‘Soms verlies ik mijn motivatie,’ verzucht degene tegenover me. ‘Er is nu vijf of zes jaar tijd verspild. Als het mensen het niet interesseert dat de bijen verdwijnen, dan accepteer ik dat. Maar waarom die bijen sterven, moet dan wel duidelijk zijn.’

Onderwerp van ons gesprek is de ‘Bee Guidance’, een Europees richtsnoer dat bijen en hommels beter moet gaan beschermen tegen schadelijke effecten van  bestrijdingsmiddelen. Het document ligt al sinds 2013 op goedkeuring te wachten. Mijn bron kent het dossier van dichtbij, en ziet al jarenlang documenten voorbij komen zonder dat de zaak ook maar een millimeter vooruit komt. Dat maakt mijn bron enigszins wanhopig: er gebeurt niets, en de bijensterfte neemt inmiddels dramatische vormen aan. Vandaar dat de bron me graag vertelt welke belangenstrijd er op de achtergrond speelt. Vanwege de gevoeligheid van het dossier heeft de bron om strikte anonimiteit verzocht.

Het richtsnoer veroorzaakt grote nervositeit, met name in het hartland van de Duitse chemiesector: denk aan Bayer en BASF. ‘Veel van hun producten zullen van de markt moeten verdwijnen,’ zegt de bron. De zorgen van de chemiesector vinden weerklank bij een deel van de lidstaten: vandaar dat er maar niets gebeurt.

De tijd dringt echter, benadrukt mijn bron: de bewijzen dat bijen en andere insecten in hoog tempo verdwijnen, stapelen zich op. Begin dit jaar publiceerden onderzoekers van de universiteit van Queensland een overzichtsstudie waarin ze wereldwijde trends samenvatten. Hun conclusie, gebaseerd op gegevens uit 73 verschillende onderzoeken, liegt er niet om: ruim 40 procent van alle soorten insecten kampt met grote sterfte. Een derde wordt inmiddels zelfs met uitsterven bedreigd.

‘...het meedogenloze gebruik van synthetische pesticiden is een grote veroorzaker van recente insectensterfte’

De oorzaken die de onderzoekers in de onderliggende studies vonden, zijn teloorgang van leefgebied (‘habitatverlies’), plus vervuiling en vergiftiging. ‘Met name de intensivering van de landbouw [...] is de wortel van het probleem,’ concluderen ze. ‘Daarbinnen is het meedogenloze gebruik van synthetische pesticiden een grote veroorzaker van recente insectensterfte.’

‘Plummeting insect numbers threaten collapse of nature’, kopte de Britse The Guardian naar aanleiding van de studie. De onderzoekers waarschuwen dat drastisch ingrijpen vereist is om een ineenstorting van ecosystemen te voorkomen. De wereld kan immers niet zonder insecten. Ze zijn nodig voor het recyclen van voedingsstoffen in de bodem, dienen als voedsel voor andere diersoorten, en zijn onontbeerlijk voor de bestuiving van gewassen. Driekwart van ’s werelds landbouwgewassen is voor bevruchting afhankelijk van insecten, met name van bijen; datzelfde geldt voor veel wilde planten.

De alarmerende krantenkoppen over de insectensterfte klinken door in de bestuurskringen waarin mijn bron zich bevindt. Maar bestrijdingsmiddelen aan banden leggen is een precaire  kwestie. ‘Er wordt grote druk gevoeld’, zegt de bron. ‘De burgers verwachten dat er iets aan wordt gedaan. Maar er is ook een sterke lobby van de agrochemische industrie.’

Die sector heeft er alle belang bij dat de voorgenomen maatregelen op de lange baan worden geschoven. Drie van de vijf wereldspelers in bestrijdingsmiddelen hebben hun hoofdzetel in Europa: Bayer, BASF en Syngenta. De totale markt voor pesticiden in Europa beloopt naar schatting ruim 12 miljard euro.

Uit lobbybrieven die FTM kon inzien, blijkt dat de chemiegiganten vrezen dat het richtsnoer het ‘vrijwel onmogelijk’ zal maken om bestrijdingsmiddelen toegelaten te krijgen. Blijkens een brandbrief die ze op 16 juni 2017 aan een hoge Europese ambtenaar stuurden, dreigen 51 insecticiden dan strenger te worden gereguleerd. Ook veel onkruidverdelgers (herbiciden) en middelen tegen schimmels (fungiciden) zouden van de markt verdwijnen, zo vreest de sector.

Het bijenrichtsnoer

De Bee Guidance is een handleiding voor toezichthoudende instanties in de EU. Voordat een pesticide op de markt wordt toegelaten, worden eerst op Europees niveau alle werkzame bestanddelen apart onderzocht. Daarna kijken de nationale autoriteiten naar de ‘gemengde’ eindproducten; in Nederland is dat het College toelating gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb). In het bijenrichtsnoer staan de testmethoden beschreven waarmee onderzocht moet worden welke risico’s  de middelen voor bijen hebben.

Maar hoewel het persbericht waarmee de nieuwe Bee Guidance werd aangekondigd al uit juli 2013 stamt, hebben de EU-lidstaten tot op heden geweigerd ermee in te stemmen. Het gedraal in Brussel heeft recent tot vragen in het Nederlandse parlement geleid. Waarom duurt het zo lang voor het richtsnoer wordt ingevoerd, wilde de Partij voor de Dieren op 28 januari 2019 van landbouwminister Carola Schouten (ChristenUnie) weten?

De testen zouden volgens een ‘groot aantal lidstaten’ te streng zijn, schreef de minister

Het antwoord van de minister kwam op 13 maart: een ‘groot aantal lidstaten’ vindt onderdelen van het document ‘niet uitvoerbaar’, schrijft ze. De testen zouden volgens hen te streng zijn, waardoor bestrijdingsmiddelen ten onrechte als riskant worden bestempeld. Zestien EU-landen willen daarom niet met de Bee Guidance instemmen. Nederland is daar een van, blijkt uit een terloopse opmerking in de Kamerbrief: ‘Nederland heeft ingebracht dat verbetering van de praktische toepassing van het Bee Guidance document wenselijk is,’ meldt de minister.

Dat Nederland bij het clubje blokkerende landen hoort, is essentiële informatie: want onder druk van deze lidstaten wordt het voorstel nu drastisch aangepast. Dat staat in bedekte termen in Schoutens Kamerbrief: ‘Omdat de Europese Commissie op korte termijn geen verschuiving ziet in de posities van lidstaten, zal de EC nu voorstellen [tot] de gefaseerde invoering van het Bee Guidance document’.

De Europese Commissie heeft dit nieuwe voorstel in januari aan de lidstaten voorgelegd. De minister wil dat niet met de Kamer delen, schrijft ze, omdat het een ‘werkdocument’ is. FTM kreeg echter inzage in het vertrouwelijke plan. Terwijl Schouten spreekt over ‘gefaseerde invoering’, schrapt de Europese Commissie voor de meeste testcriteria de concrete invoeringsdatum.

‘Dit is nogal schokkend,’ zegt hoogleraar milieu- en gezondheidsrisico's Jeroen van der Sluijs (Universiteit Utrecht) wanneer hij het Europese voorstel onder ogen krijgt. ‘Alles wat aan de hand van de recente stand van de wetenschap aan de Bee Guidance is toegevoegd, verdwijnt hier weer van tafel.’

Van der Sluijs stelt dat de huidige risicoanalyse in Europa voor bijen ‘hopeloos verouderd’ is. Zo wordt vrijwel niet getest op chronische toxiciteit, de effecten op langere termijn. ‘Bij pesticiden kan de giftigheid zich opstapelen. Bijen raken dan niet acuut vergiftigd, maar sterven binnen een paar weken alsnog. Daar moet je specifiek naar kijken.’

Ook de niet-dodelijke effecten zijn een blinde vlek. Onderzoek laat zien dat pesticiden het navigatievermogen van bijen kunnen aantasten. ‘Dan verdwalen ze,’ zegt Van der Sluijs, ‘en sterven ze door honger en kou’. Een test om dat  te detecteren is in het vertrouwelijke voorstel tot nader order uitgesteld. In totaal worden meer dan twintig testen geschrapt.

Oppositie vanuit Nederland – en de lobby

Achter de schermen blijken andere lidstaten, in tegenstelling tot Nederland, zeer kritisch te zijn over de ontwikkeling van het dossier. Geen van die landen wilde on the record praten. Maar FTM kon de hand leggen op correspondentie tussen een aantal EU-lidstaten en de milieuambtenaar van de Commissie die aan het voorstel werkt. Zo is de vertegenwoordiger van Oostenrijk het gesjagger meer dan beu: hij merkt op dat ‘de herhaalde vertraging’ van de Bee Guidance moet stoppen, en dat het richtsnoer van 2013 ‘de best beschikbare wetenschappelijke methode beschrijft om de risico’s voor bijen te beoordelen.’

Wat blijkt: Nederland wil juist nog meer veiligheidstesten uit het richtsnoer schrappen

Bij de e-mails die FTM kon inzien, zit ook het commentaar van Nederland. Wat blijkt: Nederland wil juist nog meer veiligheidstesten uit het Europese richtsnoer schrappen. ‘NL waardeert dat het gewijzigde implementatieplan nu ruimte biedt voor de invoering van de minder controversiële onderdelen van de nieuwe GD [guidance document], en dat er een update gaat komen voor de problematische onderdelen,’ schrijft de geanonimiseerde Nederlandse ambtenaar. ‘Echter, dit komt nog niet tegemoet aan onze eerder geuite zorgen. Het voorstel van de Commissie voorziet nog steeds in de invoering van de strikte vereisten voor veldstudies[..].’

Waarom verzet Nederland zich tegen invoering van de Bee Guidance? Volgens de Kamerbrief van de minister is dat omdat het richtsnoer ‘onvoldoende werkbaar’ is; de normen zijn te streng (‘conservatief’) geformuleerd. Mijn bron, die de technische aspecten van het dossier terdege kent, zegt dat het smoesjes zijn. ‘Het probleem is politieke wil.’ Er wordt achter de coulissen op nationaal en Europees niveau druk uitgeoefend door de ‘agro-industrie’, zegt de bron: door de belangengroepen van de agrarische sector en de Europese chemiesector.

Opvallend is dat Nederland in de vertrouwelijke correspondentie met name pleit voor het schrappen van veldstudies. Precies datzelfde pleidooi staat in een lobbybrief die de Nederlandse vertegenwoordigers in Brussel op 15 januari 2019 kregen van de European Crop Protection Association (ECPA). ECPA is de belangenorganisatie van de fabrikanten, waaronder Bayer, BASF en Syngenta.

‘ECPA is voorstander van een robuuste risicoanalyse voor bestuivende insecten,’ zo steekt de lobbygroep van wal. ‘Echter, we zijn van mening dat de onderdelen waarvan de Commissie zegt dat ze klaar zijn voor invoering, nog steeds bijgeschaafd moeten worden. Dit is met name het geval voor de veldstudies.’ En dan: ‘Alleen een herziening van het document zou de mogelijkheid bieden om de meest actuele stand van wetenschap mee te nemen in de vereisten voor [deze] veldproeven.’

Wanneer de brieven van de Brusselse belangengroep ECPA naast de Kamerbrief van Schouten worden gelegd, valt iets op. De kritiek van de minister op de Bee Guidance komt overeen met de analyse van de industrie, vaak letterlijk. ECPA noemt het richtsnoer ‘onwerkbaar’; de minister stelt dat de Bee Guidance ‘onvoldoende werkbaar’ is. Volgens ECPA zijn de opgestelde beschermdoelen te ‘conservatief’, oftewel te streng; de Kamerbrief noemt de doelen ‘te conservatief’. ECPA stelt dat het document uit 2013 ‘niet meer gebaseerd is op de meest recente wetenschappelijke kennis’; de minister laat weten: ’Verder is de afgelopen jaren nieuwe wetenschappelijke informatie beschikbaar gekomen die in het EFSA Bee guidance document moet worden verwerkt.’

Die adviezen zijn ‘nog niet openbaar’. Met andere woorden: vertrouwelijk

Is de kritiek van de minister wellicht geschoeid op de leest van de lobby? Nee, antwoordt een woordvoerder stellig: de analyse in de Kamerbrief over de Bee Guidance is gebaseerd op ‘adviezen van het Ctgb’. Kan FTM deze adviezen dan inzien? Nee, luidt ook daarop het antwoord. Die adviezen zijn ‘nog niet openbaar’. Met andere woorden: ze zijn vertrouwelijk.

Niet alleen in Brussel is Nederland door de lobby benaderd; die klopte ook bij het Haagse ministerie aan. Dat gebeurde al vroeg in het proces: in de zomer van 2014. ‘De directe gevolgen van het doorgaan met het huidig voorstel zijn naar ons oordeel groot,’ schreef Nefyto, de belangengroep van de pesticide-fabrikanten in Nederland, op 24 juni 2014. De brief werd verstuurd aan toenmalig staatssecretaris Sharon Dijksma (Economische Zaken), en waarschuwde voor de specifieke gevolgen voor ons land: ‘Concreet betekent dit dat de [..] land- en tuinbouw zal worden geconfronteerd met een sterk uitgedund middelenpakket,’ meldde Nefyto. ‘De continuïteit van teelten zal hierdoor onder druk komen te staan. De land- en tuinbouw als belangrijke pijler onder onze economie zal ernstig worden geschaad.’ Ook land- en tuinbouworganisatie LTO heeft met het ministerie van Landbouw over de Bee Guidance gesproken, meldt hun woordvoerder.

‘Disproportioneel en onrealistisch’

‘Wij hebben inderdaad gevraagd om het document te herzien’, zegt Graeme Taylor, hoofd PR van belangengroep ECPA. Dat veel pesticiden door de Bee Guidance verboden kunnen worden, betekent volgens hem niet dat ze gevaarlijk voor bijen zijn. ‘De vereisten in de Bee guidance zijn simpelweg disproportioneel,’ zegt Taylor in een gesprek met FTM. Hij noemt de testvereisten in het richtsnoer ‘onrealistisch’ en ‘onwerkbaar’, en verwijst specifiek naar de manier waarop veldstudies moeten worden uitgeverd: ‘Daarvoor moet in sommige gevallen een oppervlak ter grootte van Cyprus worden gebruikt,’ stelt hij.   

Een andere norm waartegen ECPA bezwaar maakt, is de maximale 7 procent afname in een bijenkolonie na blootstelling aan een bestrijdingsmiddel. Een mooi voorbeeld van een norm die de industrie ‘extreem conservatief’ acht: ‘Een afname van 7 procent is niet nadelig, en gemakkelijk weer te compenseren.’ Zelfs een ‘afname van 20 procent’ in een bijenvolk is niet nadelig, meent ECPA.

Maakt de sector zich dan geen zorgen om de bijensterfte? ‘Het is een ontzettend grote zorg’, zegt Taylor. Maar hij betwist de rol van pesticiden daarin: ‘Er moet ook naar andere factoren worden gekeken’.

Vindt ECPA het een goede zaak dat de invoering van de Bee Guidance wordt uitgesteld? ‘Daar gaan wij niet over,’ zegt Taylor. ‘Het zijn de lidstaten die tot op heden problemen hebben met het richtsnoer voor bijen.’

Naar verwachting zullen tijdens een vergadering op 20 en 21 mei in Brussel de EU-landen een definitief besluit over het richtsnoer nemen. Minister Schouten laat weten dat wanneer er een ‘eindvoorstel’ ligt, de Kamer nader zal worden geïnformeerd.