‘Waarom moet diversiteit een doel van de omroep zijn,’ wil Forum voor Democratie-raadslid Annabel Nanninga weten. Mildred Roethof, initiatiefnemer van de nieuwe omroep C-Amsterdam, springt uit haar vel: ‘Er zijn wijken in de stad waar de huidige omroep niet kan komen,’ roept Roethof. ‘Ik spreek uit eigen ervaring.’ De AT5’ers op de publieke tribune, gekomen om hun omroep te verdedigen, pikken dit niet. Er ontstaat rumoer: ‘Onzin!’ ‘Niet waar!’ klinkt het. De voorzitter schorst de vergadering. Eerst maar eens bedaren, dan wordt er verder gepraat.

De bron van deze uitbarstende emoties is de strijd om de zendmachtiging, waarin de Amsterdamse lokale tv-zenders al maanden verwikkeld zijn. AT5 ligt momenteel onderop. In de zomer geeft de gemeente de nieuwe concessie voor de lokale omroep in Amsterdam af. Of AT5 die opnieuw bemachtigt, is allesbehalve zeker, nu een onafhankelijke adviescommissie nieuwkomer C-Amsterdam bejubelt als ‘sprankelend, ambitieus en innovatief’. De stichting Publieke Omroep Amsterdam (POA), waar AT5 onder valt, bestempelt diezelfde commissie als een ‘weinig transparante organisatie’. 

De reden dat het zover heeft kunnen komen, blijft gek genoeg vrijwel onbesproken. Zonder veel aandacht vertrok de directeur vorig jaar en ook het ontslag van de Mediaraad van de omroep leidde niet tot kritische vragen. Tijdens de commissievergadering trekt oud-voorzitter van de Mediaraad, Suzette Wyers, maar weer eens aan de bel. En weer blijkt: raadsleden zijn niet op de hoogte van het ontslag, laat staan van de achterliggende kritiek op de inhoudelijke koers van de stadszender.

De commissievergadering is de zoveelste cliffhanger in een hoofdstedelijke zendersoap. AT5 heeft een geschiedenis van structureel geldgebrek, bezuinigingen en wisselende eigenaren. Nadat de gemeente de zender in 2001 had overgenomen van de krantenuitgeverij PCM, probeert ze er zo snel mogelijk weer vanaf te komen. Vanaf de oprichting in 1992 is het al de bedoeling dat AT5 via reclame-inkomsten zichzelf zou bedruipen. Het tegenovergestelde gebeurt: de gemeente stopt AT5 steeds meer geld toe. In 1992 is dat 350.000 euro, in 1995 loopt het op tot 680.000. In 2005 bedraagt de subsidie 1,8 miljoen euro en scheldt de gemeente schulden van meer dan 2 miljoen euro kwijt; in 2011 maakt de gemeente 4,25 miljoen over.

In 2012 neemt het samenwerkingsverband RTV Noord Holland (inmiddels NH Media), dagblad Het Parool en omroep Avro de stadszender over. Dat groepje brengt AT5 onder in Publieke Omroep Amsterdam (POA), een speciaal hiervoor in het leven geroepen stichting. De stichting wordt zendgemachtigde en sluit met de gemeente een contract af van tien jaar. Deze overname is een redding én een enorme aderlating. AT5 levert bijna 40 procent van het budget in en ontslaat twintig medewerkers, waaronder (freelance-) redacteuren.

Vanaf dat moment ontvangt POA jaarlijks 3,6 miljoen euro subsidie van de gemeente, waarvan 2,8 miljoen euro naar AT5 gaat. De rest van het geld is bestemd voor Salto, de zender waar Amsterdammers hun eigen programma’s kunnen maken, en voor radiostation FunX, die allebei ook onder de POA-paraplu vallen. Daarbovenop komen jaarlijkse reclame-inkomsten van rond de zeven ton. 

‘We kregen de indruk dat Van Gessel zijn plannen koste wat kost door wilde drukken’

In 2016 komt alweer een einde aan de samenwerking. Om een dreigende financiële strop te voorkomen geven het Parool en AVROTROS hun aandelen aan POA. In ruil krijgen zij hiervoor een zetel in de Raad van Toezicht. Alle aandelen van AT5 zijn vanaf dat moment in handen van POA, onder leiding van Annejikke Ebbinge, directeur van Salto, en Paul van Gessel, die tevens directeur is van NH Media en van AT5. De gemeente fungeert alleen nog maar als subsidieverstrekker en heeft er verder niets meer mee te maken. De Raad van Toezicht (RvT) houdt de organisatiestructuur in de gaten en het Programmabeleidsbepalend Orgaan (PbO), ook wel Mediaraad genoemd, ziet toe op de inhoud. Toezicht op zowel organisatiestructuur en inhoud lijken op papier goed geregeld. 

Te veel 112

Maar als de Mediaraad zijn taak serieus neemt en kritisch naar de inhoud kijkt, gaat het mis. Benoemd door het bestuur van POA, zitten er zeven mensen uit de Amsterdamse samenleving in deze raad, die elk een stroming uit de samenleving vertegenwoordigen. Zo zit vanaf 2016 onder meer radiomaker One’sy Muller namens de jongeren in de Raad, vertegenwoordigt journalistiek-strateeg Klaske Tameling de werkgevers, marketing-manager Nancy Poleon de ondernemers en de voorzitter, consultant Suzette Wyers, de stroming ‘zorg en welzijn’. In het verleden vinkten Mediaraden vaak formeel de inhoudelijke plannen af. Nu zaten er mensen in de raad met media-ervaring die kritisch naar de omroep keken. 

Uit verslagen van vergaderingen blijkt dat de leden van de mediaraad de in hun ogen onvoldoende kwaliteit van AT5 vanaf 2017 bij het POA-bestuur, (Ebbinge en Van Gessel), bij de directie (ook Van Gessel) en de ad interim hoofdredactie, op dat moment oud-NOS’er Jens Kraan, aankaarten. Zij stellen dat ‘de verankering van het inhoudelijke fundament voor AT5 in de bedrijfsvoering ontbreekt’, dat aangekondigde stappen dit te veranderen ‘vaag blijven’ en dat ‘de focus ligt op het structureren en inrichten van de redactie, niet op kwalitatief journalistieke verhalen’. Hierdoor ziet de mediaraad ‘te veel 112-nieuws en te weinig context, duiding en achtergrondverhalen’. Dit ligt niet aan de redactie, die doet met beperkte middelen wat ze kan.

Bestuurders Ebbinge, Van Gessel en hoofdredacteur Kraan beloven beterschap, maar ‘laten te weinig concrete resultaten zien’, aldus de verslagen. De hoofdredactie, onder leiding van Jens Kraan, vindt echter dat zij niet genoeg tijd krijgen om veranderingen door te voeren. De verdere samenwerking tussen NH Media en AT5 is geen sinecure en er is geen geld om extra te investeren. Van Gessel is het met deze lezing eens en steunt Kraan.

Op de achtergrond heerst dan al een tijdje ontevredenheid op de redactie over de stijl van Paul van Gessel, directeur van NH Media en AT5, tevens ook bestuurder van POA. Hij was in 2012 binnengehaald om de samenwerking tussen de twee omroepen te versterken en vooral een nieuwe online strategie te ontwikkelen. Bij BNR Nieuwsradio, waar hij eerder zes jaar succesvol als hoofdredacteur de scepter had gezwaaid, had hij bewezen een sterk online nieuwsmerk neer te kunnen zetten en het bereik te vergroten. 

Bij AT5 blijkt zijn aanpak minder goed te werken. Redacteuren hebben het gevoel dat hij zijn plannen niet met de redactie deelt. ‘Hij had mooie praatjes, maar wij konden er niet achterkomen hoe het echt zat. We kregen de indruk dat hij zijn plannen koste wat het kost door wilde drukken.’ Wanneer zij klagen bij de Raad van Toezicht wordt dit gelekt naar Van Gessel. Redacteuren voelen zich niet meer veilig kritiek te uiten. Zoals een voormalig redactielid vertelde: ‘Van Gessel zat er heel dicht bovenop. Bij tegenspraak kon hij heel intimiderend reageren. We voelden ons gepiepeld door de deal met NH en voelden dat het niet klopte, maar na alle bezuinigingen waren we aan het overleven. Niemand durfde meer tegen hem in te gaan.’ Van Gessel spreekt deze kritiek tegen: ‘Iedereen mocht zijn mening geven, maar dat betekent niet dat er altijd iets mee is gedaan. Dat er bij organisatorische veranderingen ook mensen ontevreden zijn, is niet te voorkomen.’ 

O ja, een concessie-aanvraag

De Mediaraad van POA is het niet eens met Van Gessels online first-visie, gericht op snel nieuws. De raadsleden voelen zich niet serieus genomen. Ze initiëren meerdere gesprekken waarin zij aandringen op verbeterde plannen en zichtbare resultaten. De kritiek wordt door hoofdredactie en Raad van Toezicht herkend, maar er gebeurt weinig. In juni 2018 heeft de Mediaraad er schoon genoeg van en keurt het media-aanbodbeleid af. Daarna blijft het maandenlang stil vanuit het bestuur van POA. Ebbinge en Van Gessel reageren niet.

Pas in september komt er schot in de zaak. Wanneer de mediaraad weer het initiatief neemt voor een vervolggesprek, brengt Ebbinge terloops nieuwe informatie op tafel: interim-hoofdredacteur Jens Kraan is opgestapt. Aangesteld door Van Gessel om de online strategie verder uit te rollen, kon hij op de redacties van AT5 en van NH Media niet genoeg draagvlak vinden voor zijn nieuw redactieplan. Het POA-bestuur meldt dit pas tijdens de door de Mediaraad geïnitieerde vergadering en wil of kan de reden voor het opstappen niet noemen. Ook meldt Ebbinge pas nu dat de stichting een nieuwe concessie-aanvraag moet indienen bij de gemeente voor het behoud van de subsidiegelden, en wel voor 1 oktober. Ook daarvan was de Mediaraad eerder niet op de hoogte gesteld.

Voor discussies over de inhoud heeft het bestuur geen tijd

Dat zadelt het bestuur van POA met een probleem op. Voor de concessie-aanvraag is een goedgekeurd media-aanbodbeleid nodig. De Mediaraad wil van geen wijken weten, want er ligt nog steeds geen geloofwaardig verbeterd schriftelijk plan. Dat willen zij zien voordat er verder wordt gepraat. Ebbinge en Van Gessel interpreteren dit als weigering om in gesprek te gaan. Ze komen tot de conclusie dat er een onwerkbare situatie is ontstaan en dat de Mediaraad vooral ‘een verkeerd beeld heeft van haar taak en verantwoordelijkheden’. Ook vinden zij de raad bij nader inzien niet meer representatief genoeg, terwijl zij de leden zelf hebben goedgekeurd. Op 7 november 2018 sturen zij de raad naar huis. De concessie-aanvraag wordt zonder goedkeuring van de Mediaraad ingediend bij de gemeente.

Het ontslag verrast de Mediaraad al niet meer. Toenmalig voorzitter Suzette Wyers: ‘Het werd ons als mediaraad structureel onmogelijk gemaakt onze wettelijke taak uit te voeren. Kritisch toezicht op de inhoud was niet gewenst, daardoor was de Mediaraad een wassen neus. Het hogere doel kwam in het geding: een goede nieuwsvoorziening voor de samenleving.’ Ook na het ontslag probeert het bestuur van POA, Ebbinge en Van Gessel, in samenwerking met de Raad van Toezicht de Mediaraadsleden de mond te snoeren. Middels een advocaat sommeren zij de leden verder contact met gemeente of Commissariaat voor de Media na te laten en zich niet negatief uit te laten over POA.

Vriendjespolitiek

Dit heeft allemaal kunnen gebeuren onder het toeziend oog van de Raad van Toezicht van POA. Het is maar de vraag of deze onafhankelijk kan opereren, zo blijkt uit de huidige samenstelling. Een lid, Eric van Stade, is bestuurder bij AvroTros. Ook nadat AvroTros uit de samenwerking was gestapt mocht hij zijn zetel houden. Hij vond bovendien dat hij AT5 daarmee vooruit kon helpen. Een ander lid, Esther Kwaks, zit tegelijkertijd ook in de Raad van Toezicht van NH Media.

Zowel oud-directeur Van Gessel als de Raad van Toezicht zien hierin geen probleem, integendeel. Van Stade: ‘Wij vinden dat wij met onze expertise POA juist verder kunnen helpen en de samenwerking kunnen bevorderen.’ Zij beroepen zich bovendien op het feit dat het Commissariaat voor de Media hun benoeming heeft goedgekeurd. Betrokkenen zeggen dat er sprake is van vriendjespolitiek, maar de Raad van Toezicht ontkent dit en stelt dat zo'n benoeming bij een samenwerking niet alleen gebruikelijk is, maar ook goedgekeurd was door het Commissariaat van de Media.

‘De gemeente had het toezicht niet uit handen moeten geven’

Ook bij de onafhankelijkheid van de directie zijn vraagtekens te plaatsen. Uit het oogpunt van efficiency is in 2012 in de samenwerking tussen NH Media en AT5 gekozen voor één directeur, Paul van Gessel. Toen AT5 opging in POA, werd Van Gessel ook nog bestuurder van deze stichting. Hij deelt deze laatste functie met Annejikke Ebbinge, die al sinds de jaren ’90 betrokken is bij de eerder genoemde open access-zender Salto en er tot op heden directeur is. Van Gessel: ‘Dit was een logische stap. AT5 is onderdeel van POA, dus het is eigenlijk dezelfde functie.’ 

Logisch of niet, Van Gessel had vanaf dat moment dubbele petten op. De samenwerking van NH Media en AT5 ging niet van een leien dakje, de twee redacties hebben niet altijd dezelfde belangen. Redactieleden van beide organisaties wisten nooit of hun directeur voor hun belangen opkwam. Voor hen was de situatie verre van transparant.

Mistige structuur

Vier jaar na de benoeming van Van Gessel tot directeur en bestuurder valt dit eindelijk op in de Amsterdamse gemeenteraad. In februari 2016 komt de ondoorzichtige structuur van de omroep in een commissievergadering ter sprake. Gemeenteraadslid Marcel van den Heuvel (D66) wijst op de dubbele petten van bestuurder Paul van Gessel. Ook anderen vinden het dossier maar complex. Raadslid Zeeger Ernsting (GroenLinks) noemt de structuur en de informatie erover ‘mistig’. Toenmalig wethouder economische zaken, kunst en cultuur, Kajsa Ollongren (D66), is terughoudend: ‘We geven wel subsidie aan POA, maar ze moeten als stichting onafhankelijk kunnen opereren, dus ben ik voorzichtig me erin te mengen.’ Van de dubbele petten is zij niet op de hoogte, maar belooft ‘dat vraag ik nog een keer precies na’. Wel benadrukt zij dat de gemeente zelf de constructie mede gecreëerd heeft. De houding ‘niets over de inhoud te kunnen zeggen’ zal later een patroon blijken.

Toenmalig gemeenteraadslid Marcel van den Heuvel (D66) was er niet gerust op: ‘De gemeente had het toezicht niet uit handen moeten geven. Er waren te weinig mensen die wisten wat er speelde. Ik heb er steeds voor gepleit dat de gemeente meer invloed moest uitoefenen.’ Mede op zijn aandringen schrijft de Amsterdamse Kunstraad, het onafhankelijke adviesorgaan van de gemeente, in 2016 een rapport over AT5. De conclusie is vernietigend: ‘De Kunstraad vindt dat de inhoudelijke kwaliteit van AT5 de laatste jaren te wensen overlaat.’ Ook de organisatiestructuur beoordelen zij als ‘niet transparant’.

Pas een jaar later, in augustus 2017, komt de gemeente met een reactie. Daarin stelt ze dat zowel de kwaliteit als de organisatie van de omroep moeten verbeteren. Maar er verandert niets: ook daarna blijven de structuur en de dubbele petten onveranderd. Zowel Van Gessel als de Raad van Toezicht blijft zitten.

Nu de omroep voor de concessie-aanvraag weer tegen het licht is gehouden, is er aandacht voor de structuur van de omroep. De onafhankelijke aanbestedingscommissie concessiebeleid, onder leiding van jurist Marry de Gaay Fortman vindt de samenstelling van de Raad van Toezicht in strijd met de Governancecode Publieke Omroep 2018 en bevestigt daarmee de conclusie van de Amsterdamse Kunstraad uit 2016. Tijdens de commissievergadering op 10 april benadrukt voorzitter De Gaay Fortman: ‘AT5 heeft een heel ingewikkelde governance met een heel lange geschiedenis. De governance is niet goed gereguleerd.’ Voor de commissie was dit bijna een reden geweest de aanvraag af te wijzen, zo zwaar vonden ze de gebreken wegen. Maar pas ‘wanneer er geen PbO (Mediaraad) was geweest, was de aanvraag ongeldig verklaard’, stelt zij.

Opmerkelijk, aangezien de Mediaraad tijdens het proces van de concessie-aanvraag door Ebbinge en Van Gessel werd ontslagen en vervangen door een razendsnel ingestelde nieuwe groep. De Mediaraad heeft dat ontslag niet over zijn kant laten gaan. Niet alleen trok de Mediaraad aan de bel bij de gemeente, ook lichtte hij het Commissariaat voor de Media en de adviescommissie concessiebeleid in. Tijdens de vergadering op 10 april blijkt dat college noch aanbestedingscommissie deze informatie meegenomen hebben.

Kritiek vanaf de zijlijn

De directie en Raad van Toezicht van POA zijn het niet eens met de conclusie van zowel de Kunstraad als de aanbestedingscommissie. Volgens Jef Holland, voorzitter van de Raad van Toezicht, valt het wel mee met de transparantie, al kan hij zich voorstellen dat dit naar buiten toe anders lijkt. ‘De Kunstraad en de adviescommissie hebben nooit de moeite genomen om uit te zoeken hoe het precies zit met de financiën. Het is altijd makkelijk om vanaf de zijlijn kritiek te hebben.’ De Raad van Toezicht zegt zich niet geroepen te voelen uit zichzelf meer openheid te geven. Ze voelen zich gesterkt door de wet en wuiven de kritiek, die de twee onafhankelijke rapporten los van elkaar hebben geuit, weg. De gezamenlijke directeur was volgens hen het gevolg van de financiële situatie. Er was geen geld voor twee. 

‘De gemeente heeft met ons deze dubbele functies bedacht om kosten te besparen’

De oorzaak voor de huidige governancestructuur ligt bij de gemeente. Van Gessel: ‘De gemeente heeft geen historisch besef. De constructie is pas bedacht omdat wij werden gedwongen te bezuinigen. De gemeente heeft samen met ons deze dubbele functies bedacht, om kosten te besparen.’ Pas nu, onder druk van de concessie-aanvraag, hebben bestuur en de Raad van Toezicht aangekondigd de governancestructuur en bedrijfsvoering te willen veranderen. Paul van Gessel is, ondanks de tussenkomst van een consultant, vanwege aanhoudende kritiek over zijn rol en stijl in december 2018 afgetreden. Over de redenen van zijn vertrek wordt in alle toonaarden gezwegen. Betrokkenen mogen er niet over praten. Hij wordt tijdelijk opgevolgd door David Vink, die hiervoor onder andere werkte voor SBS en directeur was van Veronica uitgeverij.

Grote afwezige in dit verhaal is de gemeente. Het college van B&W, dat de omroep al sinds zijn oprichting financiert, verschuilt zich achter de Mediawet. Die wet stelt dat de gemeente de zendgemachtigde moet financieren. Vanaf 2012 was dat POA, waardoor de gemeente AT5 niet meer rechtstreeks mocht financieren. Hiermee liet de gemeente ook het toezicht over aan POA. De woordvoerder van de huidige wethouder van Kunst en Cultuur, Touria Meliani (GroenLinks) stelt: ‘De gemeente grijpt niet in bij de omroep, omdat het belangrijk is dat iedereen bij zijn rol blijft.’ Meer dan POA adviseren om de governancestructuur te veranderen, kan het college niet doen, zegt de woordvoering. 

Tijdens de commissievergadering, die in het teken staat van de strijd tussen AT5 en C-Amsterdam, blijkt dat de raadsleden vinden dat zij niet genoeg informatie hebben om een afgewogen oordeel over de concessie te kunnen vellen. Het college, mede-verantwoordelijk voor de ontstane situatie, blijft buiten schot. Oud-voorzitter van de Mediaraad, Suzette Wyers, drukt de raadsleden op het hart zorgvuldig te kijken of zij ‘de samenhang van alle feiten en de consequenties ervan kennen zodat herhaling van de patronen uit het verleden in de toekomst te voorkomen kan worden’. Wordt vervolgd dus, zoals een echte soap betaamt.