Medio 2016 werd bekend dat Mozambique was getroffen door een enorme fraude. 850 miljoen dollar, bedoeld voor de aanschaf van boten voor de lokale tonijnvissers, zou grotendeels bij het ministerie van Defensie zijn beland. Dat zou er defensiemateriaal en patrouilleboten van hebben gekocht. Ook zouden grote bedragen in de zakken van politici van Frelimo zijn beland. Slechts een kleine honderd miljoen dollar zou aan vissersboten zijn besteed. In 2014 verschenen in de haven van Maputo weliswaar 24 gloednieuwe vissersschepen met alle moderne techniek aan boord, maar volgens de inwoners voeren ze nooit uit. 

In juni 2016 meldden Nieuwsuur en NRC Handelsblad dat de Nederlandse brievenbusfirma Mozambique Ematum Finance 2020 bv een grote rol bij de fraude had gespeeld. Dat bedrijf was opgericht om vanuit Nederland voor in totaal 850 miljoen dollar obligaties te plaatsen op de internationale kapitaalmarkt. De opgehaalde 850 miljoen dollar werd vervolgens uitgeleend aan Ematum SA. Dat Mozambikaanse staatsbedrijf zou het geld gebruiken voor de aankoop van vissersboten. ‘Het geld was nooit bedoeld voor visserij,’ zei António Francisco, onderzoeker bij het Instituut voor Sociaal-Economische Studies in Maputo tegen NRC Handelsblad. ‘Er was nooit de intentie om iets te produceren. Het was gewoon oplichting.’

Bloomberg berichtte al in november 2013  dat het Mozambikaanse Ematum het geld niet volgens de afspraak had besteed

Het Nederlandse Ematum werd bestuurd door het aan de Zuidas gevestigde TMF, het grootste trustkantoor van Nederland. In juli 2016 meldde NRC Handelsblad dat toezichthouder De Nederlandsche Bank de rol van trustkantoor TMF bij de Mozambikaanse fraude onderzocht.

Onderzoek door DNB

Uit een tot nu toe onopgemerkt vonnis van de Rotterdamse rechtbank blijkt dat DNB in actie was gekomen nadat de compliance officer van TMF op 31 mei 2016 een zogeheten incidentmelding had gedaan: ‘zijn’ trustkantoor was mogelijk betrokken bij een fraudeschandaal in Mozambique. Saillant detail: de compliance officer deed de melding een dag voordat Nieuwsuur en NRC Handelsblad over de zaak zouden berichten.

Het onderzoek van DNB was bedoeld om te kijken of TMF aan alle wettelijke eisen had voldaan, zoals de Regeling integere bedrijfsvoering van de Wet toezicht trustkantoren (Wtt) en de sanctieregelgeving.

In december 2017 stelde de toezichthouder een boeterapport op waaruit bleek dat TMF die regelgeving en de Regeling integere bedrijfsvoering op drie punten had overtreden. Zo was het Mozambikaanse Ematum niet tijdig gescreend aan de hand van de geldende sanctielijsten, waren integriteitsrisico’s niet afdoende onderzocht en was nagelaten goed te onderzoeken waartoe de hele structuur van Ematum precies diende.

In het boeterapport staat dat Bloomberg al in november 2013 berichtte dat het Mozambikaanse Ematum geld niet volgens de afspraak had besteed. Pas in april 2015 werd Ematum bv door TMF in risicocategorie B ingedeeld en twee maanden later in de zwaardere categorie D. Dat had TMF op basis van de Bloomberg-publicaties al veel eerder kunnen en moeten doen, concludeerde DNB. Ook had de toezichthouder verwacht dat het trustkantoor een gedegen analyse naar de risico’s van zijn dienstverlening aan Ematum had opgesteld, maar die analyse had DNB niet aangetroffen in het klantdossier van Ematum.

In 2014 stelde DNB vast dat TMF de dossiervorming, de periodieke review en de risicoanalyses van cliënten niet op orde had

In het zogeheten cliënt-acceptatiedossier had DNB evenmin iets gevonden over de specifieke functie van de Nederlandse bv. ‘Ook wordt niet duidelijk wat de beweegredenen zijn om een Nederlandse doelvennootschap op te richten en waarom de lening aan het Mozambikaanse Ematum SA door de uitgifte van obligaties wordt overgenomen,’ schreef DNB. Conclusie: ‘DNB is dan ook van oordeel dat TMF geen, althans onvoldoende kennis had van het doel waarmee de structuur waarvan de Nederlandse bv deel uitmaakte, is opgezet.’ 

Uit het boeterapport blijkt ook dat DNB al eerder tekortkomingen bij TMF constateerde. Dat was in 2014, bij het themaonderzoek Hoog risico landen. Toen stelde DNB vast dat de dossiervorming, de periodieke review en de risicoanalyses van cliënten niet op orde waren. TMF kreeg opdracht om die tekortkomingen te herstellen. Twee jaar later bezocht DNB het trustkantoor opnieuw, ditmaal voor een themaonderzoek Transactiemonitoring. Opnieuw was het raak: DNB constateerde dat TMF tekortschoot bij het cliëntenonderzoek en de risicoanalyses.

DNB legt bestuurlijke boete op

In februari 2018 liet de toezichthouder TMF per brief weten dat hij op basis van het boeterapport een bestuurlijke boete wilde opleggen: ‘DNB heeft overwogen dat de overtredingen ernstig zijn, mede omdat TMF als gevolg van zijn handelen of nalaten het risico heeft gelopen te worden misbruikt voor het verlenen van diensten aan partijen die transacties verrichten met of voor partijen waarmee geen transacties mogen worden verricht.’ Door de handelwijze van TMF was de reputatie van de Nederlandse trustsector aangetast. Op 31 mei 218 bepaalde DNB de hoogte van die boete op in totaal 603.750 euro.

TMF was het daar niet mee eens en stapte naar de rechtbank in Rotterdam. Zo vond het kantoor niet dat DNB op basis van slechts een enkel dossier kan stellen dat TMF zijn zaken niet op orde heeft. Ook was er volgens TMF geen sprake van het overtreden van de sancties. Toen de dienstverlening aan Ematum begon, golden tegen Mozambique geen sancties. Tot slot bestond en bestaat er volgens TMF geen enkel verband tussen de bij het kantoor vastgestelde tekortkomingen en de in Mozambique vastgestelde fraude en corruptie.

Op vragen die Follow the Money TMF al in oktober 2018 stelde over zijn betrokkenheid bij de Mozambikaanse fraude, antwoordde een woordvoerder: ‘Als er criminelen zijn, dan zitten ze daar, in Mozambique.’ Om de onschuld van TMF te beschrijven, vergeleek hij het trustkantoor met een pinautomaat: ‘Iemand gaat naar de geldautomaat, koopt een wapen en schiet daar iemand mee dood. Is TMF dan schuldig?’

Op 15 oktober 2019 stelde de rechtbank Rotterdam het trustkantoor in het ongelijk. Het boetebesluit van DNB bleef gehandhaafd. Wel matigde de rechtbank de boete met 10 procent omdat de toezichthouder eerder het bestaan had ontkend van e-mails gericht aan het ministerie van Financiën. Na een door TMF aangespannen Wob-zaak bleken die mails wel degelijk te zijn verstuurd.

Tegen deze uitspraak stelde TMF hoger beroep in. Het trustkantoor vindt dat de sancties die DNB heeft opgelegd niet in verhouding staan tot de tekortkomingen. Het hoger beroep dient aanstaande donderdag, 17 december, bij het College van Beroep voor het Bedrijfsleven in Den Haag.

Anoniem vonnis

Het Rotterdamse vonnis werd op 1 november 2019 anoniem gepubliceerd. Het werd onlangs ontdekt door Transparency International Nederland, dat samenwerkt met het Open Society Justice Initiative . De twee ngo’s voeren een gezamenlijke campagne waarin ze aandacht vragen voor deze zaak, en meer in het algemeen voor de poortwachtersfunctie van trustkantoren binnen het Nederlandse financiële stelsel, het toezicht op trustkantoren vanuit DNB, het belang van boetedoening en het belang van openbaarheid van handhavingsmaatregelen in de strijd tegen corruptie.

De zaak had door het Nederlandse OM moeten worden onderzocht, ‘zeker gezien de ernst van de klachten tegen TMF’

In een reactie zegt Malcolm Dort, jurist bij het Open Society Justice Initiative, dat alle geheimhouding rond het boetebesluit laat zien hoe het Nederlandse handhavingssysteem trustkantoren afschermt van openbare controle. Hij vindt dat de zaak door het Nederlandse OM had moeten worden onderzocht, ‘zeker gezien de ernst van de klachten tegen TMF. Krachtige en transparante handhavingsmechanismen zijn nodig om te voorkomen dat financiële spelers, inclusief trustkantoren, zich gedragen op een wijze die uiteindelijk bijdraagt aan economische crises in landen als Mozambique.’

Dankzij dit Rotterdamse vonnis is nu bekend dat DNB TMF al in mei 2018 een forse boete heeft opgelegd. Waarom maakte de toezichthouder die boete niet zelf bekend? ‘De Wet toezicht trustkantoren kent pas per 1 januari 2019 de hoofdregel dat sanctiebesluiten openbaar moeten worden gemaakt. Besluiten die voor die datum zijn genomen vallen nog onder de geheimhoudingsplicht en mogen dus niet openbaar worden gemaakt,’ antwoordt een DNB-woordvoerder.

Stappen in andere landen

De zaak van de verdwenen miljoenen voor de vissersboten is nog veel omvangrijker, zo schreef FTM eerder. In samenwerking met de Britse vestigingen van Credit Suisse en de Russische VTB Bank gaf de Mozambikaanse overheid via twee andere overheidsbedrijven voor nog eens 1,4 miljard dollar aan leningen uit waarvoor de overheid zich garant stelde. Bij elkaar bedraagt het fraudebedrag dus ruim twee miljard dollar. Het parlement werd daarover niet ingelicht. Ook kreeg de internationale gemeenschap, die veel geld in het arme land stak, niets over de zaak te horen. Uit een onderzoek van auditor Kroll uit 2017, in opdracht van het Openbaar Ministerie van Mozambique, bleek dat van de totale 2,25 miljard dollar aan hulp ruim de helft niet is te traceren. 

Zwitserland onderzoekt nu de rol van Credit Suisse in de fraudezaak in Mozambique, specifiek inzake witwassen

Aanvankelijk startte de Britse toezichthouder Financial Conduct Authority een strafrechtelijk onderzoek naar de rol van Credit Suisse, maar in januari 2019 liet de FCA dit onderzoek vallen . Nu kijkt de waakhond of de bank en enkele werknemers gedragsregels hebben overtreden.

Het Openbaar Ministerie in Zwitserland startte afgelopen februari wel een strafrechtelijk onderzoek naar de rol van Credit Suisse in de fraudezaak in Mozambique. Het onderzoek richt zich op witwassen in verband met de verstrekte leningen aan onder andere Ematum. Het onderzoek volgde na een verzoek van Mozambique om rechtsbijstand en na meldingen van het Zwitserse Money Laundering Reporting Office over verdachte transacties.

Hulp aan Mozambique lamgelegd

Het schandaal in Mozambique leidde ertoe dat verschillende donoren, waaronder het IMF maar ook Nederland, een deel van de hulp aan het straatarme land stillegden. Zo kwam een einde aan een periode van groei. In 2019 kreeg Mozambique daarbovenop te kampen met de cyclonen Idai en Kenneth, die grote schade berokkenden aan de infrastructuur en de veestapel. Daar kwam de covid-19-pandemie nog eens overheen. De Wereldbank verwacht dat Mozambique in 2020 en 2021 zal kampen met grote gaten in zijn begroting. Het land heeft tot slot te maken met hevige gevechten in het noorden tussen het leger en gewapende groepen. Vierhonderdduizend mensen zijn inmiddels op de vlucht geslagen.

Nederland werkt bij de hulp aan Mozambique innig samen met multinationals als Heineken en Shell

Een van de internationale donors van Mozambique is Nederland. Uit documenten die het Platform Authentieke Journalistiek kreeg via de Wet openbaarheid van bestuur, bleek dat Nederland bij de hulp innig samenwerkte met multinationals als Heineken en Shell. Zo hielp de ambassade Shell om de nodige vergunningen in Mozambique te krijgen, regelde de ambassade een-op-een gesprekken tussen Shell en de Mozambikaanse president en stond de Nederlandse overheid mogelijk garant voor investeringen van toeleveranciers van Shell. Ook probeerde Nederland Mozambique te overtuigen een voor Shell en Heineken gunstig belastingverdrag te ondertekenen.

Deze ondersteuning van de BV Nederland botste met de armoede- en corruptiebestrijding in het land. Op het terrein waar Shell een fabriek wilde bouwen, werden mogelijk landrechten geschonden. Drie weken geleden werd bekend dat Shell zich uit het project in Mozambique terugtrekt .

Met dank aan Bas van Beek van het Platform Authentieke Journalistiek.