Hijgend rent de 8-jarige Thomas de trap op van het Ibis Budget Hotel in Amstelveen. Het is hem weer gelukt. Hij is sneller boven dan zijn moeder Patricia (36), die met de lift is. Als ze uitstapt, schudt de vrouw lachend haar hoofd. Samen lopen ze naar een kleine kamer van dertien vierkante meter aan het eind van de gang. Hun thuis. 

Patricia vloekt als ze bij binnenkomst op een speelgoedautootje van Thomas gaat staan. De vloer is bezaaid met spullen en bij gebrek aan een keuken bewaart Patricia eten van de voedselbank in de vensterbank. Koken kan niet, in de kamer. De afwas doen ze in het kleine wasbakje in de badkamer. 

Patricia is in Amstelveen bekend als iemand die door huiselijk geweld een ‘economisch dakloze’ is geworden. Andere economisch daklozen belanden op straat na een scheiding of verlies van werk. Over deze mensen schreef de Nationale Ombudsman in maart 2019 in klare taal een brief aan alle Nederlandse gemeenten en de Tweede Kamer.

Op dat moment stonden al 40.000 Nederlanders op straat, een verdubbeling ten opzichte van tien jaar daarvoor. Economisch daklozen vallen in de categorie ‘zelfredzaam’, omdat ze niet verslaafd zijn en geen psychiatrische problemen hebben. Bij veel opvanglocaties komen ze daarom niet in aanmerking voor onderdak. 

Maar ‘veronderstelde zelfredzaamheid blijkt in de praktijk in veel gevallen een illusie,’ schrijft de Ombudsman. ‘En als zij wel op eigen kracht proberen hun zaken te regelen, lopen zij al snel tegen door de overheid zelf opgeworpen drempels op.’

De brief inspireerde de Amstelveense gemeenteraad in mei 2019 tot een motie, waarin zij liet optekenen zich ‘moreel verplicht’ te voelen dakloze inwoners te helpen. De schatting is dat het gaat om enkele tientallen tot 150 personen. 

De gemeente gaf vervolgens gehoor aan de oproep van de Nationale Ombudsman om het woonprobleem creatief op te lossen. Enter: het hotel als herberg – een tijdelijke oplossing voor maximaal een jaar, terwijl de gemeente helpt met onder andere het zoeken naar een woning. 

Liefst ‘ver buiten Amsterdam,’ schrijft een gemeentemedewerker via WhatsApp aan een woningzoekende: ‘omdat er – vanwege het woningtekort in de regio – anders geen uitstroom is’. 

Ontbijtbuffet niet inbegrepen

De opvang kost de woningzoekenden maandelijks minimaal 400 euro, rechtstreeks te betalen aan het hotel. Het intercontinentaal ontbijtbuffet à 7,50 euro per persoon per dag is niet bij de prijs inbegrepen.

Het onbijt van 7,50 euro per persoon is niet bij de prijs inbegrepen

Sommigen kunnen het hele huurbedrag zelf betalen. Lukt dat niet, dan neemt Amstelveen een deel voor haar rekening uit de zogeheten ‘Blokhuisgelden’: 200 miljoen euro die de staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport in 2020 vrijmaakte voor de aanpak van dakloosheid. 

Bij het inchecken in het hotel moeten de bewoners – ‘Gemeente Amstelveen Gasten’ – huisregels ondertekenen. ‘Je bent bereid te zoeken naar huisvesting buiten de regio Amsterdam,’ staat daarin. En: ‘als je geen werk, scholing of andere dagbesteding hebt, ben je bereid minimaal een dagdeel per week vrijwilligerswerk en/of dagbesteding te doen.’ 

Doen de ‘gasten’ dat niet? Einde opvang. Ook accepteren van hulp van een maatschappelijk werker is een vereiste. 

Het past allemaal in de Amstelveense opvatting dat deze daklozen juist níet zelfredzaam zijn: een idee dat niet in het hele land vanzelfsprekend is. Marijn van Ballegooijen, wethouder gelijke kansen & sociale vooruitgang (PvdA): ‘Daarom hebben we noodopvang gemaakt en bieden we via gespecialiseerde organisaties hulp bij het zoeken naar een woning, maatschappelijk werk, financiën en waar nodig, therapie.’

Het doel van noodopvang in hotels is dat mensen ‘tot rust komen en hun leven weer op orde brengen,’ schrijven burgemeester en wethouders in antwoord op vragen van de SP, die zich niet onder de indruk toont van het initiatief. SP-burgerraadslid Wil Roode: ‘De hulp van de gemeente stelt in de praktijk niets voor.’ 

Vluchten naar de kinderboerderij 

Zo duurt het vier maanden eer de Braziliaanse Patricia en haar Nederlandse zoontje Thomas hulp krijgen bij het ontvluchten van haar mishandelende ex. 

De politie reageert in november 2020 op een melding van een verontruste buurtbewoner. De agenten treffen de vader in een tuinhuisje aan. Hij is niet aanspreekbaar. Patricia, die geschrokken thuiskomt van haar werk als schoonmaker, vertelt met hulp van een tolkende buurman dat Thomas’ vader dagelijks onder invloed is van alcohol of softdrugs. Ze zegt dat ze aangifte wil doen omdat haar ex Thomas ‘te vaak een klap geeft’. Een jaar daarvoor heeft ze de politie ook al verteld dat er sprake is van huiselijk geweld. 

Thomas zegt tegen de agenten dat zijn vader agressief is wanneer hij heeft gedronken. Als dat gebeurt terwijl zijn moeder op haar werk is, rent de jongen naar de nabije kinderboerderij om in veiligheid te komen, tekenen de agenten op. 

Het duurt vier maanden eer Patricia en haar zoontje hulp krijgen bij het ontvluchten van haar mishandelende ex

De agenten rapporteren het incident bij Veilig Thuis, het landelijk meldpunt voor huiselijk geweld, kinder- en ouderenmishandeling. Dat draagt het dossier na een ‘veiligheidsbeoordeling’ over aan het Sociaal team van de gemeente Amstelveen, dat al ruim een jaar met Patricia’s situatie bekend is. 

Sinds de eerste keer dat de politie bij haar thuis kwam, krijgt ze ondersteuning van een casemanager die haar helpt ‘de situatie van huiselijk geweld te doorbreken’. Patricia stuurt hem wanhopig meerdere filmpjes, waarin te zien is dat ze zichzelf en Thomas in veiligheid probeert te brengen terwijl haar ex hen achtervolgt, woedend op ramen en deuren bonkend. 

Daarop stelt de casemanager voor dat moeder en kind stilletjes het huis verlaten. Met al hun spullen worden ze verwacht op een busstation. Samen met hem nemen moeder en kind de bus naar een hotel in het zuiden van Amstelveen.

Waarom Patricia en Thomas op deze manier het huis moeten ontvluchten is de vraag. Volgens de verantwoordelijke wethouder Van Ballegooijen schakelt de gemeente bij huiselijk geweld een 'team van experts' in dat gezamenlijk beslist welke vervolgstappen nodig zijn. Er kan dan contact worden opgenomen met de 'Blijf Groep', die opvang en hulp biedt aan slachtoffers. 

Dat gebeurt hier niet. Op de vraag aan Patricia wat haar casemanager dan wél voor haar deed, gooit ze haar armen in de lucht: ‘Nada!’ 

Hoewel de wethouder niet op individuele casussen kan reageren, zegt hij dat van alle slachtoffers van huiselijk geweld maar ‘een heel klein deel’ bij de Blijf-groep terechtkomt. ‘Dat bepaalt de gemeente overigens niet. Veilig Thuis onderzoekt meldingen van huiselijk geweld en adviseert ons.’ 

Van de gemeente krijgen Patricia en haar zoon tot op heden geen voorrang op een sociale huurwoning. Ze heeft met hulp van de SP wel een aanvraag voor een urgentieverklaring ingediend.

‘We zien het huiselijk geweld niet los van de dakloosheid,’ zegt Van Ballegooijen. 'Maar alle woonurgentiezaken worden individueel bekeken vanwege het grote aantal gezinnen in schrijnende situaties ten opzichte van de schaarse woningen.’ 

Geen rust in het hotel

Ondanks de begeleiding van de casemanager krijgt Patricia haar leven in het hotel niet op orde. Ze verliest een van haar twee banen, waardoor zij en Thomas per week maar twee tientjes overhouden om van te eten. 

‘Patricia wist niet dat ze recht had op een ww-uitkering, dat ze zorgtoeslag had kunnen aanvragen of een kindgebonden budget,’ zegt Wil Roode, die namens de hulpdienst van de lokale SP optreedt als cliëntondersteuner. Pas na interventie van Roode krijgt Patricia een werkloosheidsuitkering en een aanvullende bijstandsuitkering.

Wanneer Patricia samen met Roode voor het eerst inlogt op MijnBelastingdienst blijkt sprake van een datalek: ze zien de namen en delen van burgerservicenummers van elf personen die ook als dakloze in het hotel zijn ondergebracht. Omdat de Belastingdienst deze mensen ziet als ‘medebewoners’ ofwel huisgenoten is het in eerste instantie niet eens mogelijk om zorgtoeslag aan te vragen.

Met Patricia's zoontje gaat het intussen steeds slechter. Dat is ook duidelijk op school. De schoolpsycholoog herkent signalen van trauma na het huiselijk geweld waar Thomas mee te maken kreeg, blijkt uit vertrouwelijk mailverkeer. Hij slaat leerstof nauwelijks op, is constant boos en ziet er moe en wit uit. Hij schrikt ‘extreem’ van onverwachte aanrakingen. 

Thomas heeft een langdurig ggz-traject nodig, adviseert de psycholoog. Maar dat laat op zich wachten. Hulpverlening verloopt beter in een stabiele woonsituatie, stelt de gemeente in gesprekken met de school. ‘Het vinden van een huis is daarom prioriteit.’ Maar na negen maanden in het hotel is daar nog geen zicht op.

‘Hogere woningnood dan Amsterdam’

Dat ze niet in Amstelveen kunnen blijven, lijkt haast een uitgemaakte zaak. Zonder voorrangsverklaring zijn Patricia en Thomas zo goed als kansloos op de Amstelveense woningmarkt.

In de welgestelde stad, met ongeveer 90.000 inwoners, zijn huurwoningen schaars. De wachttijd voor een sociale huurwoning is opgelopen tot zeventien jaar, voor een ‘doorstroomwoning’ moet een inwoner 23 jaar wachten. ‘De woningnood in Amstelveen is hoger dan die in Amsterdam,’ zegt wethouder Van Ballegooijen. 

Het blijkt onmogelijk om alle woningzoekenden binnen de gemeentegrenzen, of zelfs maar in de regio, een eigen plek te geven. ‘Voor ons staat vrije keus voorop. Mensen moeten zelf kunnen bepalen waar ze willen wonen. Maar dat staat op gespannen voet met de huidige woningmarkt.’ 

Hoe gespannen, dat hebben alle hotelbewoners inmiddels proefondervindelijk ervaren. De Venezolaanse Eliana (53) schrijft zich met haar Nederlandse dochter Kamila (15) vruchteloos in voor vrijkomende huurwoningen in het hele land. Dat doet ze nu bijna twee jaar: zo lang wonen ze al in hotels. 

‘Mensen moeten zelf kunnen bepalen waar ze willen wonen, maar dat staat op gespannen voet met de huidige woningmarkt’

In 2019 komen moeder en dochter vanwege de turbulente omstandigheden in Venezuela naar Nederland, waar Kamila geboren is. Via via vinden ze een kamer bij een particulier in Amstelveen, aan wie Eliana cash de huur betaalt. Na een paar maanden ontstaat een conflict en moeten moeder en dochter op zoek naar een andere woonruimte.

Eliana – die nauwelijks Nederlands spreekt – kampt met financiële problemen en blijkt niet in staat op eigen kracht een huis te vinden. Ze komt in contact met het Sociaal team van Amstelveen. Daarvan krijgt ze in februari 2020 een appje met het bericht dat ze Kamila, dan 13 jaar, ‘crisis gaan plaatsen’ als Eliana geen plek voor haar vindt. ‘Ik zou jou dan kunnen aanmelden bij het Leger des Heils voor begeleiding,’ vervolgt de medewerker. 

Kinderen uit huis plaatsen bij dreigende dakloosheid gebeurt vaker, blijkt uit meldingen bij kinderrechtenorganisatie Defence for Children. Hoewel het scheiden van ouders en kinderen op grond van armoede of dakloosheid volgens internationale verdragen verboden is.

Na juridische bijstand van Eliana’s advocaat Else Weijsenfeld, is de uithuisplaatsing voorlopig van de baan en brengt de gemeente moeder en dochter onder in een hotel.

Touringcar naar Sluis

Via een procedure tegen de gemeente Amstelveen probeert Eliana’s advocaat een betere oplossing af te dwingen. In oktober 2020 verliest ze de zaak. De gemeente is volgens de rechter niet verantwoordelijk voor een verblijfplek voor moeder en kind. Ze mogen niettemin in het hotel blijven omdat de gemeente zegt het ‘vervelend [te] vinden Kamila verder te zien gaan zonder haar moeder’.

Deze beslissing nam de gemeente volgens advocaat Weijsenfeld op advies van de gemeentelijke kinderombudsman. 'De opvang voor “zelfredzamen” moet op grond van beleid worden vormgegeven. Dat heeft de gemeente toen ontwikkeld.’

Daar is een gemeente niet toe verplicht. De positie van daklozen als Eliana en Kamila noemt Weijsenfeld dan ook ‘zeer slecht’: ‘Door uitholling van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) in 2015 komen gezinnen zelden voor opvang in aanmerking’.

Daar komt bij dat de term zelfredzaamheid uit de Wmo door rechters ‘te nauw’ wordt uitgelegd, zegt Weijsenfeld. ‘Met als gevolg dat de kwetsbare burger is overgeleverd aan liefdadigheid van gemeenten.’ 

Amstelveen wil moeder en dochter, die inmiddels beiden kampen met gezondheidsproblemen, niet op straat zetten. Maar aan een langer verblijf in het hotel zijn wel strikte voorwaarden verbonden: Eliana moet dagelijks reageren op woningen in zoveel mogelijk krimpgebieden. ‘We houden ons recht om alles stop te zetten,’ meldt de gemeente haar via WhatsApp.

In augustus van dit jaar organiseert de Regenbooggroep, de organisatie die in opdracht van de gemeente economisch daklozen ondersteunt, een busreis naar Sluis: een Zeeuwse krimpgemeente aan de Belgische grens. De touringcar vol verwachtingsvolle woningzoekenden, onder wie Eliana, Patricia en hun kinderen, arriveert na tweeënhalf uur in het historische vestingstadje. 

De excursie is bedoeld als ‘kennismaking’ en niet ‘om mensen te bewegen daarheen te vertrekken,’ volgens de gemeente en de Regenbooggroep. Maar als Eliana aan haar contactpersoon bij die hulporganisatie schrijft dat deze plaats in Zeeland haar ‘niet de juiste keuze’ lijkt, luidt het antwoord dat Eliana het hotel in Amstelveen in september moet verlaten. En dat er geen andere oplossing is: ‘Als je Sluis afwijst is er geen duidelijk perspectief.’ 

Eliana twijfelt vooral omdat ze vanaf oktober mogelijk wel voorrang krijgt op een sociale huurwoning via de gemeente Amstelveen. Maar onder druk besluit ze de woning in Sluis toch te accepteren. 

Alleen levensbedreigende situaties

Van verhuizing naar Zeeland komt het niet, want op 10 november krijgt Eliana een mailtje waar ze niet op had gerekend: ‘We hebben misschien een oplossing voor je, maar ik heb iets meer tijd nodig om dat zeker te weten.’ Was getekend: wethouder Marijn van Ballegooijen. De situatie van Eliana en andere hotelbewoners heeft dan inmiddels aandacht gekregen van lokale media.

Eliana en haar dochter hebben toch een urgentieverklaring gekregen, laat de wethouder aan Follow the Money weten. ‘Afschuwelijk. Twee jaar in hotels is veel te lang,’ zegt hij. ‘We hebben in dit geval een urgentie gegeven omdat dit voor het kind gewoon niet meer te doen was.’

Die verklaring hadden ze van meet af aan al moeten krijgen, zegt Wil Roode van de SP. ‘Maar de gemeente houdt deze mensen onwetend in plaats van dat ze haar inwoners, want dat zijn het, naar behoren informeert over hun rechten en plichten.’ 

Volgens de gemeente zijn alle mensen 'naar behoren geïnformeerd' en is voorrang bij het verkrijgen van een sociale huurwoning voorbehouden aan een zeer selecte groep. ‘We gaan met die urgentieverklaringen om als met voedsel tijdens een hongersnood,’ zegt wethouder Van Ballegooijen. ‘Bijna iedereen zonder woning zit in een heel moeilijke situatie. Wij geven nu alleen nog in levensbedreigende situaties een woonurgentie af.’

De urgentieverklaring betekent overigens niet dat Eliana en Kamila meteen een woning krijgen: zelfs met voorrang is de wachttijd negen maanden. 

‘We gaan met urgentieverklaringen om als met voedsel tijdens een hongersnood’

Voor Eliana is dus een uitzondering gemaakt, maar voor Patricia en Thomas – die nu bijna negen maanden in hotels wonen – is nog geen passende oplossing of hulp gevonden. 

Amstelveen creëerde de afgelopen jaren 23 extra opvangplekken, maar die zitten volgens de wethouder vol. Opvang voor gezinnen zoeken heeft prioriteit. Dat gebeurt in overleg met andere Amstelland-gemeenten, maar die lopen tegen dezelfde hobbel aan: waar?

Amstelveen kan geen ijzer met handen breken, zegt Van Ballegooijen: ‘We zien dat mensen kapot gaan door deze woningnood. We moeten dat met z’n allen onmiddellijk oplossen. Maar heel Nederland moet daaraan meedoen. Nu gebeurt er veel te weinig.’