De coronacrisis drukt andere onderwerpen grotendeels opzij, maar in normale verkiezingsjaren zijn misdaad, ondermijning en fraude belangrijke onderwerpen, waar partijen flink op hameren.

FTM onderzocht de verkiezingsprogramma’s van de dertien partijen die nu in de Tweede Kamer zitten. Daarbij keken we naar alle thema’s die te maken hebben met financiële criminaliteit of misbruik, zoals fraude, witwassen, drugsgerelateerde criminaliteit, ondermijning en belastingontwijking en -ontduiking.

Omdat politieke partijen per definitie met elkaar van mening verschillen, is daar uiteraard niet één lijn op te trekken. Wel kun je uit de programma’s opmaken waar de verschillende partijen de nadruk op leggen, en waar hun blinde vlekken zitten.

Als het gaat om misdaad, valt op dat Nederlandse politici vooral bezorgd zijn over drugs en ondermijning. Die termen turfden we samen 102 keer. De programma’s definiëren ‘ondermijning’ nauwelijks, maar volgens het Openbaar Ministerie is het ‘misdaad die maatschappelijke structuren of het vertrouwen daarin schaadt.’ De onderwereld die de bovenwereld aantast, dus.

De termen die daarna het meeste vallen in de programma's, zijn fraude in alle vormen (41 hits) en belastingontwijking en -ontduiking, samen goed voor evenzoveel hits. Dat lijkt op zich nog aardig wat Haagse aandacht, maar dat komt vooral omdat de ChristenUnie (9 hits), D66 (6 hits) en de PvdA (5 hits) er kwistig mee strooien in hun programma’s. Op rechts is belastingontwijking en -ontduiking grotendeels een blinde vlek. De VVD noemt het drie keer, CDA één keer, PVV, FvD en JA21 helemaal niet.

Nederland is nog altijd één van de grootste belastingparadijzen ter wereld

Dat is opvallend, want Nederland is nog altijd één van de grootste belastingparadijzen ter wereld. Alleen de Britse Maagdeneilanden, de Kaaimaneilanden en Bermuda zijn belangrijker in het ontwijken van belasting. Dat bleek begin maart uit onderzoek van het Tax Justice Network. Het gunstige Nederlandse belastingregime kost andere landen naar schatting zo’n 22 miljard euro aan gederfde belastinginkomsten per jaar en levert ons land al jaren veel reputatieschade op. Die werkelijkheid is dus nog niet doorgedrongen tot alle Nederlandse politieke partijen.

Weinig aandacht voor corruptie en integriteit

Het gebrek aan belangstelling voor ‘belastingparadijs Nederland’ blijkt ook als je op andere termen gaat zoeken. Alleen de PvdA noemt de Zuidas; ‘witteboordencriminaliteit’ valt in totaal vier keer (waarvan twee keer bij de PvdA) en ook termen als ‘brievenbus’, ‘trust’ en ‘facilitators’ vallen vrijwel niet.

De partijen die het hardste roepen over drugs en ‘ondermijning’, lijken zich ondertussen nauwelijks zorgen te maken over corruptie en integriteit. De VVD noemt beide onderwerpen nul keer, in het programma van het CDA turven we ze samen slechts drie keer. Dat is een merkwaardige omissie: juist het omkopen van douaniers of politiemensen door drugsbendes is een goed voorbeeld van de onderwereld die de bovenwereld aantast. Het ligt dus voor de hand om na te denken over de vraag hoe je diezelfde douaniers en politiemensen minder vatbaar maakt voor omkoping.

Ook voor omvangrijke corruptie in de bovenwereld sluiten de politieke partijen in de verkiezingsprogramma's hun ogen. Gerenommeerde Nederlandse bedrijven als SBM en Shell zijn op dit moment verwikkeld in reusachtige corruptieschandalen, maar de Nederlandse politiek besteedt daar in de programma’s geen aandacht aan. Als de partijen het al hebben over corruptie, dan gaat het over de Europese Unie of de Caraïben.

Al met al bevestigen de verkiezingsprogramma’s het beeld dat Nederlandse politici al decennia schetsen: met de Nederlandse bovenwereld is niets mis, de problemen zitten vooral in de onderwereld. Follow the Money heeft al vaker geschreven dat dat beeld niet klopt: er gaat veel meer geld om in financiële schandalen in de bovenwereld dan in de onderwereld.

Drugs, drugs, drugs

Volgens de laatste schatting van Brigitte Unger, onderzoekster gespecialiseerd in witwassen aan de Universiteit Utrecht, is de omvang van witwaspraktijken in Nederland jaarlijks zo'n 13 miljard euro. Daarvan is drie miljard afkomstig uit drugs en zo’n tien miljard uit fraude, zoals beleggingsfraude, belastingfraude en verzekeringsfraude.

Er komt een parlementaire meerderheid voor legalisering van softdrugs in zicht

Die verhoudingen zijn niet terug te vinden in de prioriteiten die de partijen in hun programma’s leggen. Daar ligt de nadruk overweldigend op drugs en fout geld uit de onderwereld. VVD, PVV, JA21, CDA, CU en SGP willen de strijd tegen verdovende middelen onverminderd voortzetten. Ze laten daarbij onvermeld dat die strijd al meer dan honderd jaar duurt en er nog geen zicht is op succes.

Wie ‘record drug crop’ of ‘record drug bust’ intikt op een zoekmachine, ziet direct dat de drugshandel groter is dan ooit tevoren. Zo namen de Belgische en Britse autoriteiten eind februari nog record hoeveelheden cocaïne in beslag, terwijl de productie in Colombia op volle toeren draait.

De VVD wijdt in haar programma ook nog een zin aan de rechtsstaat en de moord op advocaat Derk Wiersum. De partij stelt dat er ‘geen plaats meer is voor een halfbakken houding van gedogen’. Daarbij laat het programma wijselijk onvermeld dat de VVD als regeringspartij al ruim 10 jaar medeverantwoordelijk is voor het creëren van ditzelfde halfbakken beleid.

Ondertussen komt een parlementaire meerderheid voor legalisering van softdrugs in zicht. PvdA, SP, GroenLinks, D66, FvD en Volt zijn in meer of mindere mate voorstander: er moet op zijn minst geëxperimenteerd worden met legale wiet. De VVD zet de deur op een kier en wacht de experimenten met legale wiet af. ‘Softdrugs kunnen alleen als sluitstuk van een harde, creatieve en succesvolle criminaliteitsaanpak gecontroleerd worden gereguleerd’, schrijft de partij.

De VVD toont zich daarbij bezorgd over de schadelijkheid en giftigheid van softdrugs en wil de gebruikers goed voorlichten over de gevaren. De partij rept hierbij overigens geen woord over de schadelijke gevolgen van alcohol en tabak. SGP en CU, net als de VVD fel tegen drugs, zijn daar consequenter in en komen ook met plannen om roken en drinken terug te dringen.

Een aantal partijen, waaronder de VVD en het CDA, claimt dat Nederland zo aantrekkelijk is voor drugscriminaliteit omdat er een mild strafklimaat zou zijn. In werkelijkheid zit Nederland op het Europese gemiddelde met de straffen voor drugs, zo concludeerde Nieuwscheckers van de Universiteit Leiden.

De grootste geldbedragen die justitie en de Belastingdienst binnen hebben gehaald, zijn afkomstig van bedrijven

Terwijl de partijen ondermijning en drugs meer dan honderd keer noemen, hebben ze veel minder belangstelling voor de winsten van drugscriminelen. In totaal spreken ze veertien keer over ‘kaalplukken’, ‘afpakken’ of ‘confisqueren’. Wie zoekt op de officiële juridische term — ‘ontnemen’ of ‘ontneming’ — komt meestal terecht in passages over het ontnemen van de Nederlandse nationaliteit bij jihadisten, zoals bij VVD en PVV.

Net als bij de teksten over de bestrijding van drugs gaat het hier om vertrouwde frasen over misdaad dit niet mag lonen. Nu is dat geen nieuw idee: politie en justitie streven er al sinds begin jaren negentig naar om misdaad minder aantrekkelijk te maken. Het probleem is dat onderzoek (bijvoorbeeld van criminoloog Petrus van Duyne) laat zien dat de overheid in de praktijk nauwelijks geld van criminelen afpakt. Het gemiddelde afgepakte bedrag bij softdrugs is maar zo’n 18.000 euro; bij harddrugs is het 22.000. De meeste bedragen zitten onder de vijfduizend euro.

Sterker nog: de grootste geldbedragen die justitie en de Belastingdienst de afgelopen jaren binnen hebben gehaald, zijn afkomstig uit schikkingen met bedrijven als ING, SBM en Telia Company.

Patsercontroles

In de programma’s ligt de nadruk echter niet op het plukken van bedrijven uit de bovenwereld, maar op de zichtbare criminaliteit op straat. Zo pleit JA21 voor meer zogenoemde ‘patsercontroles’: ‘Het opsporen, controleren en innemen van onverklaarbare luxegoederen zoals dure auto’s, merkkleding en sieraden (sic), en “naming and shaming”’. Volgens de partij van ex-FvD’ers Joost Eerdmans en Annabel Nanninga zorgt ‘het publiekelijk laten uitvoeren van straffen’ ervoor ‘dat foute rolmodellen verworden tot afschrikwekkend voorbeeld voor jongeren die overwegen het foute pad op te gaan.’

Uit onderzoek van de Politieacademie blijkt echter dat voorstanders van dergelijke controles de effectiviteit ervan overschatten. Dat zo’n ‘patseraanpak’ afschrikwekkend zou werken op potentiële criminelen, is bovendien überhaupt niet bewezen: voor de ‘patsers’ zelf kan het weliswaar pijn doen, maar voor de drugsindustrie als geheel, waar jaarlijks miljarden in omgaan, is het afpakken van wat auto’s en horloges niet meer dan een symbolisch speldenprikje. Bovendien kunnen de controles leiden tot etnisch profileren, omdat agenten op straat moeten beoordelen of een automobilist redelijkerwijs in staat zou zijn om zijn of haar auto te bekostigen.

De VVD heeft in het verleden wel vaker bestaand veiligheidsbeleid aan de kiezer ‘verkocht’

Toch wil ook de VVD de Rotterdamse patseraanpak landelijk inzetten. ‘Een Very Irritating Police-aanpak voor overlastgevende hangjongeren of asielzoekers’, noemt de partij het. ‘Overlastgevers worden permanent op de huid gezeten en gecontroleerd.’ Dat is een zeer arbeidsintensieve aanpak, die de politie op dit moment alleen inzet tegen ernstige criminaliteit als plofkraken. Op dit moment is de politie permanent overbelast en zijn er honderden miljoenen extra nodig om alleen al het bestaande werk uit te kunnen voeren. Zonder een forse verhoging van het politiebudget is dit plan dus onhaalbaar, maar daarover zwijgt het programma.

VVD verkoopt bestaand beleid als nieuw

De partijen spreken zelf in hun programma’s achttien keer over witwassen, waarbij vooral de VVD er met vier hits en de ChristenUnie met drie hits relatief veel aandacht aan besteden. De christelijke partij richt zich daarbij met name op drugsgeld. De VVD noemt witwassen maar liefst vier keer, maar het probleem daarbij is dat de partij al bestaand beleid verkoopt als nieuwe plannen.

Zo wil de VVD de bewijslast omdraaien bij verdacht geld. Dat wil zeggen dat een (potentiële) crimineel zelf maar moet aantonen dat het geld eerlijk is verdiend. Om die regel erdoor te krijgen, hoeft de VVD weinig te doen. Die omgekeerde bewijslast bij de vervolging van witwassen bestaat namelijk al. In een aantal uitspraken heeft de Hoge Raad bepaald dat het OM niet het gronddelict hoeft aan te tonen. Voldoende is dat het aannemelijk is dat het verdiende geld uit niks anders dan misdrijf moet zijn verkregen. Daarbij moet de verdachte kunnen aantonen dat hij zijn geld op legale wijze heeft verdiend.

Verder pleit de VVD voor ‘meer capaciteit bij de Financial Intelligence Unit (FIU) voor het bestrijden van witwassen’. Hoeveel budget of fte's dat betreft, licht de partij niet toe. Dat klinkt als een mooie belofte om in te lossen, ware het niet dat de FIU al in 2019 met het ministerie van Justitie heeft afgesproken de capaciteit te vergroten.

De VVD heeft in het verleden wel vaker bestaand veiligheidsbeleid opnieuw aan de kiezer ‘verkocht’. Ivo Opstelten en Fred Teeven (beiden VVD) waren er meesters in, toen zij nog samen het ministerie van Justitie bestierden. Zo wisten ze de invoering van preventief fouilleren en nog twaalf andere maatregelen soms wel drie keer opnieuw aan te kondigen

Misschien moeten de voorstanders van de harde lijn het rapport ‘Ongekend Onrecht’ nog eens lezen

Wel nieuw is het plan van de VVD om het OM te verplichten om bij schikkingen met rechtspersonen wegens witwassen altijd te onderzoeken of de leidinggevenden van die bedrijven ook strafrechtelijk vervolgd kunnen worden. Dat is uiteraard een reactie op de ophef die ontstond na de schikking met ING, waarbij topman Ralph Hamers in eerste instantie de dans ontsprong.

Saillant detail daarbij is dat het OM momenteel kijkt naar de rol van Gerrit Zalm als bestuurder van ABN Amro in een strafrechtelijk onderzoek naar witwaspraktijken binnen de staatsbank. Dat is alvast één VVD'er die niet blij zal zijn met dit plan van zijn partij.

Toch weer keihard aanpakken

Over het algemeen genomen ligt de nadruk in de verkiezingsprogramma’s meer op fraude aan de onderkant van de samenleving dan aan de Zuidas. PvdA, SP en Denk noemen witteboordencriminaliteit samen vier keer. ‘Uitkeringsfraude’ valt vijf keer, fraude met inburgeringsbureaus drie keer.

Ter illustratie: waar Britigtte Unger de omvang van de witwasbehoefte uit fraude en witteboordencriminaliteit op tien miljard per jaar schat, schatte de Rekenkamer de schade van uitkeringsfraude ooit —  met de nodige slagen om de arm — op zo’n 2 miljard per jaar. Of het echt zoveel is, weet niemand. De overheid vindt hoogstens enkele tientallen miljoenen per jaar terug.

Die relatief bescheiden omvang van uitkeringsfraude staat in ieder geval niet in verhouding tot de aandacht die programma’s eraan besteden. FvD, SGP, CU en PVV pleiten zelfs voor een harde(re) aanpak. Dat is merkwaardig: als er iets is dat de Toeslagenaffaire heeft aangetoond, dan is het dat een keiharde aanpak van (vermeende) fraude tot veel ellende heeft geleid. Misschien moeten de voorstanders van de harde lijn het rapport ‘Ongekend Onrecht’ van de Commissie-Van Dam nog maar eens lezen.

Los daarvan valt er op de Zuidas ook veel meer te halen. Deze week werd bekend dat het Openbaar Ministerie zijn onderzoek naar witwaspraktijken bij ABN Amro uitbreidt. Het vorige grote onderzoek naar witwaspraktijken bij een Nederlandse bank, te weten ING, leverde de schatkist in één klap 775 miljoen euro op.

Correctie 16 maart: in de oorspronkelijke versie van dit artikel stond Forum voor Democratie in het lijstje partijen dat de strijd tegen drugs onverminderd voort wil zetten. Dit is niet correct: de partij pleit juist voor een ‘modernisering van het drugsbeleid’.