Wat is er aan de hand?

We willen de verwevenheid tussen Shell en onze overheid journalistiek onderzoeken. In een democratische rechtstaat als Nederland moet dat geen probleem zijn, zou je denken.

Maar het ministerie van Economische Zaken en Klimaat – dat de Wob-verzoeken coördineerde die het Platform Authentieke Journalistiek bij diverse overheidsinstanties had ingediend – weigerde de informatieverzoeken in behandeling te nemen. En dat is tegen de geest van de wet, oordeelde de rechter in de zaak die onze onderzoekspartner Platform Authentieke Journalistiek (PAJ) heeft aangespannen. Het vonnis: de overheid, in dit geval vertegenwoordigd door het ministerie van Economische Zaken en Klimaat, moet de informatieverzoeken inzake de Shell Papers in behandeling nemen.

Een mijlpaal – dat klinkt misschien wat theatraal. Toch is het dat wel. Na maandenlange voorbereiding begon ons onderzoeksproject de Shell Papers ruim vier (!) jaar geleden met de indiening van een serie Wob-verzoeken door PAJ, vertegenwoordigd door hun juridisch adviseur Roger Vleugels.

Dan is het gebruikelijk om te overleggen over inperking van het informatieverzoek, maar zover is het na vier jaar nog niet gekomen

Het moet gezegd: het was een omvangrijk verzoek, gericht aan diverse ministeries, provincies en gemeenten. Dat PAJ de gevraagde documenten snel zou ontvangen, verwachtten we niet. Maar vier jaar lang touwtrekken en sleuren is lang, zelfs voor Follow the Money.

Voor de ambtenaar die op 12 april 2019 de post opende, moet het even schrikken zijn geweest. Gezien het economische gewicht van Shell en de historische banden tussen het concern en de Nederlandse staat ligt het immers voor de hand dat het aantal documenten dat betrekking heeft op die relatie behoorlijk groot is. Waarschijnlijk gaat het om tienduizenden stukken. Gebruikelijk is om dan te overleggen over inperking van het informatieverzoek, maar zover is het tot nu niet gekomen. Het ministerie van Economische Zaken en Klimaat, dat de regie voerde in de afhandeling van de Woo-verzoeken, wilde dat niet.

Het ‘ministerie van gas’

Die regierol lag voor de hand. Economische Zaken onderhoudt van oudsher meestal het contact met het olie- en gasconcern namens de Nederlandse staat. Vanaf de jaren ’70, toen de gaswinning in Groningen door Shell-dochter NAM steeds belangrijker werd voor Nederland, noemden politici Economische Zaken gekscherend ‘het ministerie van gas’. Shell-medewerkers waren kind aan huis in het departement aan de Haagse Bezuidenhoutseweg 30. Nederland hing aan het financiële infuus van het Groningse gas en dat betekende dat de winning en verkoop ervan zo goed mogelijk dienden te worden gefaciliteerd door het ministerie. 

De vraag hoe ver het ministerie daarin is gegaan (en tot op de dag van vandaag gaat), en hoe de afweging van private versus publieke belangen heeft plaatsgehad, is geen kwestie van doorgeslagen nieuwsgierigheid. Het gaat hier om essentiële journalistieke controle op ons democratische bestel.

De parlementaire enquête Gaswinning lichtte een tipje van de sluier op en liet zien dat de top van Shell decennialang grote invloed heeft gehad op de politieke besluitvorming rond de gaswinning. Dat verliep niet alleen langs ambtelijke wegen, maar ook via informele routes en soms zelfs vriendschap.

Tijdens de verhoren zei Shell-ceo Ben van Beurden premier Rutte als zijn ‘vriend’ te beschouwen. Dat Van Beurden frequent contact onderhoudt met Rutte bleek al tijdens het debat over de voorgenomen afschaffing van de dividendbelasting. Dat idee was niet alleen ingestoken door onder meer Shell, ook hamerde Van Beurden er in sms-verkeer met de premier op dat de maatregel voor zijn bedrijf – en ‘dus’ voor Nederland – van groot belang was. Deze week onthulde Follow the Money hoezeer de premier Shell ter wille was bij het regelen van een subsidie van 150 miljoen euro voor de bouw van een waterstoffabriek. 

Het zijn slechts enkele voorbeelden van gevallen waarin de grens tussen enerzijds het private belang van Shell en de NAM en anderzijds het publieke belang van de Nederlandse burger op zijn zachtst gezegd vaag was.

Kwalijk verwijt

Het verwijt dat Follow the Money en onderzoekspartner PAJ regelmatig ten deel valt, is dat het Shell Papers-onderzoek geen ander doel dient dan het ‘bashen’ van Shell. Dat is een kwalijke, onterechte beschuldiging. 

We zijn ons terdege bewust van de betekenis die Shell heeft gehad voor de Nederlandse economie. Nederland heeft een niet onaanzienlijk deel van zijn welvaart te danken aan de brille van Shells ingenieurs en managers. Het bedrijf is een grote werkgever, was een van drijvende krachten achter de TU Delft en als ‘weduwen- en wezenfonds’ leverde het menig gezin een stabiele aanvulling op het inkomen in de vorm van een genereus dividend.

Journalistiek onderzoek naar de precieze verhouding tussen deze machtige private partij en de publieke overheid is onmisbaar

Die niet te ontkennen bijdrage aan de Nederlandse samenleving laat onverlet dat het olie- en gasbedrijf even zo goed heeft geprofiteerd van de rugdekking, de soepele medewerking en niet te vergeten de met belastinggeld betaalde fysieke en sociaal-economische infrastructuur van de Nederlandse staat. De schaduwkanten die aan het handelen van het olie- en gasbedrijf kleven, in binnen- en buitenland, zijn bepaald geen geheim. 

Dat Shell de bestuurlijke en politieke omgeving naar zijn hand probeert te zetten, valt het bedrijf moeilijk kwalijk te nemen. Dat burgers hun recht benutten om daar kennis van te nemen – en er een oordeel over te kunnen vellen – kun je hen evenmin verwijten. Journalistiek onderzoek naar de precieze verhouding tussen deze machtige private partij en de publieke overheid is een onmisbaar ingrediënt in het gezond houden van die relatie. Een democratie kan niet zonder die controle. Waarheidsvinding is inderdaad een publiek belang, wat door de rechter werd bekrachtigd.

Tegenwerking

Diepgravend journalistiek onderzoek zoals de Shell Papers vergt een lange adem. Door de langdurige procedures en de uiteindelijke weigering van het ministerie van EZK om de Woo-verzoeken in behandeling te nemen, nam het meer tijd en energie in beslag dan we hadden gehoopt. 

Toch is dit onderzoek wat betreft de duur geen uitzondering voor de redactie van Follow the Money. De onderzoeksdossiers Jeugdzorg in het rood, De Lobbycratie, Dossier China, The CumEx Files, Gore grond en Fraude & witwassen bijvoorbeeld lopen al jaren. Ook daarvoor werd het nodige bloed, zweet en tranen vergoten. Wie de onderste steen boven wil halen, stuit altijd op tegenwerking en moet rekening houden met een lang traject.

Als Follow the Money sinds de oprichting in 2010 een ding heeft laten zien, is dat we niet alleen een lange adem hebben, maar ook vasthoudend zijn. Eenmaal beet, laten we niet meer los. We beseffen heel goed dat dat alleen mogelijk is dankzij de langdurige steun van onze leden en de veerkracht van onze journalisten. Daarvoor zijn we jullie allemaal grote dank verschuldigd.