Trucks vol gebleekt Frans-Guyaans rivierzand rijden af en aan tussen de haven van Kralendijk en het Chogogo Dive and Beach Resort. Het is een oktoberdag in 2021 en de Nederlandse hotelbaas Hans Schellevis legt pal voor zijn hotel een hagelwit tropisch strand aan. Goed voor de klandizie, maar mogelijk verwoestend voor het kwetsbare koraal. Een natuurvergunning voor zijn strand heeft Schellevis niet. 

Een handhavingsjurist legt hem dan ook een dwangsom op: weg met dat zand. Als medewerkers van de lokale natuurorganisatie een week daarna poolshoogte komen nemen, is Schellevis woedend op de jurist. ‘Als ik haar nog een keer zie,’ schreeuwt hij, ‘belandt ze in zee en komt ze daar niet meer uit.’ 

Het strand voor Chogogo is één van de vele illegale bouwwerken langs de kust van het eiland die een gevaar vormen voor de koraalriffen van het Bonaire Marinepark. De beheerder van dit park, de Stichting Nationale Parken (STINAPA), stelde de lokale overheid eind september in gebreke, omdat die na herhaalde oproepen weigert op te treden tegen het strand. 

De parkbeheerder is bang voor een wildgroei aan zandstranden die het koraal bedreigen. ‘Als er niks gebeurt, kunnen wij als STINAPA net zo goed inpakken,’ zei directeur Jan van der Ploeg daarover eind september tegen Trouw. 

De lokale overheid, het Openbaar Lichaam Bonaire (OLB), heeft tot komende woensdag, 5 oktober, om op de ingebrekestelling te reageren. De Nederlandse overheid is op de hoogte, maar ook die grijpt niet in.

‘Je bent bestuurder, geen facilitator’

De lijntjes tussen lokale bestuurders van Bonaire en – veelal Nederlandse – ondernemers zijn kort, blijkt uit gesprekken die Follow the Money voerde met verschillende (oud-)ambtenaren en -bestuurders. Uit angst voor represailles willen de meesten van hen anoniem blijven. Uitzondering hierop is Bote ter Steege, die van 2018 tot 2020 hoofdofficier van justitie op Bonaire was. ‘Als er een rijke ondernemer langskomt,’ zegt hij, ‘worden de milieu- en natuurregels ineens aan de kant geschoven.’

Ook hotelbaas Schellevis beschikt over zo’n kort lijntje met het eilandbestuur. Hij is bevriend met Edison Rijna, voormalig ondernemer en sinds 2014 gezaghebber van Bonaire. De mannen kennen elkaar uit de tijd dat Rijna als bankier werkte op Curaçao, waar Schellevis al sinds eind jaren negentig met zijn vrouw een hotel runt. 

‘We moesten er alles aan doen om te zorgen dat hij de grond zou bemachtigen’

Rijna bemoeit zich al vroeg met Schellevis’ plannen voor een hotel op Bonaire. Dat vertelt oppositieraadslid Clark Abraham (Partido Demokrátiko Boneriano), die van 2015 tot 2016 gedeputeerde voor Economische Aangelegenheden en Financiën was. ‘Toen de bieding over de grond van Chogogo plaatsvond, belde Rijna me op en vroeg me naar zijn kantoor te komen,’ zegt het raadslid.

‘Eenmaal daar stelde hij me voor aan een goede vriend die hij kende van Curaçao: Hans Schellevis. In het bijzijn van die ondernemer zei Rijna vervolgens dat we er alles aan moesten doen om te zorgen dat hij de grond zou bemachtigen. Ik keek hem met grote ogen aan, maar hij leek zich de ernst van zijn actie niet te realiseren. Als een kind dat stiekem een snoepje heeft gepakt.’ Schellevis ontkent dat de ontmoeting heeft plaatsgevonden.

In 2017 begint Schellevis met de bouw van zijn hotel. Pas in augustus 2021 vraagt hij ook de benodigde natuurvergunningen aan voor het gebouw en het strand. In november ligt er een strand dat niet aan de wetgeving voldoet, en de vergunningaanvraag blijkt onvolledig. 

Schellevis stuurt op 4 november een brief aan het OLB: vanwege berichten in de pers over het strand zijn ‘de eerste annuleringen al binnen’. Schellevis’ samenwerkingspartner, reisorganisator TUI, is ‘in rep en roer’ omdat ze ‘in verband wordt gebracht met illegale praktijken.’ Als hij op 1 december niet open kan, dreigt hij, zal ‘een eventuele claim niet gering zijn’. Er is immers een investering van 42 miljoen dollar met zijn Chogogo gemoeid.

Maar gezaghebber Rijna stelt hem gerust: die vergunning komt er voor 1 december, belooft hij. Een betrokkene vertelt: ‘Hij deed een hapje en een drankje, kreeg een rondleiding en zei dat hij het prachtig vond dat Bonaire eindelijk een mooi zandstrand zou krijgen.’

Een anonieme oud-bestuurder bevestigt de persoonlijke relatie tussen Schellevis en Rijna. ‘Het is iets dat je Rijna moet uitleggen: je bent bestuurder, niet de facilitator van investeerders. Hij heeft een grote blinde vlek.’ Voormalig hoofdofficier van justitie Ter Steege: ‘Rijna is een ondernemer, en hij denkt als een ondernemer. Dat zit in zijn DNA.’

Zelf legt de gezaghebber het anders uit. ‘Ik heb geen persoonlijke relatie met Hans. Mensen komen naar mij als burgervader toe als er een probleem is,’ zegt Rijna in een gesprek met Follow the Money. ‘Of dat nou hoteleigenaars zijn of mensen die een probleem hebben met hun verblijfsvergunning. Ik help bepaalde ontwikkelingen in gang te zetten, of juist niet. In dat kader help ik mensen als Hans.’ 

Adviesbureau BMC schrijft in opdracht van het OLB een rapport over de affaire rond Chogogo. Hieruit blijkt dat het eilandbestuur erop was gebrand dat het resort op 1 december de deuren zou kunnen openen. Ambtenaren kregen na het onderonsje van Rijna en Schellevis een ‘mondelinge, dringende bestuursopdracht’ om de opening van Chogogo, inclusief strand, mogelijk te maken. ‘De vraag was hier niet of het mogelijk was de feitelijk illegale situatie [..] toe te staan, en zo ja, op welke manier dan. De opdracht was om de opening mogelijk te maken,’ aldus het rapport.

Red flags

De verstrengeling van Rijna met ondernemers gaat verder. De gezaghebber heeft een relatie met de uit Afghanistan afkomstige Masoumah Hosseini, die in Nederland eerder werkte als tolk en daarna als fractiemedewerker en Provinciale Statenlid voor de VVD in Zuid-Holland. Ze kwam in 2020 naar Bonaire als medewerker van de Rijksdienst Caribisch Nederland, de vertegenwoordiging van de Rijksoverheid in de bijzondere gemeenten, waar ze werkte bij de unit van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

Maar kort na haar aankomst op Bonaire maakt ze een opvallende carrièreswitch: ze wordt adviseur voor vastgoedontwikkelaars. Meerdere anonieme bronnen zeggen dat ze onder meer Schellevis adviseert met betrekking tot Chogogo. Als Follow the Money aan Schellevis vraagt of hij ten tijde van de samenwerking op de hoogte was van Hosseini’s relatie met Edison Rijna, mailt Schellevis: ‘We wisten dat, maar dat heeft de werkrelatie niet beïnvloed.’ Hij voegt toe dat Hosseini een ander resort genaamd Ocean Oasis al vertegenwoordigde, dat met ‘dezelfde problematiek’ geconfronteerd werd.

In een later contact ontkent Schellevis de werkrelatie: ‘Masoumah heeft nooit voor ons gewerkt.’ Hij zegt haar slechts een keer te hebben gesproken toen ze het andere resort vertegenwoordigde en dat hij verder ‘nauwelijks meer contact’ met haar heeft gehad. ‘Hooguit ergens op een borrel.’

Hosseini ontkent desgevraagd zelf ook bij Chogogo betrokken te zijn, net als haar partner Edison Rijna. Wel staat vast dat Hosseini als adviseur voor het Ocean Oasis werkt, een luxe-restaurant van de Amsterdamse vastgoedondernemer Jeroen van Stralen. 

‘Rijna is een ondernemer, en hij denkt als een ondernemer. Dat zit in zijn DNA’

Ocean Oasis ligt ten zuiden van Kralendijk en heeft sinds 2019 zonder de benodigde vergunningen een kunstmatig strand, een duikschool en een steiger aangelegd. Bouwen op deze plek is sowieso onverstandig en gevaarlijk voor het koraal langs de kust, aldus de Commissie Natuurbeheer Bonaire: door de lage ligging is het gebied ‘reeds vele malen overspoeld tijdens voorbijtrekkende tropische stormen en werd flinke schade aan huizen en natuur aangericht.’ 

Dat Ocean Oasis zonder vergunningen bouwt blijkt onder meer uit een interne memo van de lokale overheid die in augustus 2020 werd verzonden aan: de gezaghebber.

Ondanks herhaalde oproepen van de Commissie Natuur Bonaire en STINAPA weigert het OLB ook tegen dit resort op te treden. Als Van Stralen in 2021 wordt opgeroepen voor een verhoor over de overtreding, bemoeit first lady Hosseini zich ermee, blijkt uit e-mailcommunicatie in het bezit van Follow the Money. Ze schrijft onder andere dat de resorteigenaar weigert naar het verhoor te komen als dat wordt afgenomen door de STINAPA-handhaver, omdat die niet neutraal zou zijn. 

Van Stralen heeft voor het terrein naast Ocean Oasis nog meer grootse plannen: daar moet King’s Beach Resort komen. Ook op deze locatie is al zonder vergunning een strand aangelegd. 

Hosseini heeft begin dit jaar de eer om de plannen te presenteren aan het eilandbestuur. Aan de andere kant van de tafel zit niemand minder dan Edison Rijna. Trots plaatst ze een foto van de bijeenkomst op LinkedIn. ‘Wat een week! Wat een business!’ Na vragen van Follow the Money verwijdert ze het bericht, ‘om privacy-redenen,’ licht ze desgevraagd toe.

Oppositieraadslid Abraham keurt Rijna’s aanwezigheid bij de presentatie fel af: ‘Hoe kan je je als gezaghebber niet realiseren dat het niet koosjer is dat je vriendin je uitnodigt voor een presentatie over de bouwplannen van haar cliënt?’ 

Een voormalig topambtenaar van het OLB zegt: ‘Mensen moeten Rijna uitleggen wanneer iets niet-integer is. Hij herkent geen red flags.’ 

Rijna zelf nuanceert de situatie. ‘Het was maar een presentatie. Geen besluit. Vrienden, familie en kennissen: iedereen mag een presentatie komen geven. Wanneer ik voel dat het om belangenverstrengeling gaat, onthoud ik mij van verdere bemoeienis.’

Van Stralen laat weten Hosseini te kennen van haar vakanties naar Bonaire, nog voordat ze verhuisde. ‘Ik huur mijn medewerkers in op basis van hun kennis, ervaring en kwaliteiten. De samenwerking met mevrouw Hosseini is tot stand gekomen op basis van haar juridische, politieke, bestuurlijke en zakelijke kennis en ervaring.’

‘Je bent de vijand als je niet meegaat’

Hoe bestuurders op Bonaire hun wil doordrukken, blijkt uit gesprekken van Follow the Money met meerdere (voormalig) ambtenaren en bestuurder. Ze komen in de problemen als ze weigeren om voor bestuurders de regels te buigen. ‘Je bent de vijand als je niet meegaat,’ vertelt een voormalige hoge ambtenaar. 

‘Als je het handhaven echt doorzet moet je gaan uitkijken met oversteken’

Een andere oud-ambtenaar: ‘Ik raakte mijn baan kwijt, doordat ik weigerde in te gaan op het verzoek van een gedeputeerde. Hij wilde dat ik tegen de wet inging om een ondernemer een gunst te verlenen. Ik heb dat gemeld bij het eilandbestuur, maar er werd niks aan gedaan. Vervolgens kreeg ik te horen dat ik niet meer hoefde te komen.’

Niet alleen bestuurders keren zich tegen ambtenaren die de regels volgen. Ook ambtenaren onderling intimideren of bedreigen elkaar als collega’s niet meewerken. ‘Als je het handhaven echt doorzet,’ vertelt een van hen aan Follow the Money, ‘moet je gaan uitkijken met oversteken.’ 

BMC constateert in haar evaluatierapport over de Chogogo-affaire dat er sprake is van een angstcultuur binnen het OLB. Een oud-topambtenaar beaamt dit. ‘Soms hoeft een gedeputeerde niet eens meer een opdracht te geven. Bepaalde ambtenaren weten al wat er verwacht wordt.’

De handhavingsjurist die Chogogo-eigenaar Schellevis in zee wilde kieperen omdat ze wilde optreden tegen het illegale strand, krijgt een week na de bedreiging een uitnodiging van de hoogste lokale ambtenaar: eilandsecretaris Wendy Pelk. Ze verwacht dat dit is om een aangifte tegen Schellevis voor te bereiden, maar dat loopt anders. Pelk legt haar uit dat de situatie niet ‘ernstig genoeg’ is voor een aangifte. ‘Ik heb in mijn functie als gemeentesecretaris bij gemeenten in Nederland ernstigere zaken meegemaakt,’ zegt de eilandsecretaris, die onder meer voor de gemeenten Boskoop en Alphen aan den Rijn werkte. 

Dat Schellevis een ambtenaar in functie een enkeltje naar de zeebodem beloofde moet genuanceerd worden, vindt Pelk. Schellevis staat onder ‘grote druk’, omdat binnen twee maanden de eerste hotelgasten zouden komen. 

Pelk laat aan Follow the Money weten door het ‘vertrouwelijke karakter’ niet in te kunnen gaan op dit overleg. Wel vertelt ze dat Schellevis zijn ‘welgemeende excuses’ heeft gemaakt. ‘Er wordt geen enkel incident meer getolereerd van de ontwikkelaar. Een laatste waarschuwing dus.’ 

Tegen de eigen ambtenaar treedt het OLB steviger op. Vlak na de gebeurtenissen stelt het de lokale overheid haar ‘vrij van dienst’ en ontzegt haar de toegang tot overheidsgebouwen. Ook beschuldigt de lokale overheid haar van het lekken van ‘vertrouwelijke stukken’. 

 ‘We kunnen niet optreden tegen alle illegale ontwikkelingen’

Zelf wil de jurist niet aan het onderzoek van Follow the Money meewerken, maar voormalige collega’s en betrokkenen vertellen dat van lekken geen sprake is geweest. De handhavingsjurist deelde met toestemming van haar leidinggevende bij het OLB stukken met het OM en STINAPA. Het betreft volgens hen een valse beschuldiging die als ‘bliksemafleider’ dient voor malafide praktijken. 

Afstervend koraal 

Eens per maand varen medewerkers van STINAPA langs de kust van Bonaire om nieuwe, illegale bouwactiviteiten te registreren. ‘We zijn het afgelopen jaar van vijf naar negen rangers gegaan,’ vertelt een jurist van de stichting. ‘Maar nog steeds kunnen we niet optreden tegen alle illegale ontwikkelingen. Per boottocht zien we er tussen de drie en dertien.’

De kwaliteit van het koraal gaat ondertussen hard achteruit, vertelt STINAPA-bioloog Monique Grol tijdens de controleronde. Ze snorkelt voor het Chogogo-resort om het koraal te bestuderen. ‘Dertig jaar geleden kwam het koraal hier nog bijna tot aan de kust, maar dat is allemaal afgestorven. Dat komt zowel door de opwarming van het klimaat als door de bebouwing langs de kust.’ 

In 1999 vernietigde orkaan Lenny veel koraal door zand in zee te blazen, wat erosie aan de riffen veroorzaakt. Om zulke schade aan de natuur bij toekomstige orkanen te voorkomen gelden regels voor nieuwe zandstranden. Dat projectontwikkelaars zich daar niet aan houden, creëert een risico dat het zand bij een volgende storm in zee belandt.

Tot op de dag van vandaag voldoet het strand van Chogogo niet aan de eisen voor een natuurvergunning. De jurist van STINAPA wijst: ‘Die muur die het zand moet tegenhouden, moet daar twintig centimeter boven uitsteken. Dat is absoluut niet het geval. Nu kan het zand zelfs bij een regenbui al wegspoelen.’ 

Het is maar een van de vele regels die Chogogo negeert. Een andere regel is bijvoorbeeld dat je alleen een strand mag aanleggen als het openbaar toegankelijk is. Toch staan langs het strand van Chogogo bordjes die de toegang aan niet-gasten verbieden. Beveiligers houden de grens van het terrein in de gaten.

De keuze voor het Frans-Guyaanse rivierzand verergert het gevaar voor het koraal. Het zand heeft een heel andere structuur dan de grove koraalstranden die van nature op Bonaire voorkomen. ‘Als het op het koraal waait, is het een kwestie van weken voordat het afsterft,’ zegt STINAPA-bioloog Grol.

Het OLB heeft de Universiteit Wageningen gevraagd onderzoek te doen naar de samenstelling van het strand bij Chogogo en laat desgevraagd weten de resultaten nog af te wachten. Maar hoofdonderzoeker Erik Meesters zegt tegen Follow the Money dat het onderzoek naar de samenstelling van het zand allang is afgerond – en dat de resultaten overhandigd zijn aan de lokale overheid. Die wil ze niet publiceren tot ook het onderzoek naar de aanwezigheid van invasieve bacteriën en ziektekiemen af is. 

Tot die tijd mag ecoloog Meesters niks zeggen over de resultaten, maar een bron met kennis van de inhoud van het rapport zegt tegen Follow the Money dat de conclusies er niet om liegen: het zand is een gevaar voor het koraal.

Adviesbureau BMC schrijft in zijn rapport dat er een strafrechtelijk onderzoek loopt naar Chogogo. Ook schrijft Schellevis in een brief van november 2021 aan het OLB dat hij is verhoord door het OM. Het OM doet geen uitspraken over lopende onderzoeken.

Den Haag is ‘medeplichtig’

In 2019 concludeerde de Raad voor Rechtshandhaving dat de handhaving van milieu- en natuurregels door het OLB niet functioneert. De handhaving is namelijk gepolitiseerd, omdat het bestuurscollege uiteindelijk bepaalt wat er gebeurt met de vastgestelde overtredingen. 

Ambtenaren zeiden in interviews met de Raad voor de Rechtshandhaving dat van ‘stevig overheidsoptreden’ al decennia geen sprake is. ‘Praktijken die strijdig zijn met wettelijke bepalingen zijn al zo lang gedoogd, dat het vanzelfsprekendheden zijn geworden.’ 

De enige instantie die volgens de raad een ‘bescheiden’ bijdrage levert aan de handhaving is STINAPA. Voormalig hoofdofficier van justitie Bote ter Steege zegt: ‘Als STINAPA echt zou kúnnen handhaven, zou de wereld er misschien anders uitzien. Maar ze zijn min of meer tandeloos: toen ik hoofdofficier was moest STINAPA voor handhaven bij dit soort grote projecten altijd akkoord van het bestuurscollege krijgen.’

‘Ambtenaren zijn opgevoed om te voorkomen dat hun bewindspersoon naar de kamer wordt geroepen’

De natuurorganisatie kan weliswaar aangifte tegen overtredingen doen, maar dat betekent nog niet dat het OM daar wat mee doet, aldus Ter Steege. ‘Strafrecht is een ultimum remedium. Bestuursrechtelijk optreden tegen milieuovertredingen heeft de voorkeur.’

‘De Nederlandse ministeries weten wel wat er aan de hand is,’ vervolgt de voormalig OM-topman. ‘Zeker de ambtenaren. Maar in de torens van Den Haag worden zaken kleiner gemaakt. Ambtenaren zijn daar zo opgevoed dat ze op allerlei mogelijke manieren voorkomen dat hun bewindspersoon naar de kamer wordt geroepen.’

Sinds Bonaire een bijzondere gemeente van Nederland is, draagt Den Haag een verantwoordelijkheid voor de integriteits- en natuurproblemen op het eiland. Verschillende ministeries hebben ieder hun eigen taken. Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) heeft een coördinerende rol voor de BES-eilanden. Staatssecretaris Alexandra van Huffelen (Koninkrijksrelaties) erkent na vragen van Follow the Money dat vergunningverlening en handhaving tekort schieten op Bonaire. Ze heeft meermaals met gezaghebber Rijna gesproken over de Chogogo-affaire en afgesproken dat er een evaluatie en verbeterstappen komen, ‘met het oog op natuurbehoud en ordentelijke bestuurlijke processen’.

Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (IenW) moet het OLB ondersteunen bij vergunningverlening, toezicht en handhaving en is daarnaast verantwoordelijk voor het beheer van de zee rondom Bonaire. Landbouw, Natuur en Visserij (LNV) is eindverantwoordelijk voor het natuurbeheer op het eiland. Beide ministeries laten na vragen van Follow the Money weten dat het Openbaar Lichaam Bonaire vooral zelf verantwoordelijkheid heeft. 

De minister voor Natuur en Stikstof, Christianne van der Wal, kan bij overtredingen zoals bij Chogogo een terrein ontruimen of ‘in de vorige toestand herstellen’, maar liet de handhaving volledig over aan het OLB. Beide ministeries wachten het resultaat af van het onderzoek naar het strand bij Chogogo. Het onderzoek dat door het OLB wordt vertraagd. 

Over de zaak Ocean Oasis zegt LNV dat ‘wordt gewerkt aan een acceptabele situatie waarin er geen gevaar is voor het zeeleven.’ 

Met betrekking tot de integriteit van de gezaghebber zegt staatssecretaris van Huffelen dat Rijna haar ‘heeft laten weten dat zijn partner niet betrokken is bij de casus Chogogo en Sunset Beach. Mij is gemeld dat er een afspraak is gemaakt in het Bestuurscollege dat de gezaghebber niet aan vergaderingen deelneemt over onderwerpen waar zijn partner bij betrokken is.’

Oppositieleider Clark Abraham noemt Den Haag ‘medeplichtig’ aan het handelen van Rijna. ‘Als eilandsraad hebben wij geen invloed op de aanstelling van de gezaghebber, hij valt onder verantwoordelijkheid van het kabinet. Er is één toezichtskanaal: de Rijksvertegenwoordiger. Den Haag hoort te zeggen: waar ben jij mee bezig? Ze hebben volgens mij heel goed in de gaten wat er gebeurt, maar handelen doen ze niet. Hooguit informeel, maar ik zie geen enkele brief waarin ze hem aanspreken.’

‘Ik heb na Rijna’s herbenoeming tegen voormalig staatssecretaris Raymond Knops gezegd: je bent je bewust van alle misstappen die jouw “man in de West” heeft begaan. Je hebt hem herbenoemd, dus je hebt hem daarmee decharge verleend. Alle verantwoordelijkheid voor zijn misstappen heb je op je genomen, jij bent nu verantwoordelijk.’

Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.

Correctie 7 oktober: In een eerdere versie van dit artikel stond vermeld dat bij Ocean Oasis ook een pier is aangelegd zonder vergunning. Dit is niet het geval. Er waren wel plannen voor de aanleg van een pier, maar die zijn niet uitgevoerd.

Correctie 14 oktober: In een eerdere versie werd vermeld dat Rijna en Hosseini een relatie hebben sinds 2019. Dit jaartal bleek onjuist en is gecorrigeerd.