Best practices uit IJsland: zó pak je frauderende bankiers aan

Op het moment dat de financiële crisis uitbrak zat de politiecommissaris Olafur Hauksson achter IJslandse drugsdealers en winkeldieven aan in het IJslandse dorp Akranes. Nu, anno 2015 is hij de enig openbaar aanklager ter wereld die meerdere bestuursleden van banken achter de tralies kreeg. De opvallende carrièremove van de IJslander vond plaats toen er eind 2008 een vacature ‘Special Prosecutor’ ontstond. Functie-inhoud: misstanden bij de omgevallen IJslandse banken ontrafelen en de verantwoordelijken voor het gerecht slepen. Hauksson was de enige sollicitant. Zijn afdeling, een soort Functioneel Parket, begon begin 2009 nogal minimalistisch. ‘We actually got this table here from a garage somewhere,’ zei Hauksson een paar jaar geleden tegen Bloomberg over die begintijd waarin hij hulp kreeg van slechts 4 stafmedewerkers. Dit alles onder grote politieke druk, er waren tenslotte IJslandse banken omgevallen, de IJslandse kroon duikelde naar beneden en de werkloosheid steeg. In de jaren daarna kreeg Hauksson meer middelen en zijn team groeide uit naar 109 juristen, politieagenten, aanklagers, voormalig bankmedewerkers en mensen afkomstig van toezichthouders.

Libor

De onervaren Hauksson wist uiteindelijk als enige aanklager ter wereld bankdirecteuren daadwerkelijk achter de tralies te krijgen voor shady deals die ze deden in de aanloop naar de financiële crisis. De Financial Times blikte vorige week met enige jaloezie terug op de verrichtingen van deze vrij legendarische IJslands sheriff die – in tegenstelling tot de Verenigde Staten, de UK en Europese landen – bankschandalen níet afdoet met een schikking en wat strafrechtelijke vervolgingen van onderknuppels. Een praktijk die zich zelfs voordoet bij de grote bankschandalen zoals de Liboraffaire waar enkel in de Verenigde Staten een paar lagere Rabo-medewerkers zich voor de strafrechter moeten verantwoorden. Het hogere echelon blijft gevrijwaard van strafrechtelijke vervolging. Zo ook in Nederland. ‘Bij de hoogste leiding hadden we geen redelijk vermoeden van schuld. Dus geen strafrecht,’ zei Vincent Leenders, coördinerend Officier van Justitie Fraude vorig jaar tegen Follow The Money.

'And then don’t hesitate if the direction of the investigation is pointing there'

IJsland gaat voortvarender te werk. Hauksson krijgt het geld, de middelen én de tijd krijgt om jarenlang bewijs te verzamelen om daarmee een leger advocaten om de oren te slaan. Daarnaast is zijn focus ook anders. Zijn directe werkterrein betreft de directiekamers van de drie grootste IJslandse banken Kaupthing, Glitnir en Landsbanki (pre-crisis goed voor een gezamenlijk marktaandeel van 90 procent). Het draait er volgens hem om te achterhalen wie de feitelijk leidinggevende en eindverantwoordelijke is: ‘And then don’t hesitate if the direction of the investigation is pointing there,’ zei hij tegen FT. ‘It is not a good thing for the future if you say ‘there has been no criminality [anywhere except Iceland]’. It involves a lack of trust, and the financial system is something you have to rely on through pensions and so on.’

Glitnir bank

Na de val van Lehman Brothers, 2008, was de IJslandse bank Glitnir (nu Íslandsbanki) de eerste IJslandse bank die omviel onder druk van een te grote schuldenlast. Hauksson ging achter de eindverantwoordelijke bij de bank aan en stuitten op dubieuze leningen voorafgaande aan het bankroet van de IJslandse bank. Larus Welding, voormalig ceo van Glitnir, en Gudmundur Hjaltason, het hoofd Corporate Finance bij Glitnir werden door het openbaar ministerie verantwoordelijk gehouden voor het heimelijk verstrekken van een lening van 102 miljoen euro aan een deelneming van het IJslandse investeringsfonds Milestone. De lening werd niet alleen verstrekt zónder onderpand, maar overschreed tevens de interne limieten: de uitstaande kredieten aan één klant bedroegen 19 procent van het eigen vermogen – een percentage dat zelfs de Nederlandse vastgoedhandelaar Roger Lips (10 procent) niet haalde bij SNS. Milestone, tevens zeven procent aandeelhouder in de bank Glitnir, moest een lening bij Morgan Stanley aflossen, anders dreigden de aandelen in de IJslandse bank te vervallen aan de Amerikanen. De verstrekte leningen aan de IJslandse bank leidden uiteindelijk tot een verlies van bijna 54 miljoen euro. Hauksson had overigens maar liefst vijf jaar geëist tegen de twee bankbestuurders van Glitnir, maar de rechter veroordeelde ze eind 2012  beiden tot negen maanden cel.

Twijfelachtige eer

De strafrechtelijke veroordelingen van bestuurders waren niet voorbehouden aan de eerste IJslandse bank die omviel. Ook de ceo van Kaupthing, Mar Sigurdsson en twee andere bestuurders gingen voor de bijl. Sinds begin dit jaar heeft Sigurdsson de twijfelachtige eer van hoogst veroordeelde (voor een financieel delict) in de IJslandse geschiedenis. Hij werd bij het hooggerechtshof veroordeeld tot maar liefst vijf en een half jaar. Hij claimde een paar weken voor de val van de bank dat een sheik een groot privébelang kocht in de IJslandse bank. Marktmanipulatie, zou later blijken. De top zou zelf via een omweg eigen aandelen hebben opgekocht. De voormalig ceo van Landsbanki, Sigurjon Arnason, werd afgelopen november veroordeeld tot 12 maanden gevangenis (waarvan negen maanden voorwaardelijk). De tenlastelegging betrof het manipuleren van de aandelenprijs van de bank en het bedriegen van aandeelhouders, schuldeisers en toezichthouders. De voortvarendheid van sheriff Hauksson – bijna 20 veroordelingen – lijkt niet bij iedereen goed te vallen: de IJslandse regering heeft het budget verlaagd waardoor het team van de bijzonder aanklager is gekrompen van 110 naar 50 medewerkers.