Het al jaren voortslepende derivatenschandaal in het midden- en kleinbedrijf heeft er weer een hoofdstuk bij. Doordat de marktrente eerder dit jaar onder de nul procent is gedoken, ontstond een nieuw probleem met de renteswaps, bovenop de stapel swapproblemen die er al was. (Meer daarover in het FTM-dossier rentederivaten). Het begon met enkele tientjes extra rente per maand, die de bank in rekening bracht. Veel klanten viel het niet op, of vonden de bedragen niet hoog genoeg om over te klagen. Maar nu de rente nog verder onder het nulpunt is gezakt, loopt de rekening al snel op tot ruim 100 euro per maand. Nu beginnen ondernemers te morren. Hadden zij niet juist een rentederivaat genomen om zich te beschermen tegen een hogere rente? En nu de rente nota bene negatief is geworden, moeten de ondernemers extra lappen door hun renteswap.

'Je hebt drie geldstromen, en twee streep je tegen elkaar weg. Zo ingewikkeld is dat niet,' zegt ABN-advocaat

Wat is hier precies aan de hand? Ondernemers met een renteswap ‘ruilen’ hun variabele rente om voor een vaste rente. Zij hebben daarvoor twee contracten: een lening en een swap. Op de lening betalen ze een variabele rente (zegt 1 procent). Op de swap ontvangen zij van de bank precies diezelfde variabele rente, en betalen zij een vaste rente. Zoals een advocaat van ABN Amro vorig jaar in de rechtszaal zei: 'Je hebt drie geldstromen, en twee streep je tegen elkaar weg. Zo ingewikkeld is dat niet.'

Bank 'ruilt' geen rente meer met ondernemer

De variabele rente schoot eerder dit jaar echter omlaag tot onder het nulpunt en werd dus negatief. En daarmee werd de zaak wel degelijk wat ingewikkelder dan de ABN-advocaat deed voorkomen. Twee van de veelgebruikte rentestanden, eenmaands euribor en driemaands euribor, stonden op de dag voor Kerst op respectievelijk -0,201 en -0,131 procent. Ook negatieve rentes kun je natuurlijk tegen elkaar wegstrepen: het enige verschil is dat de geldstromen zijn omgedraaid. In plaats van dat een ondernemer een variabele rente ontvangt op zijn swap, moet hij deze nu betalen. Maar de crux zit hem erin dat banken vaak een zogeheten 'vloer' in de lening hebben ingebouwd: de rente op de lening kan dan nooit onder de vloer van nul procent zakken. Dat zou namelijk betekenen dat een ondernemer geld toe krijgt wanneer hij leent (buiten de opslag gerekend), en daar heeft de bank niet altijd zin in.

De ondernemer betaalt nu wel een variabele rente, maar krijgt deze niet meer terug van de bank

Maar met een 'vloer' in de lening gaat het ruilen van rentes spaak lopen. De ondernemer betaalt nu immers wel de variabele rente, maar krijgt deze niet meer terug van de bank. Dat is de reden dat de ondernemer bij een negatieve rente in een omgekeerde wereld terecht komt waarin zijn rentelast evenveel stijgt als de rente lager wordt.

Tientallen keren misgegaan bij ABN

Bij hoeveel klanten het ruilen van rente spaak loopt, is niet bekend. Niet alle 14.000 'niet-professionele' mkb'ers met een rentederivaat hebben hier last van. Dat komt doordat banken op twee manieren een vloer in de lening kunnen leggen: inclusief of exclusief de renteopslagen. De bank kan bijvoorbeeld zeggen dat de rente inclusief opslagen nooit onder nul kan komen. Stel dat de bank een ondernemer een opslag van 1 procent in rekening brengt bovenop de variabele rente, en de variabele rente -0,1 procent is, dan wordt de negatieve rente in dat geval van de opslag afgetrokken en bedraagt de rente dus 0,9 procent. Er is dan geen probleem. Als de bank de opslag echter niet meeneemt in de 'vloer', dan betaalt de ondernemer altijd minimaal nul procent marktrente (ook als de marktrente negatief is) plús de opslag van 1 procent. De grote banken ABN Amro, Rabobank en ING benadrukken dat de meeste mkb-klanten met een renteswap geen hinder ondervinden van de negatieve rente, al willen zij daarover geen exacte cijfers geven. ABN Amro heeft 4.500 mkb-klanten met een rentederivaat en zegt dat het bij 'enkele tientallen' klanten misgaat. ING zegt 'uit concurrentieoverwegingen geen details over aantallen te willen geven'. Rabobank, de grootste verkoper van derivaten aan kleine en middelgrote ondernemers, zegt dat het een 'heel klein gedeelte' betreft van de 8.000 mkb-klanten die nu onterecht meer rente betalen.

Ook navraag bij toezichthouder levert geen inzicht in omvang van probleem

Ook navraag bij de Autoriteit Financiële Markten, die eerder deze maand nog hard uithaalde naar de banken om hun aanpak van het derivatenprobleem, levert geen concreet aantal op. Wel zegt de toezichthouder 'altijd open te staan voor signalen van mkb-ondernemers op deze en andere punten'.

Teller passeert 300 euro per maand

Hoewel het exacte aantal niet duidelijk is, kan wel een inschatting gemaakt worden van de ten onrechte in rekening gebrachte rente per ondernemer. Uit eerder onderzoek van de AFM bleek dat ondernemers derivaten gebruiken om het renterisico op gemiddeld 1,8 miljoen euro af de dekken. Nu de eenmaands euribor eerder deze maand de -0,2 procentgrens heeft doorbroken, gaat het gemiddeld om 300 euro per maand. Als de rente een jaar lang 0,1 procent negatief is, gaat het al om zo'n 1800 euro per jaar die de bank extra in rekening brengt.

Extra rente is onterecht, zeggen ook banken zelf

Die extra rentebetalingen zijn onterecht, zeggen ook de banken zelf. ING zegt ondernemers te compenseren voor de te veel betaalde rente. Ook ABN zegt het 'nadeel richting klant te neutraliseren'. Rabobank is iets minder stellig in haar bewoordingen en spreekt van een 'passende oplossing' die moet worden gevonden. Maar die compensatie door banken lijkt in veel gevallen nog niet plaats te hebben gevonden. ABN Amro zegt pas in het eerste kwartaal van volgend jaar met klanten in gesprek te gaan over compensatie. Als de beursgenoteerde staatsbank dat kwartaal ook direct overgaat tot compensatie hebben ondernemers dus ongeveer een jaar lang te veel rente betaald. Adviseur Frank Wijn, die veel ondernemers met renteswaps bijstaat, zegt nog geen enkele compensatie te hebben gezien. Waarom ondernemers zo lang moeten wachten voordat de banken het ten onrechte geïncasseerde geld terugstorten, is niet bekend. Mogelijk is het veel uitzoekwerk voor banken: zij moeten bij elk leningtype bekijken wat voor vloer er in zit en of er dus mogelijk een probleem is. Vervolgens moet de bank kijken of de betreffende klant ook een renteswap heeft afgesloten, en er dus problemen ontstaan. Daarnaast zijn banken veel tijd en energie kwijt aan het herbeoordelen van derivaten, een proces dat dusdanig slecht is gegaan dat het van de AFM grotendeels overgedaan moet worden. De komende tijd zijn de banken daar dus nog druk mee bezig, ook al wordt in die herbeoordelingen tot nu toe met geen woord gesproken over de problemen met de negatieve rente. De ondernemers die maandelijks honderden euro's ten onrechte in rekening gebracht krijgen, lijken onderaan de prioriteitenlijstjes te staan.