De Rotterdamse zwerver wist dat het deurslot van het antikraakpand aan de Coolsingel 75 niet veel voorstelde. Hij zette alleen even zijn schouder flink tegen de deur, ging naar binnen, sloop naar de kelder en rolde zijn matrasje uit. Het was de nacht van woensdag 2 op donderdag 3 oktober. Hij moet op zijn matras gerookt hebben, want het begon op een gegeven moment te smeulen. Het was een brandje van niets. De rookmelders in het pand gingen niet eens af, volgens de bewoners kwam dat doordat een werknemer van Camelot de lege batterijen eruit had gehaald. Camelot zegt weer dat dit ze zeer onwaarschijnlijk lijkt. Mensen die het gebouw binnen kwamen, roken een brandlucht. Later trok er rook door het hele pand.

De spuitgasten blusten het brandje, maar daarmee was de kous niet af. De brandweer constateerde dat er voor het pand geen vergunning was voor de vijftig mensen die er op dat moment woonden. Bovendien constateerde de inspecteur dat de brandwerende deuren voor het gemak met een wig open werden gehouden. Redenen genoeg om het pand te ontruimen dus. ‘Verhuurder’ Camelot gaf niet thuis en de bewoners moesten maar bij familie of vrienden slapen.

Definitief verzegeld

Sindsdien heeft niemand meer in het pand overnacht. Normaal geldt er bij antikraakbewoning, of leegstandbeheer, zoals de bedrijven het zelf noemen, een opzegtermijn van vier weken, maar Camelot stelde dat dit een geval van overmacht was en achtte zich niet verantwoordelijk voor de overnachtingen van de plotseling dakloze klanten. Wel werd twee dagen later, op vrijdag, een hotel geregeld in Brielle, gelegen op het eiland Voorne, maar dat was voor de overgrote meerderheid te ver weg van Rotterdam.

Op 21 oktober zei Camelot tegen Follow the Money: ‘We beschouwen de financiële afhandeling als een privékwestie tussen Camelot en de bewoners, waarover geen uitspraak wordt gedaan aan buitenstaanders.’  

De gemeente vindt dat de eerste verantwoordelijkheid bij de eigenaar van het pand ligt. Dat is vastgoedontwikkelaar Novaform. Die gaat op de locatie 113 appartementen en enkele penthouses ontwikkelen. In een gemeentelijk bericht aan Novaform naar aanleiding van de brand valt te lezen: ‘Vanuit de kadastrale gegevens van het pand bent u de eigenaar en vanuit uw hoedanigheid als eigenaar bent u als overtreder aan te merken.’ Desondanks twijfelt Mark Verberk, projectontwikkelaar bij Novaform, geen moment over de verantwoordelijkheid. ‘Wij staan er buiten, het ligt bij Camelot.’ 

Iedereen kreeg één kans

Studente filosofie Azra Cutic (25) woonde bijna tweeënhalf jaar in het pand aan de Coolsingel. Ze is nu lid van een groepje van vijf dat namens de vijftig bewoners probeert de zaak met het antikraakbureau af te handelen. ‘Na het weekend van 5 en 6 oktober kregen we te horen dat onze contracten per direct werden ontbonden en dat het pand leeg moest. Iedere verdieping, dat zijn er drie, kreeg een dag toegewezen waarop de bewoners tussen 1 uur ‘s middags en 8 uur ’s avonds hun kamer moesten ontruimen. Tentamens of werkverplichtingen waren geen excuus. Iedereen kreeg één kans. Woensdagavond werd het pand definitief verzegeld.’ 

De gang van zaken met het pand aan de Coolsingel maakt pijnlijk duidelijk wat er mis is met antikraak in Nederland. De groep tijdelijke huurders - onderzoeksbureau BRO berekende in 2017 het landelijke aantal op circa 50.000 - valt niet onder het huurrecht. Ze hebben ook geen huurcontract, maar een bruikleencontract. In feite zijn tijdelijke huurders overgeleverd aan de willekeur en de grillen van het antikraakbureau. Zeker in de huidige, extreem krappe woningmarkt is de machtsverhouding tussen de bureaus en de bewoners ernstig in het nadeel van die laatste groep.

Middel tegen ‘echte’ krakers 

Antikraak is een huursegment dat je in heel Nederland tegenkomt, maar dat officieel niet tot de huurmarkt behoort. De bewoners bewaken het pand en hebben hun kamer in bruikleen. De regering heeft laten weten antikraak niet te willen reguleren, om te voorkomen dat zo naast sociale huur en vrijesectorhuur een derde huursegment ontstaat. 

Antikraak begon ooit als een manier om het echte kraken te voorkomen. Dat gaf veel ellende en het was juridisch lastig om krakers er weer uit te krijgen. Door een leegstaand pand te laten betrekken door zelfgekozen bewoners, werden krakers buiten de deur gehouden. Aanvankelijk was het gebruikelijk dat de eigenaar het antikraakbureau betaalde voor de diensten. De bewoners woonden gratis.

Ergens in de jaren ’90 veranderde dat verdienmodel. De eigenaar kon gratis zijn pand laten bewonen en de bewoners betaalden een vergoeding aan het antikraakbureau. Volgens Gerlof Roubos, secretaris van het Keurmerk Leegstandsbeheer, mag die vergoeding maximaal 183 euro bedragen. Met gas, licht, water en een aantal andere kosten, mag het maandbedrag op maximaal 254 euro uitkomen. Dat maakt de 330 euro per maand die bewoners van Coolsingel 75 betaalden raadselachtig hoog.  

Een kamer voor 500 euro

Cutic merkt op dat het nu ontruimde, voormalige kantoorgebouw recht tegenover het Rotterdamse stadhuis aanvankelijk door een man of tien werd bewoond. Toen dat aantal werd uitgebreid naar vijftig leidde die schaalvergroting niet tot een lager maandbedrag. Cutic: ‘Dat mag je wel verwachten. Een deel van de kosten werd immers over een grotere groep verdeeld.’ Cutic benadrukt dat met het opvoeren van het aantal bewoners tot vijftig de leefbaarheid van het pand enorm onder druk kwam te staan.

Op een dergelijk bedrag is de term antikraak niet meer van toepassing. Dan heb je het over reguliere huur

Volgens de Bond Precaire Woonvormen, de belangenbehartiger voor mensen die wonen in ongereguleerde, tijdelijke en onzekere woonsituaties, zijn in de antikraaksector ook gevallen bekend waarin een bureau stelde dat een kamer zo ruim was, dat hij eigenlijk geschikt was voor een samenwonend stel. Een alleenstaande mocht de kamer dan wel betrekken, maar voor 500 euro. Bij een dergelijk bedrag is de term antikraak niet meer van toepassing. Dan heb je het over reguliere huur, met bijbehorende huurbescherming.

De antikraakbureaus tonen naar de buitenwereld graag een sociaal gezicht en benadrukken dat ze een inspanningsverplichting hebben naar hun bewoners die op straat komen te staan. Volgens Abel Heijkamp, woordvoerder van de Bond Precaire Woonvormen, is zo’n inspanningsverplichting in de praktijk weinig waard. Dat hebben ook de vijftig bewoners van het pand aan de Coolsingel aan den lijve ondervonden. 

Afhankelijk van de huisbaas

Volgens Gerlof Roubos, secretaris van het Keurmerk Leegstandbeheer, zijn er  tegenwoordig zo’n dertig antikraakbureaus actief in Nederland. Ze zijn overwegend in handen van de oprichters. De grote spelers zijn Camelot, VPS, Ad Hoc, HOD en Gapph. Sinds februari 2018 bestaat de Vereniging Leegstandbeheerders Nederland, dit op aandrang  van de Rijksoverheid, die een volwaardige branchevereniging voor alle professionele leegstandbeheerders wilde. 

Leegstandbeheer is een schimmige sector, die niet open is over de resultaten. Op de site van de Kamer van Koophandel staan alleen balansen van de bedrijven en geen resultaten. Wat antikraak ze precies oplevert, is dus niet te bepalen. Naast leegstandbeheer houden deze bedrijven zich ook bezig met activiteiten als projectontwikkeling, beveiliging en schoonmaak. Camelot is zelfs actief in zeven landen en VPS is onderdeel van een Britse groep. Als we het landelijke aantal antikrakers (50.000) vermenigvuldigen met het maximale maandbedrag van 254 euro, genereert de sector per jaar een omzet van ruim 150 miljoen euro.   

Van het Keurmerk Leegstandbeheer zijn zeventien bureaus lid en volgens secretaris Roubos hebben die samen 70 procent van de markt in handen. Voor de aangesloten partijen heeft het Keurmerk beschreven wat wel en niet mag. Zo is er een Gebruiks- en Betredingsprotocol voor panden, waarin onder meer is vastgelegd wie op welk moment toegang heeft tot het pand en de kamers. Sommige aanpassingen van de regels komen voort uit overleg met Keurmerk Leegstandsbeheer. Zo is de opzegtermijn van 14 naar 28 dagen verlengd. Ook mag de verhuurder geen onaangekondigde controles meer uitvoeren. De macht van het Keurmerk blijkt echter beperkt. Cutic belde met het Keurmerk over de Coolsingel-affaire. Ze kreeg te horen dat ze weinig voor haar konden doen. Roubos adviseerde haar een advocaat in de arm te nemen. Een klacht door de klachtencommissie van de organisatie laten afhandelen, vergde volgens hem maanden.

Roubos vertelt Follow the Money dat Keurmerk Leegstandbeheer wel een meldpunt heeft, waar bewoners ongeoorloofd gedrag van de leegstandbeheerder kunnen melden. Roubos: ‘Een probleem is wel dat huurders in een afhankelijkheidsrelatie zitten. Ze belanden liever niet in een conflict met hun huisbaas.’ Ook heeft het keurmerk de mogelijkheid een bedrijf te schorsen of zelfs te royeren. Roubos: ‘Dat eerste is weleens gebeurd, royeren niet.’  

Geringe vergoeding voor de gemeente

Heijkamp van de Bond Precaire Woonvormen, ziet het bestaan van antikraakbureaus vooral als gemakzucht van de gemeenten. Heijkamp: ‘Volgens de leegstandswet moeten gemeenten erop toezien dat woonruimte niet te lang leeg staat. Er staan in de wet mogelijkheden voor tijdelijke verhuur. Het gaat dan om periodes van vijf, zeven en tien jaar. Gemeenten maken nauwelijks gebruik van deze mogelijkheid. Ze kunnen zelf die woonruimte vorderen en bewoners voordragen.’

Heijkamp: ‘In plaats van zelf een fatsoenlijk leegstandbeleid op te tuigen, staan de meeste gemeenten nu toe dat antikraakbureaus leegstand voorkomen.’ Een eigenaar van een leegstaand pand laat nu een antikraakbureau zorgen voor tijdelijke bewoners en heeft er verder geen omkijken meer naar. Voor hem is het een ideale oplossing. 

Antikraak is ondertussen totaal ingeburgerd. Corporaties, gemeenten en de Rijksoverheid schakelen voor het beheer van hun eigen leegstaande panden regelmatig antikraakbureaus in. Rotterdam besloot zelfs tot een openbare aanbesteding voor het leegstandbeheer van gemeentelijk vastgoed. Camelot kwam als winnaar uit de bus. 

Camelot won de aanbesteding omdat het bureau  meer dan 25 jaar ervaring heeft en als eerste NEN 8025 gecertificeerd was, zegt de gemeente. De leegstandbeheerders waarmee de gemeente zaken doet, staan ‘een geringe maandelijkse vergoeding’ af per antikraakbewoner, zegt de gemeente Rotterdam desgevraagd. Dit beschouwt de gemeente als bijdrage aan de exploitatiekosten. Hoe groot dat bedrag per bewoner is, wil de gemeente niet kwijt, wel ‘dat het bedrag verschilt per leegstandsbeheerder.’ Volgens Roubos is het de ervaring van het Keurmerk dat de eigenaar meestal een bedrag van 50 euro per bewoner per maand krijgt.

In totaal beheert Camelot op dit moment 55 gemeentelijke panden in Rotterdam, waarin in totaal om en nabij 230 gebruikers zijn geplaatst. Dat betekent dat er bij een maandbedrag per huurder van 330 euro, er bij Camelot tot wel 911.000 euro binnen kan komen vanuit het contract met de gemeente Rotterdam. Mogelijk is het minder, want niet voor iedere kamer zal Camelot dit hoge bedrag kunnen vragen. Over wat er onder de streep overblijft, zwijgt Camelot. Het bedrag maakt wel duidelijk dat antikraak is uitgegroeid tot een sector waarin serieuze bedragen omgaan. 

Geen toestemming om met de pers te praten

Er mag dan tegenwoordig een keurmerk zijn dat toezicht houdt op de sector, dat neemt niet weg dat in de bruikleencontracten van de antikraakbewoners volgens Heijkamp regelmatig schokkende voorwaarden staan. Zo kom je tegen dat bewoners zonder toestemming van het bureau niet met de pers mogen praten over hun woonsituatie. Het is vaak ook niet toegestaan om contact op te nemen met de eigenaar van het pand. Er mag doorgaans geen slot op een kamerdeur worden gezet waar het bureau geen sleutel van heeft. Het antikraakbureau heeft immers het recht om de kamer zonder toestemming te betreden. Een bewoonster die een kind krijgt, moet uit haar kamer. Logés zijn vaak niet toegestaan, een feestje houden mag ook niet en zelfs een joint roken kan een reden tot uitzetten zijn. De inbreuk op de privésfeer door de bureaus is dus groot. 

Ik heb ooit een boete van 25 euro gehad omdat ik even een vuilniszak buiten de deur had gezet 

De regels zijn ook geen dode letters, want controleurs bezoeken de panden regelmatig. Cutic heeft er op de Coolsingel genoeg ervaring mee opgedaan. ‘Er waren regelmatig controles. Die werden aangekondigd voor een bepaalde dag, maar ze dekten zich in door te zeggen dat als ze verhinderd waren, ze op een willekeurige andere dag zouden komen. Ik heb ooit een boete van 25 euro gehad omdat ik even een vuilniszak buiten de deur had gezet. Een jongen had een aantal vuile borden op zijn kamer staan, dat kostte hem ook 25 euro. Een ander was even snel naar de winkel en als je weggaat moet de radiator uit. Hij had hem aan laten staan omdat hij maar even weg zou zijn. Toevallig kwam er net een controleur langs: 25 euro.’

Net bevallen, toch op straat 

Heijkamp kent voorbeelden van meedogenloos gedrag ten opzichte van bewoners: ‘Ik heb eens meegemaakt dat een vrouw uit een pand werd gezet omdat ze was bevallen van een kind. Een vrouw belde me onlangs met de mededeling dat ze zwanger was. Ze vroeg me of het beter was dat te melden, of het antikraakbureau bij de geboorte voor een voldongen feit te plaatsen. Dat zijn lastige vragen.’  

Heijkamp stelt dat de Bond Precaire Woonvormen geen onderscheid maakt tussen fatsoenlijke antikraakbureaus en cowboys. De hele sector heeft in zijn ogen dezelfde uitgangspunten en werkt volgens dezelfde principes. ‘Antikraakbureaus zijn de aasgieren van de woningmarkt. Wij streven naar een verbod van dit soort praktijken.’ 

De Bond Precaire Woonvormen helpt soms mensen bij het vinden van een goede advocaat, om te kijken of een zaak kans maakt bij de rechter. Heijkamp: ‘Als iemand al tien jaar ergens woont, kan de rechter spreken van een opgebouwd recht, maar er lijkt geen vaste regel te zijn uitgekristalliseerd. Soms helpt dreigen met een kort geding, omdat het bureau de ellende van een rechtszaak niet wil, maar meestal ligt het erg moeilijk. Een antikraakbewoner is nagenoeg rechteloos.’ 

Azra Cutic is weer op zoek naar een nieuwe kamer, maar na de ervaring op de Coolsingel staat voor haar één ding vast: ‘Ik heb het echt helemaal gehad met antikraak. Daar ga ik niet meer zoeken.’