‘Mark Rutte is gewoon een vervelende politicus. Eentje die pretendeert te doen wat hoort, maar ondertussen stilletjes beide kanten bespeelt. Vriend van Oekraïne, maar o zo beducht dat er geen gas en olie meer deze kant op komt.’ 

Bill Browder, voormalig vermogensbeheerder, sinds 2006 mensenrechtenactivist en fel tegenstander van Vladimir Poetin, is geen vriend van de Nederlandse minister-president. Hij houdt Rutte verantwoordelijk voor het blokkeren van de ‘Magnitsky Act’ in Nederland. Een door hem bedachte wet waardoor weggesluisde tegoeden en bezittingen van corrupte Russen in beslag genomen kunnen worden. Ook mensenrechtenschenders buiten Rusland zijn met de Magnitsky-wet financieel te treffen, zoals betrokkenen bij de moord op de journalist Jamal Khashoggi, bij de genocide op de Rohingyas in Myanmar, of bij de onderdrukking van Oeigoeren in China.

Volgens Browder kreeg Nederland geen Magnitsky-wet omdat Rutte de handelsbelangen niet wilde schaden, terwijl de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk er al jaren een hebben.

Onderzoek naar corruptie

De naam van de wet ontleende hij aan de Russische fiscaal jurist Sergei Magnitsky. Browders destijds in Rusland gevestigde investeringsfirma Hermitage Capital Management had Magnitsky rond de eeuwwisseling ingeschakeld voor onderzoek naar corruptie onder Russische staatsbedrijven en overheidsfunctionarissen. Met dat onderzoek wilde Browder voorkomen dat zij de beursgenoteerde ondernemingen waarin Hermitage aandelen had gekocht, konden leegroven.

Maar in 2005 begon het speurwerk Poetin te irriteren. Browder moest het land uit, zijn onderzoeker Magnitsky werd opgepakt en vastgezet. Een paar jaar later kwam hij in de cel te overlijden. Volgens Browder na te zijn gemarteld, maar het Duitse weekblad Der Spiegel concludeerde in 2019 dat daar geen bewijs voor is. 

Na Magnitsky’s overlijden zet Browder zich fulltime in om degenen die hem de dood injoegen het leven zuur te maken. Hij jaagt op hun buitenlands bezittingen, schrijft boeken en reist onvermoeibaar de wereld over om zijn verhaal te doen en Poetin aan de schandpaal te nagelen. 

Arrestatiebevelen

Recent verscheen zijn nieuwste boek, Achtervolgd door de staatsmaffia. Daarin verhaalt hij over zijn aanhoudende lobby voor invoering van de Magnitsky-wet – ook al jaagt het Kremlin hem overal na, onder andere door via Interpol internationale arrestatiebevelen uit te vaardigen.

We treffen hem op een donderdagavond in mei bij een lezing in Den Haag, georganiseerd door het Nederlandse Helsinki Committee, en de dag erna opnieuw, voor een interview bij zijn Nederlandse uitgever Atlas Contact. Met een grote fles Spa Rood neemt hij plaats, in een klein kamertje op de eerste verdieping van de uitgeverij aan de Amsterdamse Prinsengracht.

Steekt het u, dat Rutte in 2015 dwars ging liggen?
‘Ik heb hem toen nog kort gesproken bij de talkshow Jinek, waar hij naast me zat aan tafel. Hij was wel beleefd, en hij poseerde nog voor de foto met mijn boek. Ik heb geen hekel aan hem, maar met zijn passieve houding met betrekking tot het opleggen van sancties faciliteert hij Poetins regime.

Rutte is niet mijn favoriet, maar ook geen vijand. Hij is gewoon een vervelende politicus. Aan de ene kant is de Nederlandse overheid frustrerend en moeilijk, omdat ze de Magnitsky Act in eerste instantie blokkeerde. Aan de andere kant waren er Nederlandse parlementariërs, Sjoerd Sjoerdsma en Pieter Omtzigt, die bij de Europese Unie lobbyden voor een Europese versie van de wet.’ 

De EU zou uiteindelijk wel een Magnitsky-achtige wet aannemen, maar in een uitgeklede vorm, waardoor alleen mensenrechtenschenders aangepakt kunnen worden. Niet lieden die zich met corruptie hebben verrijkt. De Europese variant draagt ook niet de naam van Magnitsky, omdat sommige EU-lidstaten Poetin niet voor het hoofd wilden stoten.

‘Het is absurd om te stellen dat in Nederland maar 600 miljoen euro aan Russische tegoeden te vinden is’

In theorie zou de wet het bevriezen van fout geld toch makkelijker moeten maken, ook in Nederland. Maar Browder heeft er geen hoge pet van op. Hij kon zijn oren niet geloven toen sanctie-coördinator Stef Blok half mei bekendmaakte ruim 600 miljoen euro aan vermogen van Russische oligarchen te hebben bevroren, en beweerde dat er ‘geen aanwijzingen zijn dat er iets gemist is’. 

‘Die sanctie-aanpak van Nederland is zo ontzettend oppervlakkig. Het is absurd om te stellen dat hier maar 600 miljoen euro zit. Het is een peulenschil in vergelijking met bijvoorbeeld Jersey. Daar bevroren ze 7 miljard dollar van alleen al Roman Abramovich. Ook op de Kaaimaneilanden blokkeerden 7,3 miljard dollar aan Russische tegoeden.’ 

Hoe was uw entree op de Russische markt? U beschrijft die niet echt in uw nieuwe boek. U vestigt zich daar, en een paar alinea's later beheert u 4,5 miljard dollar. 
‘Dat staat al beschreven in mijn eerste boek Red Notice [Vijand van de Russische staat, red.]. De Russische markt was veelbelovend. We hadden geluk met de boom van de Russische economie.’ 

Browder was in 1996 in Rusland terechtgekomen na een carrière bij het Londense kantoor van de Boston Consulting Group (BCG), een van de grootste adviesbureaus wereldwijd, en bij beleggingsbank Salomon Brothers. Met Hermitage Capital Management investeerde hij in aandelen van staatsconcerns als Gazprom en Sberbank. 

Het ging goed tot 2005, toen maakten Browder en Magnitsky bekend dat enkele invloedrijke Russen 230 miljoen dollar aan belastinggeld aan de staatskas probeerden te onttrekken. Ze hadden gehoopt dat Poetin de fraudeurs zou aanpakken, in plaats daarvan richtte hij zijn pijlen op de klokkenluiders.

In zijn eerste boek doet Browder uit de doeken hoe het geld in Rusland aanvankelijk voor het oprapen lag: ‘Ik kwam erachter dat de Russische staat bij de overgang van communisme naar kapitalisme zijn eigendom van de hand deed voor een appel en ei. ’ Ter illustratie, in 1996 betaalde Browder per aandeel Sberbank 15 dollar, en halverwege het jaar daarop was de waarde gestegen naar 300 dollar en groeide zijn fonds met 600 procent. 

Maar, u speelde destijds wel het spelletje dat oligarchen ook moesten spelen.
‘Ik speelde geen oligarchen-spelletjes. Ik verzette me daartegen, ik speelde het spelletje van de anti-oligarchen. Ik investeerde in beursgenoteerde bedrijven, niet zelden met oligarchen als grootaandeelhouder. Wat ik ontdekte was dat zij die bedrijven bestalen. Wat ik toen probeerde is wat jullie doen: onderzoek doen naar die diefstallen en de resultaten delen met de pers. Ik deelde onze bevindingen met de Wall Street Journal, de Financial Times en Business Week. 

We deden aan naming and shaming om te laten zien hoe de oligarchen van Gazprom en Sberbank hun bedrijven leegroofden. Ik deed dus het tegenovergestelde van de oligarchen: ik probeerde juist de diefstal te stoppen.’

Dus u probeerde ze onder druk te zetten, ze te chanteren met hun diefstal, zoals ze ook elkaar voortdurend chanteerden?
‘Welnee. Daar werd ik inderdaad wel van beschuldigd, maar ten onrechte. Het management onttrok op ongekende schaal via de achterdeur geld aan dergelijke ondernemingen. Daarom hadden alle aandeelhouders juist baat bij wat ik deed, zelfs de Russische staat.’

U vindt niet dat u zelf het spelletje meespeelde?
‘Nee, wij deden toch echt wat anders. We zaten er ook heel anders in. Hermitage had hooguit 1 procent van de aandelen van een bedrijf als Gazprom.’

Dat soort bedrijven is ook mede door corruptie zo groot geworden, door bijvoorbeeld op veilingen veel te goedkoop olie- of gasvelden op te kopen. 
‘Ja maar toen leefde nog wel de hoop dat het beter zou worden, dat Rusland zich mede door economische voorspoed zou ontwikkelen tot “normaal” land. Vooral in zijn beginjaren leek Poetin, die in 2000 aan de macht kwam, een tegenstander van corruptie. Wij hebben lang gedacht dat hij aan de kant van Hermitage stond, en onze onderzoeken naar corruptie wel kon waarderen. Dat bleek achteraf anders helaas.’

In het boek meldt u dat uw investeringsfirma gebruikmaakte van de diensten van Mossack Fonseca. Waarom?
‘Hermitage maakte inderdaad gebruik van Mossack Fonseca. Maar dat was geen geheim. We hadden het gemeld aan de Amerikaanse toezichthouder, en het was publiek beschikbare informatie.’

Hermitage gebruikte ook brievenbusfirma’s op Cyprus en Guernsey. Waarom?
‘Om een heel simpele reden. Als je tegen een advocaat in Rusland zegt: “Ik zet een Russisch hedgefonds op,” dan zegt hij dat je naar Cyprus moet. Geen investeerder in Rusland onderneemt iets zonder een Cypriotische holding. Heb je die niet, dan kijken aandeelhouders je vragend aan: “Waarom betalen we meer belasting dan nodig is?” Nu kijken we daar wellicht anders tegenaan, maar in de jaren ‘90 was je onprofessioneel als je niet een dergelijke structuur opzette, en werd je niet serieus genomen.’

Nu ziet u dat blijkbaar anders, want mede door dat soort structuren kunnen corrupte ambtenaren hun geld wegsluizen. Hoe beoordeelt u nu de aanpak van Russisch vermogen?
‘Ik zag dat de regering hier in Nederland wel erg terughoudend was met optreden tegen Poetins zakenvrienden. Er is veel gepraat over sancties en bevriezingen, maar uiteindelijk vond de Nederlandse rapporteur, Stef Blok, slechts 600 miljoen aan assets. Dat is gewoon... slecht. 

De aanpak komt op mij over als ultiem oppervlakkig. Waarschijnlijk heeft Blok in zijn zoektocht gegoogeld op namen van oligarchen en navraag gedaan bij zijn instituties: “Hier heb ik zestig oligarchen, bezitten die wat in Nederland?”

Elke onderzoeker die bezig is met de bezittingen van oligarchen en kleptocraten weet dat ze al hun hele leven bezig zijn met afschermen daarvan. No way dat je dan in een paar weken alles tot op de bodem hebt uitgezocht. Het is niet behulpzaam als Blok al na een aantal weken zegt: “Dit is wat we hebben gevonden, meer is er niet.”

Wat Nederland nodig heeft, is een toevoeging aan de wet: trust-medewerkers en bankiers moeten vertellen waar vermogen zit 

Die 600 miljoen euro van Blok is het topje van de ijsberg. De rest zit verstopt achter lagen van trustees, nominees en vennootschappen in andere landen. Wat hier nodig is, is een toevoeging aan de wet. Zodat die erop toeziet dat advocaten, juristen, trust-medewerkers en bankiers verplicht de klok luiden over de structuren die ze opzetten. Dat ze moeten vertellen waar vermogen zit, onder dreiging van boetes of celstraf.’

Weet u hoeveel Russisch vermogen zich hier bevindt?
‘Geen idee. Maar als je kijkt naar wat er in de afgelopen twintig jaar aan illegaal vermogen uit Rusland is verdwenen, dan vind je in Nederland zeker tientallen miljarden. Makkelijk.’

Wat had u Stef Blok geadviseerd? 
‘Ik ben al tien jaar bezig met onderzoek naar witgewassen geld uit de Magnitsky-zaak. Wat goed is om te weten: er zijn specialisten in de wereld die snappen hoe deze praktijken werken, die moet je in situaties als deze invliegen. Hun onderzoek kan maanden, jaren duren. Maar dan vind je miljarden. 

Ik schat dat er sinds Poetins aantreden 1 biljoen, dus 1000 miljard, dollar gestolen is door de top-1000 oligarchen in Rusland. Dat geld zit vooral in belastingparadijzen. Het is absurd om te geloven dat hier in Nederland maar 600 miljoen zit. Alleen al tussen 2007 en 2015 zagen we dat er door de Deense Danske Bank 234 miljard dollar aan witgewassen geld stroomde.’

Hoe komt u aan dat biljoen?
‘Als je kijkt naar de kapitaalstromen uit Rusland van de afgelopen 22 jaar, sinds Poetins aantreden dus, dan kom je ongeveer op zo’n bedrag uit.

Bij de Danske Bank was al sprake van een kwart biljoen. Bij banken als de Oostenrijkse Raiffeisen en de Deutsche Bank vonden dezelfde soorten activiteiten plaats als bij Danske. Als we een kijkje konden nemen onder de motorkap van Deutsche en Raiffeisen, dan denk ik dat je witwasstromen zult aantreffen van de omvang van Danske.’

Toen het zakenblad Quote u in 2018 interviewde had u nog geen sterke mening over belastingparadijs Nederland. In uw optredens nu hamert u daar juist sterk op. Wat is er veranderd?
‘Ik had mijn focus in die jaren puur op de Magnitsky Act. Met de kennis van nu realiseer ik me dat voor het invoeren daarvan de fiscale dimensie wel degelijk relevant was. We ontdekten waar het geld heenging, namelijk naar belastingparadijzen. We zagen de witwasconstructies, waarvan ook Poetin een begunstigde was. 

‘Ik keek naar een zaak, naar de moord op Magnitsky, wat we ontdekten was de microkosmos van het hele systeem’

Ik dacht te kijken naar een enkele zaak, alleen naar de moord op Magnitsky. Wat we ontdekten was de microkosmos van het hele systeem.’

Is een deel van de 230 miljoen dollar uit de fraude die u en Magnitsky blootlegden in Nederland terechtgekomen?
‘Jazeker. We hebben aangifte gedaan bij het Openbaar Ministerie, maar daar is niks mee gedaan.’

Heeft u er spijt van ooit voor zaken naar Rusland te zijn gegaan?
‘Ja, ik heb er wel spijt van. Ik kwam van Stanford; ik had van alles kunnen ondernemen, zoals zakendoen met mensen die me niet willen vermoorden. Waar ik geen spijt van heb is mijn vrouw ontmoeten, die is Russisch. Ach ja, je weet van tevoren niet hoe het leven loopt.’

Waar ging het mis voor Hermitage? 
‘Na de Yukos-affaire met Mikhail Chodorkovski, toen diens oliebedrijf was afgepakt. Sindsdien bezit Poetin in feite 50 procent van alles in Rusland, en van iedereen werd verwacht daaraan mee te werken. Ik werd zodoende ook slecht for Poetins business en ben in 2005 uit Rusland gezet. 

Mijn uitzetting had een chilling effect op iedereen die bezig was met het onthullen van de corruptie in Rusland, behalve op Alexei Navalny. Alleen Navalny ging verder met onthullingen. Hij ging verder waar ik stopte.’

Trok u ooit samen met hem op?
‘Niet echt. Navalny was natuurlijk erg populair op social media. Wij maakten een aantal video’s over de hoofdpersonen uit de Magnitsky-zaak. Hij zette die video’s op zijn kanalen, en daar trokken ze honderdduizenden views. 

Dit spelletje speelt Poetin vaak: een voet in de civiele wereld, de andere in het criminele circuit

Vervolgens beschuldigden Kremlin-media ons van allerlei zaken. Ik zou van de CIA zijn en Navalny aan een touwtje hebben. Daarom probeerde ik zo veel mogelijk afstand van hem te nemen. Natuurlijk steun ik Navalny volledig in zijn missie, maar ik wil de Russische staatsmedia geen munitie geven.’

Hoe zit het met dat artikel in Der Spiegel, waarin twijfel wordt gezaaid over u en de dood van Magnitsky?
‘De advocaten van de moordenaar van Magnitsky deelden een dossier uit onder journalisten uit de hele wereld. In dat dossier stond dat Magnitsky niet was vermoord, en dat hij geen klokkenluider was maar een boef. En ik was een financiële fraudeur. Niemand wilde dat dossier hebben, behalve Benjamin Bitter van Der Spiegel. Hij publiceerde het gewoon.’

Uiteindelijk beschuldigde de openbaar aanklager van de Russische Federatie, Yuri Chaika, u van de moord op Magnitsky. Hoe was uw ervaring met hem?
‘Chaika is Poetins handlanger. Hij achtervolgt me de hele wereld over. Ik werd in Madrid gearresteerd omdat Chaika een aanhoudingsbevel had uitgevaardigd bij Interpol. Terwijl ik er was op uitnodiging van de Spaanse openbaar aanklager. 

Dat die Spaanse agenten me moesten laten gaan was vernederend voor Chaika. Hij gaf daarna een persconferentie: “Browder zal niet rustig kunnen slapen.” Hij heeft me al twee keer bij verstek veroordeeld, in totaal moet ik in Rusland nu achttien jaar celstraf uitzitten.’ 

Was u verrast door de invasie van Oekraïne?
‘Ik was wel verrast, normaal is Poetin niet iemand die zijn gezicht laat zien bij criminele activiteiten. Officieel distantieert hij zich daarvan, en zegt hij er niks mee te maken hebben. Tegelijkertijd probeert hij uit te stralen: ik was het wel, maar niet zichtbaar. Dit spelletje speelt Poetin vaak: een voet in de civiele wereld, de andere in het criminele circuit. En dat maakt deze oorlog zo ongebruikelijk: de invasie is echt van hem.’

De stemming in Rusland was negatief door onder andere de coronapandemie, de economische problemen, en door een opstand in Kazakhstan. Hij moest iets doen. Maar waarom zo gewelddadig en bloederig? Nu kan hij geen kant meer op, ook niet door de sancties: die zijn een zware last voor de Russische economie.’

Er is discussie over de effectiviteit van sancties. Hoe denkt u daarover?
‘Mensen die vreselijke dingen doen, krijgen daar nu de rekening voor gepresenteerd. Iedereen die een economische beslissing neemt, denkt aan de beloning en het risico. Met sancties verander je de verhoudingen daartussen. Het risico wordt groter dat je geld in het buitenland wordt bevroren en dat je daar niet meer bij kunt. 

‘Corrupte mensen raken in paniek van het idee dat hun tegoeden kunnen worden geblokkeerd’

In de VS en het VK snappen ze die dynamiek, in Europa minder. Na de annexatie van de Krim in 2014 ging ik in Brussel naar de Raad Buitenlandse Zaken om te pleiten voor de Magnitsky Act. Ze hadden op dat moment al problemen met het uitvoeren van de Krim- sancties. Mij werd toen verteld dat het EU-beleid was om sancties te zien als afschrikking, niet als straf. Omdat ze op Rusland geen afschrikwekkend effect hadden, overwoog de EU om de sancties dan maar op te heffen.

Ik was verbijsterd. Hoe kun je zo denken? Als iemand niet terugdeinst vanwege sancties moet je juist meer sancties opleggen, en ze zeker niet opheffen.’

Bent u te spreken over de resultaten van de Magnitsky Act in de VS en het VK?
‘Zeker. Wereldwijd raken oligarchen en kleptocraten in paniek. Na de moord op Jamal Khashoggi kreeg ik telefoontjes van adviseurs van belangrijke Saoedi’s: “Komen ze ook achter mij aan?” 

We hebben dankzij de Magnitsky Act een mogelijkheid tot straffen, dat voelt als een ‘reign of terror’ voor corrupte mensen. Ze raken in paniek van het idee dat hun tegoeden kunnen worden geblokkeerd.’ 

En als je kijkt naar Gennady Timchenko, een van Poetins beste vrienden? Die verkocht gewoon zijn belang in Gunvor aan een Zweedse zakenpartner – één dag voordat hij op de sanctielijst kwam. Hoe kan dat?
‘Dat zal wel een lek in de Verenigde Staten zijn geweest, iemand die hem tipte. 

Ze hebben Timchenko hiermee makkelijk laten ontglippen maar toch leren overheden hier weer van. Ze worden wel slimmer. Toen ze achter Roman Abramovich aangingen, richtten ze zich op zijn belangrijkste helpers, Eugene Shvidler en Eugene Tenenbaum.’