemende bedrijven.’  

Het farmaceutisch comité organiseert jaarlijks het Health Forum, een conferentie over de gezondheidszorg die tot 2015 in samenwerking met Instituut Clingendael werd gehouden. Bij de edities in 2016 en in 2019 (die in juni plaatsvond op de Amerikaanse ambassade), werd samengewerkt met twee academische ziekenhuizen, respectievelijk het Erasmus MC en het Radboudumc. Die ziekenhuizen kregen bovendien van AmCham de opdracht een specifiek onderwerp te onderzoeken en daar een rapport over uit te brengen (zoals academici van het Erasmus MC dat in 2014 en 2015 ook al hadden gedaan). Universiteiten die in opdracht van en betaald door de industrie onderzoeken uitvoeren, daarover hebben Tweede Kamerleden van de SP in 2016 vragen gesteld aan de toenmalige minister van Volksgezondheid Edith Schippers. 

De meeste aandacht van AmCham is erop gericht om linksom of rechtsom bedrijfsbelastingen omlaag te krijgen

Als leden van AmCham in Nederland stuiten op juridische hobbels, poogt het Legal Committee die glad te strijken. Het bemoeit zich met allerhande zaken als bedrijfs- en arbeidsrecht, mededingingswetgeving en, recentelijk, bijvoorbeeld met de gewenste pre-clearance voor zakenpassagiers op weg naar de VS. Daarvoor moet Amerikaans douanepersoneel op Schiphol worden gestationeerd. AmCham wil dat het kabinet daar vaart achter zet in verband met de internationale concurrentiepositie van Nederland. 

Met het oog op die concurrentiepositie, is de meeste aandacht van AmCham er echter op gericht om linksom of rechtsom bedrijfsbelastingen omlaag te krijgen. Het Tax Committee lijkt dan ook het meest actief en is met 52 leden in ieder geval het grootst. Het bestaat uit partners bij advocaten- en accountantskantoren en uit tax directors, tax managers en tax advisors bij fabrikanten als HP en Nike, en bij dienstverleners als Netflix en Uber. Een van de grootste producenten van games überhaupt, Activision Blizzard (bekend van spellen als Call of Duty, World of Warcraft en Candy Crush), is net als een aantal andere bedrijven met twee mensen in het comité vertegenwoordigd. Deze holding boekte vorig jaar een omzet van 7,5 miljard dollar en maakte daarover 1,5 miljard dollar winst. Toch besloot het management om wereldwijd zonder duidelijke reden achthonderd werknemers op straat te zetten. 

Comitéleden zijn zowel klant als concurrent 

Van Palo Alto Networks, een cybersecuritybedrijf dat juridisch volledig is gescheiden van het moederbedrijf in Silicon Valley, zitten maar liefst vier werknemers in het belastingcomité van AmCham. Klaarblijkelijk ligt de focus daar niet alleen op het bouwen van firewalls. Daarop duidt vooral ook deze lijst met dochterondernemingen. Palo Alto Networks staat tien keer geregistreerd in belastingparadijs Delaware en zes keer op hetzelfde adres in de Bijlmer (voor onder meer de regio’s Nederland, de EU en Azië).

Veel multinationals die binnen het comité worden vertegenwoordigd zijn zowel klant als concurrent van elkaar. Naast de grote vergaderingen waar iedereen bij aansluit, willen bepaalde bedrijven soms alleen met elkaar om tafel, zonder dat de belastingadviseurs (EY, PWC, enz.) – die er bij gebaat zijn hun diensten te verkopen – zich daarbij voegen. Daarnaast zitten de leden van het Tax Committee hier uiteindelijk ook uit eigenbelang in. Zij verdienen immers hun brood bij de regionale hoofdkantoren die AmCham in Nederland probeert te houden.  

Aan het roer van het Tax Committee staat sinds oktober 2014 Arjan van der Linde, hoofd belastingzaken bij General Electric Nederland. Op zijn LinkedIn-profiel geeft hij regelmatig zijn ongezouten mening over lopende ontwikkelingen die relevant zijn voor AmCham – interessant, want het zijn meningen die AmCham zelf nooit op die manier in de media zou verwoorden. Een dag nadat Menno Snel in april dit jaar per brief aan de Tweede Kamer aangescherpt beleid aankondigt over rulings met een internationaal karakter, schrijft Van der Linde minachtend, verwijzend naar de staatssecretaris: 'Het zou je baan maar zijn.’ In een bijlage bij zijn brief geeft Snel voorbeelden: wanneer geeft de Belastingdienst rulings af, en wanneer niet. AmCham is niet gebaat bij dit strengere beleid, en het tweede voorbeeld, waarvan Van der Linde een screenshot in zijn post plaatst, schiet hem duidelijk in het verkeerde keelgat: ‘En dat zonder ook maar een enkel technisch argument. Hier zijn geen woorden voor.’

Iemand anders uit het belastingcomité die zichzelf in algemene zin graag mengt in het publieke debat, is verwoed twitteraar Adam Sibarani, als belastingmanager werkzaam bij elektronicabedrijf Honeywell en daarnaast al jarenlang actief binnen de Partij van de Arbeid in Amsterdam. Uitzonderlijk, want binnen de gelederen van AmCham heeft het rood van de PvdA als politieke kleur niet bepaald de overhand.    

Wat de comités aangaat, mag het Rotterdam Chapter Committee niet onvermeld blijven aangezien AmCham zowaar een Rotterdamse afdeling heeft. Menig AmCham-lid bevindt zich in de regio Rotterdam en de Rotterdamse haven is een geliefde locatie voor bedrijfsbezoeken en andere evenementen. De contacten van AmCham met de stad Rotterdam zijn goed, zo zijn er de afgelopen tien jaar meerdere nieuwjaarsdiners en -recepties gehouden in het stadhuis. Gastheer daarbij was telkens burgemeester Ahmed Aboutaleb.  

Vooral lid om te netwerken

Net als enkele andere Nederlandse gemeenten is Rotterdam zelf ook AmCham-lid. Gemeenten ‘gebruiken het lidmaatschap voornamelijk om te netwerken. Via de events van AmCham kunnen zij makkelijk contacten leggen en onderhouden met vertegenwoordigers van internationale bedrijven,’ stelt AmCham op haar website. Om meer te weten te komen over de relatie van de lobbyclub met zowel de lokale als nationale overheid, zijn er voor dit onderzoek Wob-verzoeken ingediend bij de gemeenten Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Wassenaar, de provincie Brabant evenals bij de ministeries van Buitenlandse Zaken, Financiën en Economische Zaken en Klimaat. 

In een aantal opzichten valt AmCham transparant te noemen, maar voor het grote publiek legt zij natuurlijk niet vrijwillig al haar kaarten op tafel. Er is genoeg waarover zij nooit naar buiten zal treden. Was het maar zo, want zaken die AmCham deels buiten het zicht bepleit en ook (mede) voor elkaar krijgt, hebben effect op de manier waarop onze economie en samenleving functioneren. Bedrijven én burgers ondervinden daar direct of indirect op verschillende manieren de gevolgen van. En wat gunstig uitpakt voor de een, hoeft niet per se ook voordelig uit te vallen voor de ander. AmChams handelen is legitiem en lobbyen is haar goed recht, maar zo is het ook het goed recht van anderen om te willen weten hoe, hoe vaak en ten aanzien waarvan zij dat doet. 

Op twee punten heeft AmCham aan transparantie ingeboet; het ledenbestand en de evenementenkalender van AmCham waren tot vorig jaar openbaar, maar buitenstaanders kunnen die nu niet meer raadplegen. In correspondentie hierover laat AmCham weten dat zij het ledenbestand ziet als een interne verenigingsaangelegenheid. Daarbij beroept zij zich op de Algemene Verordening Persoonsgegevens, hoewel die wet, zoals de naam al zegt, betrekking heeft op personen, niet op entiteiten.

Hoe het ook zij, samen met Platform Authentieke Journalistiek probeert ondergetekende het ledenbestand toch in kaart te brengen. Datzelfde doen we met de bestuurs- en comitéleden en met de evenementen (inclusief sprekers) die AmCham organiseert. Een klus die veel tijd in beslag neemt, maar hopelijk resulteert in waardevolle (big) data die gevisualiseerd kunnen worden en beter inzicht kunnen geven in hoe het netwerk van AmCham er de afgelopen tien jaar uitziet. 

Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.

.