Larry D. Fink schrijft al meer dan een decennium jaarlijks een uitgebreid epistel aan alle bedrijven waar ‘zijn’ vermogensbeheerder BlackRock aandelen in heeft. In zijn uiteenzettingen over markttrends en investeringsplannen neemt klimaatverandering het afgelopen decennium sluipenderwijs meer ruimte in. ‘Het afgelopen jaar hebben mensen het toenemende bewijs kunnen zien voor klimaatverandering, door bosbranden, droogte, overstromingen en orkanen,’ houdt de bestuursvoorzitter in januari 2021 zijn lezers voor. ‘Ze zijn zich ook in toenemende mate bewust van de economische kansen die de klimaattransitie biedt. Niets scoort hoger op de prioriteitenlijst van onze klanten dan klimaatverandering.’ 

Sinds de oprichting in 1988 is BlackRock uitgegroeid tot een ware financiële grootmacht. Het concern verdient zijn geld door het kapitaal van anderen (zoals pensioenfondsen, verzekeringsmaatschappijen en vermogende particulieren) te beleggen. In 2020 had BlackRock omgerekend 6654 miljard euro onder beheer. Ter vergelijking: volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek bedroeg het totale Nederlandse bruto nationaal product in 2019 ruim 700 miljard euro. BlackRock is daarmee de grootste vermogensbeheerder ter wereld, met 13.000 werknemers en vertakkingen in dertig landen en omvangrijke aandelenpakketten in duizenden bedrijven.

Ondanks de groene ambities van Fink is het investeringsportfolio van BlackRock niet bepaald een toonbeeld van duurzaamheid. Het omvat grote belangen in gasconglomeraten, kolencentrales en mijnbouwbedrijven: in 2018 had BlackRock namens zijn klanten 87,3 miljard dollar direct in de fossiele industrie belegd. De meeste banken waarin BlackRock grootaandeelhouder is, hebben daarnaast zelf ook een grote hoeveelheid fossiele investeringen op de balans staan. Financieel lobby-expert Kenneth Haar van het Brusselse onderzoeksbureau Corporate Europe Observatory (CEO) vindt het daarom onrustbarend dat de Europese Commissie juist BlackRock uitkoos als belangrijkste adviseur voor de financiering van de Green Deal – het politieke plan om de Europese economie te vergroenen: ‘Met BlackRock heeft de Commissie een wolf in schaapskleren binnengehaald. Ik vind het raar om een adviesrapport dat van cruciaal belang is voor de Green Deal te laten schrijven door een bedrijf met enorme belangen in de fossiele industrie.’

Cruciale groene fondsen

De Green Deal is een ambitieus megaplan waarmee de Europese Commissie de uitstoot van CO2 in Europa drastisch wil terugdringen, de economie circulair wil maken en klimaatverandering wil tegengaan. De kosten van die transitie zijn astronomisch: ongeveer 1 biljoen euro. Om dat bedrag bij elkaar te krijgen heeft de EC het Sustainable Europe Investment Plan (SEIP) uitgestippeld. 

Dat SEIP is een complexe aangelegenheid. Ten eerste wil de Commissie de komende jaren een kwart van het al bestaande EU-budget uitgeven aan klimaat en milieu: 503 miljard euro in totaal, voornamelijk via al bestaande landbouw- en ontwikkelingsfondsen, waaraan nieuwe duurzaamheidseisen gekoppeld worden. Ook komt er een gloednieuw Just Transition Fund van 100 miljard, om industriële regio’s of mijnbouwgebieden te helpen vergroenen.  

Cruciaal voor het slagen van de Green Deal zijn de groene fondsen binnen het investeringsprogramma InvestEU. Deze moeten als een hefboom functioneren om 279 miljard euro aan extra investeringen uit de financiële sector en het bedrijfsleven te mobiliseren. Dat bedrag dient weer als een garantstelling voor allerlei duurzaamheidsprojecten van de Europese Investeringsbank (EIB). Ook die behoeven aanvulling via privé-investeringen. 

Gloednieuw classificatiesysteem

Om dat allemaal voor elkaar te krijgen, zijn naast toezeggingen van Europese overheden ook massieve investeringen door de financiële sector in duurzame bedrijvigheid nodig. Om ten eerste helder te krijgen wat wel en wat niet als duurzaam geldt, is in 2018 een Technische Expertgroep voor Duurzame Financiën (TEG) bij elkaar gebracht – bestaande uit bankiers, mensen uit het verzekeringswezen, maar ook een coalitie van activistische aandeelhouders, enkele energieaanbieders, het Wereld Natuur Fonds en van Unilever. 

Op basis van de aanbevelingen van die expertgroep heeft de Europese Commissie de groene taxonomie gepresenteerd: een gloednieuw classificatiesysteem met allerlei voorwaarden waaraan duurzame economische activiteiten voortaan moeten voldoen. In april 2021 ging  het eerste concrete maatregelenpakket van kracht. Dat is vooral gericht op klimaatmitigatie, verbeterde regels voor financiële instellingen om duurzaamheid mee te nemen in investeringsadviezen en verplichtingen voor bedrijven om informatie over hun milieu-impact openbaar te maken. 

‘Zo’n groot adviesrapport biedt BlackRock mooi de gelegenheid om te zorgen dat de financiële industrie zonder tik op de vingers in olie en gas kan blijven beleggen’

In het verlengde daarvan wilde de EC echter ook van de financiële sector zelf weten hoe deze nou precies met klimaatrisico’s, of sociale en milieunormen (ESG-standards) omgaat en of deze meewegen in investeringsbeslissingen. Toen de Commissie op 8 april 2020 bekendmaakte dat de in Londen gevestigde adviestak (Financial Markets Advisory – FMA) van BlackRock het adviesrapport daarover mocht schrijven, barstte een storm van kritiek los. ‘Ik onderzoek al tien jaar hoe de industrielobby in Brussel precies werkt,’ zegt Haar nu. ‘Zo’n groot adviesrapport over aankomend beleid wordt bijna altijd leidend in de discussie en stelt de politieke randvoorwaarden vast voor alles wat volgt. Een mooie gelegenheid voor BlackRock om ervoor te zorgen dat alle regels voor banken en beleggers vrijblijvend blijven en de financiële industrie gewoon in olie en gas kan blijven beleggen zonder op de vingers getikt te worden.’

Warme banden met Macron

Begin jaren tachtig was Larry Fink de bedenker van een (destijds) revolutionair financieel product: de verpakte hypotheekobligatie. Hypotheekleningen konden voortaan worden opgekocht, opgeknipt, in complexe financiële pakketten weggestopt en doorverkocht aan institutionele beleggers. In die schuldpakketten verstopte rommelhypotheken bleken in 2008 een tijdbom die het financiële systeem bijna liet imploderen.

Fink – inmiddels miljardair – schuift regelmatig aan bij presidenten, dineert met ministers en is een graag geziene gast tijdens het jaarlijkse World Economic Forum in het luxe Zwitserse skioord Davos. Tijdens het presidentschap van Barack Obama rapporteerde hij direct aan Amerikaans minister van Financiën Timothy Geithner. Een ministerschap onder huidig president Joe Biden ging maar net aan zijn neus voorbij. 

In Frankrijk onderhoudt Fink warme banden met president (en voormalig zakenbankier) Emmanuel Macron. Sinds diens aantreden is de baas van BlackRock meermaals in het Élysée gesignaleerd. Op een foto uit 2019 zitten Fink, Macron, directeuren van verschillende staatsinvesteringsfondsen uit olielanden, bankiers van Goldman Sachs en enkele grote Franse banken gebroederlijk rond een ovalen salontafel uit de negentiende eeuw om in de wintertuin van de presidentiële ambtswoning in Parijs te overleggen over economische verduurzaming. 

Ook verschillende EU-instellingen deden al meermaals een beroep op de financiële vakkennis van BlackRock. Tijdens de financiële crisis kreeg het Amerikaanse concern de opdracht van de Europese Centrale Bank (ECB), de Commissie en het Internationaal Monetair Fonds (IMF) om de leningenportefeuilles van verschillende banken in de Eurozone aan een onderzoek te onderwerpen. Zo kon consultancytak BlackRock Solutions rondneuzen in de boeken van de Franse bancaire gigant BNP Paribas en de investeringsarm van autoconcern Volkswagen. Sindsdien hebben financiële experts van BlackRock opgetreden als crisis-adviseurs voor banken in onder meer Ierland, Griekenland en Nederland. 

Groen verdienmodel

BlackRock baseert twee derde van zijn investeringsbeslissingen op algoritmes die automatisch lucratieve beleggingsindexen op effectenbeurzen volgen. Volgens onderzoekscollectief Investigate Europe, waar Follow the Money onderdeel van uitmaakt, had BlackRock in 2018 belangen in de grootste kolenbedrijven van Duitsland, luchtvaartmaatschappij Lufthansa, vliegtuigbouwer Airbus, olieconcerns als Repsol en Royal Dutch Shell, en bezat het 88,9 miljoen dollar aan aandelen in het moederbedrijf achter de Poolse, bruinkool gestookte Belchatów-energiecentrale: al jaren de grootste CO2-uitstoter van heel Europa. 

Volgens een data-analyse van de Britse krant The Guardian was moederbedrijf BlackRock Inc. in 2019 via een wereldwijd netwerk van dochterondernemingen, gelieerde fondsen, holdings en afsplitsingen de grootste investeerder in kolen wereldwijd en stond het in de top drie van aandeelhouders van bijna alle grote oliemultinationals. Onderzoek van Corporate Europe Observatory laat daarnaast zien dat BlackRock in datzelfde jaar aandelen bezat in energiebedrijven, die gezamenlijk zo’n honderdduizend kilometer gaspijplijn exploiteren. Ook had het een belang van 83 miljoen dollar in de Poolse terminal-eigenaar die binnenkort via een gloednieuw netwerk verantwoordelijk wordt voor het transport van Scandinavisch gas naar Oost-Europa. Daarbij is de Amerikaanse vermogensbeheerder grootaandeelhouder in drie van de zes exploitanten van de in oktober 2020 geopende Trans-Adriatische Pijplijn – die de gasvelden van Azerbeidzjan verbindt met de Italiaanse zuidkust. 

‘Financiële instellingen haten het idee dat ze opeens iets niet meer mogen’ 

Haar ziet geen enkele reden om aan te nemen dat BlackRock die aandelen op korte termijn gaat dumpen of regels zal voorstellen die het concern daartoe dwingen: ‘De financiële industrie benadrukt graag dat Europese overheden meer subsidie moeten geven aan allerlei duurzame projecten. Ze zien liever geen lijst met vervuilende industrieën, waardoor klimaatschade inzichtelijk wordt. Transparantie daarover betekent immers dat banken verantwoording moeten afleggen voor hun investeringsbeslissingen. Financiële instellingen haten het idee dat ze opeens iets niet meer mogen.’

Chinese Muur

Om belangenverstrengeling te voorkomen, heeft moederbedrijf BlackRock Inc. een strikte scheiding aangebracht tussen de adviestakken en investeringsdivisies waaruit het wereldwijde concern is opgebouwd. Onder meer via beveiligd e-mailverkeer en geheimhoudingsclausules voor adviesmedewerkers. ‘Onze financiële adviesafdeling staat totaal los van de vermogensbeheertak,’ meldt een woordvoerder van de Nederlandse tak aan Follow the Money. ‘De Chinese Muur die wij hebben opgetrokken tussen die twee bewaken we streng. BlackRock heeft een lang trackrecord als het gaat om het geven van advies aan officiële instanties en heeft als zodanig nou eenmaal de juiste kennis in huis om de input te leveren waar de Europese Commissie om vraagt.’

‘BlackRock was op technisch en financieel vlak simpelweg de beste’

Een groep leden van het EU-Parlement in Brussel vertrouwt de zaak evenwel niet en waarschuwt in een resolutie voor belangenconflicten. BlackRock gaat immers ‘sectorspecifieke richtlijnen opstellen waar het zich zelf ook aan moet houden,’ waardoor ‘de eerlijke implementatie van de Green Deal in de financiële sector’ in gevaar komt. Ook het ‘abnormaal lage’ inschrijfbedrag van BlackRock op de aanbesteding wekt argwaan. De EC stelde ruim een half miljoen beschikbaar voor het onderzoek – BlackRock schrijft het rapport voor slechts 280.000 euro. 

Bang voor te grote invloed van de Amerikaanse financiële gigant op EU-wetgeving, verzoeken de parlementsleden aan de Europese Commissie om de aanbestedingsprocedure te heropenen. Die schrijft echter in een brief aan het EU-parlement dat BlackRock – ondanks initiële verbazing over het lage inschrijfbedrag – overtuigend wist aan te tonen onpartijdig werk te kunnen leveren. ‘De procedure voor toekenning van dit contract is uitgevoerd volgens alle geldende aanbestedingsregels,’ laat een EC-woordvoerder via e-mail weten . ‘Waar we op hebben gelet in de aanbestedingsprocedure is de totale kwaliteit van de bieding, het vermogen om gedegen input te leveren, technische en professionele ervaring. Het aanbod van BlackRock was op technisch en op financieel vlak simpelweg het beste.’

Vernietigende kritiek

Enkele Europarlementariërs laten het er niet bij zitten en stappen naar de Europese Ombudsvrouw: de Ierse ex-journaliste Emily O’Reilly. Haar kritiek op zowel de door de Commissie toegepaste selectieprocedure als de door BlackRock opgetuigde Chinese Muur is vernietigend. 

‘De EU bereidt zich voor op een periode van ongekende uitgaven en investeringen,’ waarschuwt O’Reilly in haar oordeel. 'Alleen al het feit dat een bedrijf een financieel belang heeft in de markt waarop diens onderzoek impact heeft, is voldoende om een belangenconflict te vermoeden.' In andere woorden: De adviesdivisie van BlackRock zal nooit een rapport uitbrengen dat de investeringstak belemmert of zelfs beschadigt. In de Chinese Muur van BlackRock gelooft O’Reilly niet. BlackRock-personeel dat werkt aan het advies voor de Commissie wordt hoe dan ook beïnvloed door de strategische belangen van de eigen werkgever. Al was het maar omdat ‘personeel zich tussen de twee takken van het bedrijf verplaatst als onderdeel van de normale personeelsmobiliteit’.

Ze concludeert dat ‘er een groot commercieel belang bestaat voor bedrijven om niet alleen contracten binnen te halen. Maar ook om invloed te krijgen op EU-instellingen die wetgeving opstellen die de overgang naar een groenere economie ondersteunen.’ 

Ontbrekende bedrijfsdata 

Ondanks alle kritiek heeft de Europese Commissie het eerste interim-rapport met aanbevelingen door Blackrock in december 2020 gepubliceerd. Hiervoor hebben medewerkers van het Amerikaanse concern 151 banken, toezichthouders en maatschappelijke organisaties geïnterviewd. Zo brengen ze in kaart hoe de financiële sector met sociale en milieunormen omgaat en hoe die terugkomen in het investeringsbeleid.

De meeste banken wijzen in het rapport op een wildgroei aan scorelijstjes en certificeringen die het speelveld vertroebelen. Maar vooral waarschuwen ze dat het erg lastig is om duurzame beleggingsbeslissingen te maken zolang betrouwbare bedrijfsdata over bijvoorbeeld uitstoot ontbreekt. 80 procent van de geïnterviewde bankiers ziet dat gebrek aan gegevens als voornaamste reden voor het uitblijven van groene investeringen; 20 procent geeft toe dat investeren in duurzame bedrijvigheid vanwege de ‘lage volumes’ simpelweg te weinig winstgevend is. 

‘Dat banken niet over alle informatie beschikken, mag geen excuus zijn om niets te doen’

Voor hoofdstrateeg Hans Stegeman van de duurzame Triodos Bank zijn dat herkenbare en begrijpelijke bezwaren: ‘De reële economie is op dit moment nog verre van duurzaam. Zolang bedrijven niet transparant hoeven zijn over hun uitstoot, blijft het voor banken ook lastig om daarover te rapporteren aan hun klanten. Maar dat banken nog niet over alle informatie beschikken, mag natuurlijk geen excuus zijn om dan maar helemaal niks te doen.’

Prijsprikkels

De officiële eindconclusies van het advies zijn nog niet openbaar. In het interim-rapport presenteert het onderzoeksteam van BlackRock wel al een eerste overzicht van ‘geschikte instrumenten’ voor toekomstig EU-beleid, die meer duidelijkheid scheppen over de voorwaarden waaraan duurzame investeringen voortaan moeten voldoen. Ook willen de onderzoekers meer overheidssubsidies en fiscale prikkels om groen investeren zo aantrekkelijk mogelijk te maken: ‘Zo gauw prikkels een weg vooruit creëren in de reële economie kan de financiële industrie volgen en kapitaal gaan omleiden.’

Wat BlackRock niet aanbeveelt aan de Europese Commissie zegt veel meer, meent Stegeman. Zolang groene subsidies niet hand in hand gaan met het actief ontmoedigen van investeringen in olie, gasprojecten, vervuilende chemische bedrijven of kolencentrales, is het volgens hem twijfelachtig dat de Europese CO2-uitstoot op korte termijn veel zal dalen. Zo hadden de onderzoekers van BlackRock ook kunnen pleiten voor een hogere prijs op CO2, of voor een actievere rol voor centrale banken. 

Ook zouden toezichthouders vanwege steeds reëlere klimaatrisico’s ook hogere kapitaalbuffers moeten eisen van financiële instellingen, vindt Stegeman. Investeringen in fossiele projecten kunnen vanwege allerlei verschuivende politieke panelen, doorontwikkeling van duurzame alternatieven en zelfs door de Green Deal zelf immers ook snel weer verlieslatend worden. ‘Overheden moeten vervuiling hoger beprijzen of de rol van toezichthouders vergroten,’ vindt Stegeman. ‘De financiële duurzaamheidstransitie die nodig is voor de Green Deal krijg je alleen voor elkaar als investeren in vervuiling ook écht onaantrekkelijk gemaakt wordt. Zo kun je de prijsprikkels creëren die financiële instellingen wel degelijk dondersgoed begrijpen.’