Vanavond is de 'Tegenlicht Meet Up' als debat-opvolger van deze uitzending van Tegenlicht met Rutger Bregman over onder andere de Utopie van het Basisinkomen. Ik zal daar in debat gaan over de (on)wenselijkheid van een basisinkomen. Deze column is daar een opwarmer voor. Om het debat even helder te krijgen, in essentie zijn er twee verschillende soorten Basisinkomen. Het fiscaal gefinancierde Basisinkomen (betaald met belastingopbrengsten) en het monetair gefinancierde basisinkomen (betaald door het creëren van nieuw geld door de centrale bank).

Monetair gefinancierd Basisinkomen

Bregman heeft het in de uitzending vooral over het monetair gefinancierde basisinkomen. Vooralsnog een verre toekomstdroom, maar fascinerend vanwege de enorme gevolgen voor de samenleving. Stel je voor dat de technologie steeds verder voortschrijdt. We hebben robots die alle mechanische dingen kunnen doen die mensen ook kunnen. We hebben kunstmatige intelligentie. We hebben recycling zover geperfectioneerd dat we alles kunnen hergebruiken en tenslotte, we hebben onbeperkt duurzame energie. Toegegeven, het is nogal een gedachtensprong, maar er is geen enkele reden om aan te nemen dat het niet een keer zo ver komt. In een dergelijke wereld heeft arbeid nauwelijks nog waarde. De productiviteit van kapitaal is oneindig, of, in economische termen, de wet van de verminderde meeropbrengst is niet meer geldig. We kunnen alles maken in onbeperkte hoeveelheden. Met andere woorden, de schaarste is voorbij, over.

Hoe houd je de samenleving gaande?

Naarmate zo een economie dichterbij komt, kom je in de problemen. Waar komt de vraag van consumenten vandaan als arbeid zijn waarde verliest? Als arbeid geen bron van inkomen meer is? Of in ieder geval van steeds minder mensen? En hoe voorkom je dat alle welvaart tijdens de overgang gaat naar een beperkte groep van kapitaaleigenaren en een paar robotica en recycling experts? Hoe hou je de samenleving gaande? In die situatie is een monetair gefinancierd basisinkomen waarschijnlijk onontkoombaar. Gratis geld dat je direct van de centrale bank krijgt. En dat heeft geen inflatoir effect, immers, de productiviteit en dus de productiecapaciteit is nagenoeg oneindig groot. Het alternatief is deflatie, naarmate de technologie voortschrijdt gaan de prijzen geleidelijk naar nul (de goederen zijn immers niet schaars meer). Dat leidt tot veel grotere transitieproblemen omdat de ongelijkheid dan nog veel verder toeneemt tijdens de transitie. Keynes had ook nog een derde optie, steeds verder gaande arbeidstijdverkorting, maar de hoge specialisatiegraad, juist tijdens de transitie, maakt dat wellicht onwerkbaar. Een dergelijke ontwikkeling zou alles op zijn kop zetten. Schaarste is sinds het begin van de mensheid HET ordenende principe geweest van onze samenleving. Onze politiek, de economie, de instituties, het kapitalisme, ze zijn allemaal gericht op het produceren, en wellicht belangrijker, op het verdelen van schaarse goederen. Ook in een dergelijke economie zijn er natuurlijk nog schaarse goederen over; grond, woningen, amusement, blijven uiteraard ‘waardevol’. Hoe je die dan moet gaan verdelen is de vraag, tegen wat ga je die dan ruilen? Hoe de samenleving zich zal ontwikkelen in de transitie naar een dergelijke structuur is een fascinerend vraagstuk, maar voorlopig nog even, eh…, utopisch. Dit is het basisinkomen en de effecten op de maatschappelijke ordening waar Bregman het in de uitzending over heeft. De Star Trek economie. De huidige ontwikkeling heeft wellicht her en der wat vroege symptomen van de transitie naar het  ‘Einde van de Schaarste’, maar we zijn er nog lang niet.

Fiscaal gefinancierd Basisinkomen

Zolang de schaarste nog met ons is zullen we het dan ook moeten doen met een fiscaal gefinancierd basisinkomen. Geen gratis geld dus, want gewoon betaald uit belastingopbrengsten. Een debat aangaan over het basisinkomen is onmogelijk zonder daar ook de fiscaliteit, de minimumlonen en de toeslagen en uitkeringen bij te betrekken. Gezamenlijk zijn het zijn immers allemaal op elkaar aansluitende instrumenten om arbeidsaanbod en arbeidsvraag te regelen en de inkomens zodanig te herverdelen zodat werken lonend is en de inkomens hoog genoeg zijn om redelijk te kunnen leven. Basisinkomen in isolement bekijken leidt daarom tot niets. Daarom eerst even hoe ik denk dat al deze elementen er grosso modo uit zouden kunnen zien, daarna de redenen waarom.  

1. Iedere Volwassene (vanaf 21)krijgt een belastingvrij basisinkomen gelijk aan de helft van de AOW voor een echtpaar. (760 euro per maand)
2. Ieder kind (tot en met 20) krijgt daar de helft van (380 euro per maand) te betalen aan de ouder(s) of verzorger(s) met het wettelijk gezag over dat kind
3. Het minimumloon wordt verlaagd van 1480 euro naar 1000 euro per maand.
4. Inkomstenbelasting wordt een sociale vlaktaks met twee schijven, 25% tot 60.000 euro per jaar, 45% vanaf 60.000 euro per jaar. (op fiscale eenheid, cq huishouden)
5. Alle uitkeringen, toeslagen, studiefinanciering en kinderbijslag worden afgeschaft. (ook de ww en wao, waar mensen zich vrijwillig en privaat voor kunnen verzekeren.)
6. Alle heffingskortingen, aftrekposten, belastingvrije voeten in de inkomstenbelasting worden afgeschaft. (ook de hypotheekrenteaftrek)
7. Kinderopvang wordt gratis voor werkenden
8. Voor alleenstaande chronisch zieken, gehandicapten, en alleenstaande ouderen zonder aanvullend pensioen blijft de bijzondere bijstand bestaan.

  Een dergelijk basisinkomen kost circa 102 miljard euro per jaar. Gratis kinderopvang telt op tot 12 miljard, Bijzondere bijstand komt waarschijnlijk uit op zo een 10 miljard. Samen 124 miljard euro.   Daar gaan de besparingen en opbrengsten vanaf: AOW, uitkeringen, toeslagen:                        75 miljard Studiefinanciering:                                             4 miljard Uitvoeringskosten:                                             2 miljard Aftrekposten, heffingskortingen:                   40 miljard Totaal:                                                                 121 miljard euro Grove benadering dit uiteraard, maar je toont er wel mee aan dat een dergelijk basisinkomen betaalbaar/uitvoerbaar is.

Voordelen

Arbeidsvraag Door de verlaging van het minimumloon wordt werk dat nu niet gedaan wordt omdat de kosten/baten niet in evenwicht zijn, toch op commerciële basis gedaan worden. Dat biedt ook perspectief voor de meest kwetsbare groepen op de arbeidsmarkt. Arbeidsaanbod Met dit systeem gaat werk echt lonen. Wie opslag krijgt, een dag extra gaat werken of overwerk doet, gaat er ook echt op vooruit. Onder het huidige systeem hou je daar te vaak te weinig van over. De lage inkomens raken bij extra werk hun toeslagen kwijt, waardoor het marginale belasting tarief (het effectieve tarief over wat je extra verdient) vaak boven de 70% ligt. Voor de middeninkomens ligt het marginale tarief ook rond de 60% door de inkomensafhankelijke heffingskorting. Dat effect, de ‘armoedeval’ neem je hiermee helemaal weg. Werken loont voor iedereen altijd, onder alle omstandigheden. Jong of oud, ongeacht of je samenwoont of niet, of je kinderen hebt of niet, of je in een koop- of huurhuis woont, of je part-time of fulltime werkt. Rondpompmachine=Controlemachine De overheid is nu alom aanwezig in nagenoeg alle huishoudens. 90% van de huishoudens is afhankelijk van een of andere regeling van de overheid. Er is een enorme hoeveelheid regelingen met duizenden voorwaarden die allemaal moeten worden gecontroleerd en bekeken. Bewijsstukken moeten worden aangevoerd, berekeningen gemaakt, en om fraude te voorkomen wordt onze privacy aangetast en worden zelfs controles aan huis gehouden om tandenborstels te tellen. In een systeem met een basisinkomen, blijft dat beperkt tot de mensen die het alleen echt niet redden. Samenwonen loont Het huidige systeem ontmoedigt samenwonen. Wie gaat samenwonen, verliest toeslagen en krijgt lagere uitkeringen of lagere AOW. Of mensen gaan samenwonen is in toenemende mate een financieel onaantrekkelijk besluit.  Dat leidt tot een inefficiënt gebruik van de woningvoorraad, en maakt ook mantelzorg door broer of zus, of door kinderen in veel gevallen moeilijker, en daardoor de zorg duurder. Dit systeem maakt zelfstandig wonen duurder in vergelijking met de huidige situatie. Terecht, want het is ook duurder. Dat is natuurlijk ook een ethische afweging. Er is wat mij betreft geen morele grond voor een recht op een ruim appartement voor hen die wel kunnen, maar niet willen werken. Als je niet wil werken en wil leven van de je basisinkomen, dan huur je maar een al of niet zelfstandige (studenten)kamer. Dat soort dingen moet je trouwens niet al te statisch, maar ook dynamisch bekijken. Huren moeten zich aanpassen aan inkomens en niet andersom. De enige reden dat studentenkamers in Nederland zo duur zijn is dat je er huursubsidie voor krijgt. Dat is geen subsidie voor de huurder, maar voor de eigenaar, die steekt dat in zijn zak. Doordat de hypotheekrenteaftrek is afgeschaft wordt huren en kopen weer equivalent aan elkaar en zal het aanbod van huurwoningen ook toenemen. Dat wordt versterkt omdat meer mensen zullen gaan samenwonen. De inkomensafhankelijke huurverhoging en de verhuurdersheffing kunnen we uiteraard afschaffen.

Conclusie

De afgelopen 50 jaar hebben we enorm complex systeem gebouwd. Belastingen, uitkeringen, toeslagen, wonen en zorg is allemaal aan elkaar gekoppeld in een ingewikkeld systeem waardoor consequenties van beleid nauwelijks nog te berekenen zijn. Wat iemand per maand netto te besteden heeft als er iets veranderd in zijn leven is alleen nog uit te rekenen met behulp van complexe software. Fraude ligt overal op de loer en daarom is er overal en altijd controle nodig op allen. Dat zou allemaal nog te billijken zijn als de herverdeling goed is, en de arbeidsmarkt goed zou functioneren. Maar dat doet het niet. De Armoedeval die het stelsel creëert maakt het voor velen onaantrekkelijk om überhaupt te gaan werken, of om meer te werken. En het minimum inkomen is te hoog, maar moet zo hoog zijn om voldoende afstand te bewaren tot de uitkeringen onder het huidige systeem. De arbeidsmarkt functioneert dus niet goed.

Het is te vroeg om voorstander te zijn van een basisinkomen

En de herverdeling hapert ook, de toeslagen slaan uiteindelijk neer bij woningverhuurders, zorgverzekeraars en kinderopvang eigenaren.  En de rest zorgt er vooral voor dat er een grote groep werkende armen is, en een grote middengroep die dat betaalt. De marginale belastingdruk op hoge inkomens is inmiddels lager dan voor middeninkomens. En de belastingtarieven zijn inmiddels zo hoog, dat die optrekken voor de hoogste inkomens geen geld meer oplevert, maar juist geld kost. Dat moet dus anders en het kan ook anders. Natuurlijk is dat ingewikkeld, maar het kan wel. Het is te vroeg om voorstander te zijn van een basisinkomen. Dat kan niet op basis van deze column, maar mijn conclusie is wel dat het echt anders moet. Nederland is toe aan de grote vereenvoudiging, toe aan een einde van het rondpompen, toe aan een rem op de controlemachine. Het basisinkomen, in combinatie met een vlaktaks is daarin een veelbelovende optie. Ik ben dan ook voorstander van grootschalige studies op dit gebied. Daarom CPB, DNB, wetenschappelijke bureau’s van de politieke partijen, dit verdient verdere verkenning. Robin Fransman is bereikbaar op twitter: @RF_HFC   P.S. Om te voorkomen dat het basisinkomen weglekt naar het buitenland moet een voorwaarde zijn dat je ingezetene bent in Nederland en de Nederlandse nationaliteit hebt of een permanente verblijfsvergunning. Buitenlandse werknemers krijgen dan het basisinkomen niet, die moeten een heffingskorting in de inkomstenbelasting krijgen die maximaal gelijk is aan het basisinkomen.