Volgens The New York Times krijgen gedupeerden (of hun nabestaanden), afhankelijk van hoe overtuigend hun zaak is, tussen de 5 duizend en 250 duizend dollar uitgekeerd. Voor meer dan 30 duizend claims is geen akkoord bereikt. Volgens Bayer gaat het om zaken waarbij de advocaten ‘weinig tot geen medische informatie’ van hun cliënten hebben kunnen overleggen, of zaken van kleinere kantoren.

Met de megadeal hoopt Bayer de slepende juridische kwestie, waar hun reputatie zwaar onder lijdt, achter zich te kunnen laten. Roundup is in meer dan 120 landen toegestaan, en wordt ook in de Nederlandse landbouw gebruikt om onkruid te bestrijden. Amerikaanse rechtbanken oordeelden eerder dat Roundup-maker Monsanto, dat in 2018 door Bayer werd overgenomen, weet had van het risico op kanker, maar naliet om gebruikers daarvoor te waarschuwen.

De Wall Street Journal noemde de overname van Monsanto voor 56 miljard euro ‘een van de slechtste deals’ uit de recente geschiedenis, vanwege de duizenden lopende claims. Op 10 augustus 2018, twee maanden nadat de fusie rond was, stelde een Californische rechtbank de tuinman Dewayne Johnson in het gelijk: zijn terminale lymfklierkanker zou zijn veroorzaakt doordat hij veelvuldig met het onkruidgif werkte. In twee zaken die volgden kwamen jury’s tot hetzelfde oordeel. Bayer kreeg in totaal bijna 2,4 miljard dollar aan schadevergoedingen en boetes opgelegd. Dat bedrag werd later door diverse rechters verlaagd, al hielden de uitspraken stand.

Bayer zei in februari liquiditeitsproblemen te hebben, en vanwege de Roundup-zaken mogelijk tegen ‘ongunstige voorwaarden’ te moeten lenen

Het aandeel Bayer zakte sinds de overname meer dan 40 procent in waarde, al is de koers weer iets hersteld nadat de onderhandelingen over een schikking in april 2019 van start gingen. Bayer kondigde in februari aan liquiditeitsproblemen te hebben, en vanwege de Roundup-zaken mogelijk tegen ‘ongunstige voorwaarden’ geld te moeten lenen.

‘Oorlog tegen de wetenschap’

Naast financiële problemen voor de firma uit Leverkusen, leidden de letselschadezaken tot een unieke blik achter de schermen van biotech-gigant Monsanto. Duizenden e-mails en andere vertrouwelijke documenten werden door de rechtbank in Californië openbaar gemaakt. De Franse krant Le Monde vatte de inhoud van deze ‘Monsanto Papers’ samen als ‘de oorlog van een pesticide-gigant tegen de wetenschap’. Monsanto had, zo bleek, al in 1999 aanwijzingen dat Roundup het dna van cellen kan beschadigen. Het bedrijf ontkende publiekelijk het bestaan van zulk bewijs, en bracht wetenschappers in diskrediet die deze of vergelijkbare claims maakten. Monsanto financierde tevens studies om de herbicide vrij te pleiten. Hieraan schreef het bedrijf soms in het geheim mee als ‘ghostwriter’.

De rechtszaken volgden nadat het Internationaal Agentschap voor Kankeronderzoek van de WHO in 2015 oordeelde dat glyfosaat – het hoofdingrediënt van Roundup – ‘waarschijnlijk kankerverwekkend’ is voor mensen. Roundup werd in de Verenigde Staten doelwit van goed georganiseerde letselschadekantoren. Volgens de Wall Street Journal spendeerden zij alleen al tussen januari en september 2019 meer dan 77 miljoen dollar aan tv-spotjes waarin patiënten werd opgeroepen zich te melden om een rechtszaak aan te spannen.

Of Roundup daadwerkelijk kankerverwekkend is, is nog steeds onderwerp van wetenschappelijk debat. Toezichthouders die verantwoordelijk zijn voor de markttoelating van pesticiden, waaronder de European Food Safety Authority (EFSA), vinden het bewijs daarvoor niet overtuigend. Belangrijk verschil met de WHO is, zo werd ook tijdens de rechtszaken duidelijk, dat deze toezichthouders sterk leunden op de dierproef-analyses van de chemische industrie zelf. De WHO maakte in 2015 een eigen statistische analyse van de data, en vond ‘voldoende bewijs’ voor een verband met kanker bij proefdieren.

Bij mensen zou bij intensief gebruik de kans op lymfklierkanker met 41 procent toenemen, zo concludeert een recente meta-analyse van bevolkingsonderzoeken. Twee eerdere meta-analyses, waarvan er een werd betaald door Monsanto zelf, vonden eveneens een verhoogd risico op lymfklierkanker bij intensief glyfosaat-gebruik.

Bayer wijst naar individuele studies – waaronder de Agricultural Health Study, uitgevoerd onder Amerikaanse boeren – dat geen duidelijk verband met kanker vond. De jury’s kregen echter e-mails onder ogen waarin een leidinggevend toxicoloog van Monsanto deze studie al bij aanvang als ‘onbetrouwbaar’ wegzet, en die zelfs karakteriseert als ‘junk science’. Bij publicatie van de studie in 2017, toen duidelijk werd dat de resultaten ontlastend bewijs opleverde, noemde Monsanto het onderzoek tegenover persbureau Reuters plotseling de ‘gouden standaard’ en ‘definitief’ bewijs dat de onkruidverdelger veilig is.

Toegang geweigerd

In januari 2018 startte het Europees Parlement een eigen onderzoek naar de Monsanto Papers. In de interne e-mails stelden medewerkers van Monsanto de ‘ghostwriter’ te zijn van studies die in het Europese toelatingsdossier van glyfosaat zitten. Monsanto werd gevraagd om in Brussel tekst en uitleg te geven, maar bestuurders van het Amerikaanse bedrijf lieten verstek gaan. De voorzitters van de politieke fracties in het Europees Parlement besloten daarop dat lobbyisten van Monsanto geen toegang meer kregen tot het parlementsgebouw – een niet eerder vertoonde stap in Brussel.

Vanaf 2021 moeten alle toxicologische onderzoeken die de agrochemische industrie aanlevert voor EU-markttoelating openbaar worden gemaakt

De PEST-commissie, die het parlementaire onderzoek uitvoerde, concludeerde na maandenlang onderzoek dat de markttoelating van pesticiden in de EU op de schop moet. Onder meer het feit dat chemiebedrijven als Monsanto hun studies geheim kunnen houden en die alleen hoeven te delen met toezichthouders als EFSA, is veel europarlementariërs een doorn in het oog.

De Europese richtlijn werd in juli 2019 aangepast: vanaf 2021 moeten alle toxicologische onderzoeken die de agrochemische industrie aanlevert voor markttoelating in de EU openbaar worden gemaakt. Ook komt er een register waarin de fabrikanten deze laboratoriumstudies bij de start ervan moeten aanmelden, zodat die niet meer ‘van de radar’ kunnen verdwijnen. Monsanto, zo laten de Amerikaanse rechtbankstukken zien, hield sommige rapporten onder de pet, waaronder ook een verslag van een huidstudie met glyfosaat die was uitgevoerd door het Nederlandse onderzoeksinstituut TNO. FTM publiceerde daarover in februari 2019.

Geen verbod

De schikking in de VS omvat geen verbod op Roundup. De Duitse krant Handelsblatt meldde in januari dat een verbod voor particulier gebruik wel zou zijn besproken. Als onderdeel van de schikking komt er een wetenschappelijk panel (‘Class Science Panel’) dat definitief moet vaststellen of Roundup lymfklierkanker kan veroorzaken, en zo ja, bij welke blootstelling het middel gevaarlijk is.

Roundup genereert miljarden euro omzet, mede door de koppelverkoop met ‘Roundup Ready’-zaden. Deze gentech-zaden voor onder meer de soja- en katoenteelt werden in de jaren ’90 door Monsanto ontwikkeld, en zijn resistent tegen het landbouwgif; zo wordt onkruid gedood maar blijft het gewas intact. Sinds de introductie van deze gentech-gewassen, die met name in Amerika en Azië worden geteeld, vervijftienvoudigde (!) het wereldwijde glyfosaat-gebruik. Inmiddels gebruiken boeren elk jaar circa 825 miljoen kilo van het gif. De rechtszaken hebben geen effect gehad op de verkoop van Roundup, zo liet Bayer-ceo Werner Baumann zijn aandeelhouders onlangs weten.