Tijdlijn: begin linkOp dag drie van de parlementaire ondervraging over de toeslagenaffaire, woensdag 18 november, schoot Peter Veld een projectiel af. Doelwit: het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW), dat onder leiding stond van Lodewijk Asscher (PvdA) toen de impact van de massale terugvorderingen voor het eerst pijnlijk zichtbaar werden.

Veld, de voormalig directeur-generaal van de Belastingdienst (2009-2015), verklaarde dat hij indertijd grote moeite had met het terugvorderen van de volledige kinderopvangtoeslag – van vaak vele duizenden euro – bij een klein verzuim van de ouders. Veld stelde dat hij bij SZW meermaals heeft aangedrongen op ander beleid, omdat de fiscus de aanpak te hardvochtig vond.

Maar die verandering bleef uit – volgens Veld vanwege de ’halsstarrigheid’ van SZW. De ambtelijke top van dat ministerie, verantwoordelijk voor het beleid rond de kinderopvangtoeslag, wilde volgens hem geen mildere aanpak.Tijdlijn: einde link

Vanzelfsprekend heeft Veld er belang bij om naar anderen te wijzen. Maar hij deed zijn beschuldiging niet lichtvaardig: er is een paper trail. Daaruit blijkt dat de top van SZW zich terdege bewust was van de ernstige problemen die de terugvorderingen veroorzaakten – en ook dat de toenmalige minister van SZW, Lodewijk Asscher, daar kennis van had en toch niet ingreep. De topambtenaren van SZW die deze week zijn verhoord, ondersteunen de lezing van Veld.

Asscher houdt zich schuil

Met zijn kritiek op de kabinetsaanpak van de coronacrisis heeft de PvdA-fractievoorzitter momenteel een prominente rol; Asscher mag vaak aanschuiven bij de talkshows. Maar over dit onderwerp houdt de oud-bewindsman zich muisstil.

Tijdlijn: begin linkOp één keer na, half maart dit jaar, toen de roze plopkap van GeenStijl in de gangen van de Tweede Kamer onder zijn neus werd geduwd. Asscher had zich kort daarvoor op het PvdA-congres kandidaat gesteld voor het partijleiderschap. ‘Alsof de duvel ermee speelt: er komt gelijk slecht nieuws,’ zegt de verslaggever pesterig.

De Belastingdienst waarschuwde de top van SZW al in 2014 uitvoerig voor het ‘disproportioneel’ terugvorderen van kinderopvangtoeslag

‘Daar werd ik niet zo vrolijk van,’ antwoordt Asscher, breed glimlachend. Het slechte nieuws? Een artikel op Follow the Money, waarin onthuld werd dat de Belastingdienst al in 2014 de top van SZW uitvoerig heeft gewaarschuwd voor het ‘disproportioneel’ terugvorderen van kinderopvangtoeslag.Tijdlijn: einde link Bovendien droeg de Belastingdienst indertijd ook een oplossing aan: vorder alleen de te weinig betaalde ‘eigen bijdrage’ terug, niet de gehele toeslag. Dat heet ‘proportioneel’ terugvorderen.

De praktijk destijds: tienduizenden ouders moesten bij een klein verzuim dat niets met fraude te maken heeft, de gehele toeslag van dat jaar terugbetalen: vele duizenden, soms wel tienduizenden euro. Dit beleid heeft nog meer slachtoffers gemaakt dan de ontspoorde fraudejacht van de Belastingdienst. Voor dit alles-of-niets beleid was Asscher als minister verantwoordelijk – niet de Belastingdienst; die was slechts uitvoerder van het beleid van SZW.

Tijdlijn: begin linkDe ‘kersttas’ als uitvlucht

Uit een ambtelijk memo dat toenmalig staatssecretaris van Financiën Eric Wiebes (VVD) aantoonbaar had gezien, bleek dat Financiën eind 2014 met SZW had afgesproken dat de waarschuwing van de Belastingdienst in de ‘kersttas’ van Asscher zou worden gestopt. Maar in het interview met GeenStijl ontkent Asscher het stuk ooit te hebben gezien. SZW moet maar uitzoeken hoe het zit, zegt hij. Vervolgens merkt hij nog wel op met Wiebes te hebben gebeld, maar ook die kon zich volgens Asscher niet herinneren dat ze destijds over het memo hebben gesproken.Tijdlijn: einde link

Asscher versmalt de discussie naar de vraag of hij één specifiek stuk heeft gezien, terwijl de terugvorderingen jarenlang op zijn agenda hebben gestaan

Met zijn ontkenning betoont Asscher zich een behendig politicus. Want hij versmalt de discussie direct naar de vraag of hij één specifiek stuk heeft gezien, terwijl de terugvorderingen jarenlang op zijn agenda hebben gestaan. Asscher zegt niet: ik was verantwoordelijk voor het beleid dat voor tienduizenden ouders ongelooflijk slecht heeft uitgepakt. Of: ik heb jarenlang aan een wetsvoorstel gewerkt om een einde te maken aan die grote terugvorderingen, maar dat mislukte.

Kortom, geen woord over de getroffen ouders uit de mond van de sociaal-democraat die zegt op te komen voor de zwakkeren, maar beleid ondersteunde dat juist de kleine inkomens het hardst raakte.

Binnen SZW was dat laatste geen geheim.

Kinderopvangtoeslag volledig op de schop

‘Ik heb met de minister [Asscher, red.] besproken dat ik groot ongemak voelde over de kinderopvangtoeslag, waaronder dit onderwerp [terugvorderingen, red.],’ verklaarde Marcelis Boereboom, voormalig directeur-generaal Werk van SZW (2013-2017) deze week tijdens zijn verhoor. ‘Ik vind het verschrikkelijk wat die ouders is overkomen.’

Tijdlijn: begin linkMede daarom stelde Boereboom al in 2014 aan Asscher voor om de Wet Kinderopvang (WKO) volledig op de schop te nemen, wat ook het probleem van de terugvorderingen zou oplossen. Daar stemde Asscher mee in; vanaf 2015 gaan zijn ambtenaren aan het werk. Let wel: Asscher en zijn topambtenaren kozen niet voor een vlotte oplossing, conform de suggesties van de Belastingdienst, maar startten een langdurig en complex wetgevingstraject, waarvan de afloop onzeker was. Immers, het was in 2015 al de vraag of het voorstel voor het einde van de kabinetsperiode klaar zou zijn.

Ondertussen liepen de terugvorderingen – hoe ‘verschrikkelijk’ ook – gewoon door.Tijdlijn: einde link

Tijdlijn: begin linkHet ambitieuze wetgevingsproces – directe financiering kinderopvang geheten – verloopt allesbehalve soepel. Nadat er grote obstakels zijn geconstateerd in de automatisering van het nieuwe stelsel, geeft Asscher opdracht tot een ‘heroriëntatie’; die wordt in september 2016 gepubliceerd. In dat rapport staat dat hoge terugvorderingen vaker plaatsvinden bij ouders in de lagere inkomensgroepen; zij krijgen immers meer toeslag dan de hogere inkomens. ‘Juist ouders in de lagere inkomensgroepen zijn niet altijd in staat dergelijke terugbetalingen op te vangen.’

Voor bijna 20.000 ouders is dan al sprake van een problematische schuld die niet meer op een normale wijze kan worden afgelost

‘Niet altijd’ is een understatement.

De Belastingdienst heeft dan al met 30.000 ouders een betalingsregeling getroffen voor teruggevorderde kinderopvangtoeslagen, meldt de heroriëntatie. Voor bijna 20.000 ouders is sprake van een problematische schuld die niet meer op een normale wijze kan worden afgelost. ‘De betalingscapaciteit van de ouders is onvoldoende om de schuld af te lossen.’ Let wel: dit was de tussenstand van eind 2016. Hun aantal is inmiddels veel hoger: het alles-of-niets beleid hield tot oktober vorig jaar stand.Tijdlijn: einde link

Boereboom verklaart tijdens zijn verhoor er spijt van te hebben daarnaast niet voor een kortetermijnoplossing te hebben gekozen. ‘Ik had een tweesporenbeleid moeten hanteren: noodwetgeving bijvoorbeeld, om de scherpe randjes eraf te halen.’ Waarom deed hij dat niet?

Zijn uitleg over juridische moeilijkheden bevredigt de commissie niet. Chris van Dam (CDA), de voorzitter van de parlementaire ondervragingscommissie, merkt op: ‘Het huis staat in brand en u bouwt een nieuw huis, zonder eerst het oude te blussen.’

Tijdlijn: begin linkOverigens zal het huis nooit worden afgebouwd. In november 2016 komt er een wetsvoorstel, maar de Raad van State brengt daar in 2017 een vernietigend advies over uit. Kort daarna komt er een regeringswissel, en eindigt het ministerschap van Asscher. Het voorstel belandt in de prullenmand.

De brand woedt ongestoord verder.Tijdlijn: einde link

Asscher weet het

Tijdlijn: begin linkDe Belastingdienst heeft al in 2013 alarm geslagen. En doet dat vervolgens nog een paar keer.

In mei 2013 heeft directeur-generaal Peter Veld van de Belastingdienst overleg met de directeur-generaal Werk van SZW over het terugvorderen van toeslag bij de ouders die klant waren bij gastouderbureau De Appelbloesem. SZW dringt aan op invordering van de volledige toeslag, maar Veld stribbelt tegen. Die ouders hebben namelijk niet zelf gefraudeerd; het gastouderbureau deed dat. ‘De Belastingdienst verwacht veel onvrede bij de mensen die het betreft,’ zo staat in de notulen van dat overleg. SZW ‘houdt de rug recht’ en is van mening dat de invordering moet starten.

Een week later wordt Asscher geïnformeerd over het gesprek tussen beide departementen. ‘DG Werk [de directeur-generaal] heeft conform eerdere standpuntbepaling in deze, instemming gegeven aan het starten met de invordering van de Belastingdienst,’ staat in het ambtelijke bericht. De minister is akkoord.Tijdlijn: einde link

SZW-topambtenaar Boereboom hield de officiële lijn aan: ‘Kinderopvang is niet gratis’

Topambtenaar Marcelis Boereboom maakte deel uit van de ‘rechte rug’ van SZW. Hij verklaarde deze week zich het kennismakingsgesprek met Peter Veld in 2013 goed te herinneren, onder meer over de ‘disproportionele’ terugvorderingen. Boereboom hield de officiële lijn aan: ‘Kinderopvang is niet gratis.’ Kennelijk is de halsstarrigheid waarnaar Veld bij zijn verhoor verwees, geen verzinsel.

Tijdlijn: begin linkSignalen in overvloed

Signalen dat de harde aanpak veel slachtoffers maakt, bereiken ook Asscher. Tijdens een algemeen overleg in de Kamer op 24 september 2014 zegt de bewindsman: ‘Daarmee [door directe financiering van kinderopvanginstelling in te voeren, red.] pakken we bovendien het soms – ik zou haast zeggen vaak – pijnlijke probleem van de terugvorderingen aan, waarbij mensen soms zeer forse bedragen moeten terugbetalen op een moment dat ze daartoe nauwelijks in staat zijn.’ Tijdlijn: einde link

Tijdlijn: begin linkNadat Veld morrend akkoord is gegaan met de rechte rug van SZW, doet de Belastingdienst eind 2014 een ultieme poging om in de hoogste regionen het verzet te breken. Ambtenaren stellen een indringend memo op voor staatssecretaris Eric Wiebes – tevens bedoeld voor de beruchte ‘kersttas’ van Asscher – en vragen hem het onderwerp met minister Asscher op politiek niveau te bespreken.

Hierover had Boereboom in november 2014 een overleg met de directeur-generaal van de Belastingdienst Peter Veld, als voorbereiding op een geplande expertmeeting van ambtenaren van beide departementen, zoals FTM eerder onthulde. Via een ‘rapportage ministerstaf’ kreeg Asscher een verslag van dat gesprek tussen de twee topambtenaren.Tijdlijn: einde link

Maar de expertmeeting met ‘oplossingsrichtingen’ die de Belastingdienst aandraagt, leidt tot niets. Wel stelt SZW zelf een nota op over het probleem (en de mogelijke oplossingen) ten behoeve van de minister, maar die komt vreemd genoeg nooit verder dan een ‘concept’. Volgens SZW heeft dat concept de minister nooit bereikt.

Raadsels rond de nota

Tijdlijn: begin linkIn Boerebooms verhoor komt niet aan het licht waarom de conceptnota nooit aan Asscher lijkt te zijn voorgelegd. Boereboom noemt dat ‘ongebruikelijk’. Misschien dat de directeur Kinderopvang destijds, Martin Flier, het stuk onderhands aan de minister heeft ‘doorgeleid’, oppert Boereboom, maar dat is volgens hem niet te achterhalen.

Eind januari 2015 laat Flier aan Financiën weten dat besloten is om de oplossing die Financiën opperde (proportioneel terugvorderen) niet in voeren. De nieuwe beleidslijn: de voorlichting aan ouders verbeteren op de website van de Belastingdienst.

Is dat gedaan na ruggespraak met Asscher?

Dat lijkt voor de hand te liggen, gezien de escalatie naar het hoogste ambtelijke niveau en de ernst van het probleem. Waarschijnlijk zal hierover geen uitsluitsel komen: wegens ‘persoonlijke omstandigheden’ zal Flier niet door de commissie worden verhoord.Tijdlijn: einde link

Een ambtelijk non-issue

Tijdlijn: begin linkHet is nu september 2016, drie jaar na de eerste waarschuwingen van de Belastingdienst. In een Kamerbrief schrijft Asscher: ‘Het kabinet ziet dat dit [beleid] bij een kwetsbare groep ouders resulteert in hoge terugvorderingen en problematische betalingsachterstanden. Ook ontstaan hierdoor budgettaire verliezen bij de overheid. De gevolgen van deze problemen komen nu vrijwel volledig bij ouders terecht. Deze problemen moeten en kunnen we voorkomen.’Tijdlijn: einde link

De duizenden ouders die jaarlijks kopje-onder gaan, worden een ambtelijk non-issue

Tijdlijn: begin linkMaar toch leidt het niet tot een noodstop: in de Kamer verdedigde Wiebes in maart 2016 samen met Asscher het beleid waarvan hij weet dat het vooral de minima keihard treft. Daarbij verwijst de minister graag naar de instemmende interpretatie van de Raad van State, die wordt overspoeld door zaken over de grote terugvorderingen.

Wanneer Maaike van Tuyll in maart 2016 aantreedt als de nieuwe directeur Kinderopvang, zijn de terugvorderingen volledig op de achtergrond geraakt. Tijdens haar verhoor verklaarde Van Tuyll deze week dat ze pas in 2018 kennis nam van deze ontwrichtende praktijk. ‘Mijn voorganger [Martin Flier, red.] en mijn medewerkers hebben mij daar niets over verteld.’Tijdlijn: einde link

Dit strookt met de verklaring van secretaris-generaal Loes Mulder (SZW), bij wie het probleem sinds haar aantreden in 2016 niet hoog op de agenda staat. Zij verklaart pas in 2019 voor het eerst te hebben gehoord over de ‘proportionele’ terugvordering als oplossing.

Kennelijk zijn de duizenden ouders die jaarlijks kopje-onder gaan, vanaf 2016 een ambtelijk non-issue.

Tijdlijn: begin linkDe commissie-Donner houdt politici buiten schot

Dat er lange tijd weinig aandacht is geweest voor de rol van SZW, is mede te danken aan het rapport van de Adviescommissie Uitvoering Toeslagen, onder leiding van oud-minister van Sociale Zaken Piet Hein Donner. Die commissie adviseert het kabinet op 12 maart dit jaar over schadevergoeding aan ouders, maar houdt de verantwoordelijke politici buiten schot.

Al die grote terugvorderingen vanwege een klein verzuim hebben niets met fraudejacht te maken

Donner erkent in zijn rapport dat de ‘schrijnende gevolgen van handhaving niet noodzakelijkerwijs samenhangen met bestrijding van fraude en georganiseerd misbruik,’ zoals in het kader van de CAF-dossiers. Zij doen zich evenzeer voor bij ‘reguliere handhaving’, waardoor ‘ook al lang voor 2013 [..] veel toeslaggerechtigden geconfronteerd zijn met hoge terugvorderingsbesluiten, waardoor zij in financiële moeilijkheden kwamen.’Tijdlijn: einde link

Waarom is er dan niet ingegrepen?

Volgens Donner is dat omdat slechts ‘heel weinigen’ binnen SZW ‘werkelijk zicht hadden op de sociale gevolgen van de strikte handhaving’. Maar nadat die informatie wel voorhanden kwam, is er evenmin ander beleid ingezet, ‘omdat de politieke en maatschappelijke roep om fraudebestrijding steeds luider werd door nieuwe gevallen van fraude’. Daardoor kreeg de ‘vrees om te “soft” op het fraudedossier te lijken’ de overhand. ‘Bovendien lag onmiddellijk de vraag op tafel wie dan wel voor dat soepeler beleid zou gaan betalen.’

Donner verzwijgt zijn eigen bemoeienis met de wetgeving 

Tijdlijn: begin linkLater zou blijken dat de commissie-Donner van SZW nauwelijks documenten heeft gekregen. Daarnaast heeft de commissie de pogingen van SZW om het probleem met complexe nieuwe wetgeving te repareren, volledig verzwegen, zo bleek uit een reconstructie van FTM. Dat Donner weet had van de politieke en ambtelijke geschiedenis van het wetsvoorstel, staat buiten kijf. Want net als andere wetsvoorstellen gaat ook het wetsontwerp van Asscher voor advies naar de Raad van State (RvS), waarvan Donner op dat moment – eind 2016 – vice-president is.

Asschers wetsontwerp gaat voor advies naar de Raad van State, waarvan Donner dan vice-president is

In maart 2017 heeft Donner beroerd nieuws voor Asscher: de RvS sabelt het wetsvoorstel neer, omdat het probleem van het kaalplukken van ouders niet wordt opgelost. Geen woord hierover belandt in het eindrapport van de commissie-Donner, zoals FTM meldde. Dat leidde eind mei dit jaar tot beroering in een Kamerdebat over het rapport. De Kamer stemt unaniem in met een parlementaire mini-enquête; die is deze week van start gegaan.Tijdlijn: einde link

De Kamer dringt aan op stukken

Na het rapport van de commissie-Donner gaat de toeslagenaffaire hoofdzakelijk over de Belastingdienst en de moeizaam verlopende compensatie van ouders. Telkens weer duiken nieuwe stukken op die verborgen waren gehouden, alweer tot grote ergernis van de Kamer.

In dat kader besluit de Kamer in maart ook te willen achterhalen wat er eigenlijk bij SZW is gebeurd met alle signalen van de Belastingdienst. Wat wist de ambtelijke en politieke top? Heeft Asscher bijvoorbeeld het stuk in zijn ‘kersttas’ gezien?

Tijdlijn: begin linkDe informatievoorziening is op dat moment ronduit karig te noemen. FTM krijgt geen enkel antwoord op gestelde vragen. Een wob-verzoek van FTM wordt op 7 mei afgewezen, met als argument dat er op verzoek van de Kamer immers al negen stukken zijn aangetroffen bij SZW, die al openbaar zijn gemaakt. Wel meldt het departement dat de ‘zoektocht naar relevante stukken nog niet is afgerond’.

Dat klopt: er start een grote speurtocht in de systemen van SZW.Tijdlijn: einde link

SZW komt met slechts negen stukken 

Die eerste negen stukken – later zullen er meer volgen – slaan een bres in de ontkenning van Asscher. Het ‘ministerstafbericht’ van 8 december 2014 duikt op, waaruit blijkt dat Asscher toen is geïnformeerd over de zorgen van de Belastingdienst. Tijdlijn: begin linkOok saillant is een ‘ambtelijke spreekschets’ voor Asscher, ter voorbereiding op een algemeen overleg over kinderopvang in de Kamer, op 5 februari 2015.

Die ‘spreekschets’ suggereert dat Asscher en Wiebes de noodkreet van de Belastingdienst wel degelijk hebben besproken. Ter herinnering: in zijn interview met GeenStijl ontkende Asscher dat.Tijdlijn: einde link

Waar is de ‘standpuntbepaling’ van Asscher?

Tijdlijn: begin linkNa de speurtocht in de systemen stuurt SZW eind augustus 2020 een rapport naar de Kamer met 26 nieuwe stukken. Daaruit blijkt opnieuw niet helder wat Lodewijk Asscher indertijd met de signalen van de Belastingdienst heeft gedaan. De Kamer merkt in haar vragen daaromtrent op dat een ‘standpuntbepaling’ van Asscher ontbreekt.

Opvallend is dat de speurtocht zich beperkte tot besluitvormende documenten. Van de onderzochte 2367 documenten en 1859 e-mails viel dus een deel af, omdat ze niet besluitvormend zijn, maar ter voorbereiding van besluitvorming dienden. Ook valt op dat er een groot gat in de tijdlijn zit: over de periode tussen augustus 2015 tot juni 2017 wordt geen enkel stuk aangetroffen. Dat is precies de periode waarin is gewerkt aan het wetsvoorstel waarmee de financiering van de kinderopvang op de schop zou gaan.Tijdlijn: einde link

Voor Asschers verdediging is dit niet onprettig.

Er zijn geen e-mails of verslagen van informele overleggen, waarin wellicht keuzes zijn gemaakt. En SZW heeft, zoals eerder opgemerkt, niet kunnen vaststellen dat de waarschuwingen van de Belastingdienst uit 2014 of de SZW-conceptnota daarover van 2015, de minister hebben bereikt. Voorts wordt de belangrijkste ambtenaar die hierover helderheid kan scheppen, niet gehoord. Zo blijft het mysterie van de ‘kersttas’ waarschijnlijk in stand.

Dat Asscher vanaf 2013 wist dat complete volksstammen in de schuldhulpverlening verdwijnen, staat echter als een paal boven water. In 2014 koos hij doelbewust niet voor een snelle oplossing, maar voor een complex en onzeker wetgevingstraject, dat jaren zou vergen – wetend dat onderwijl vele duizenden ouders aan de bedelstaf zouden raken.