‘Vanmiddag had ik een ontmoeting met ceo Larry Fink van het Amerikaanse BlackRock, de grootste vermogensbeheerder van de wereld. Zijn bedrijf groeit sterk in Nederland. Activiteiten en investeringen van BlackRock zijn ontzettend belangrijk voor groei en werkgelegenheid.’

Deze tekst plaatste een trotse Mark Rutte op 9 februari 2016 op zijn Facebook-pagina. Op de foto schudt hij met een grote grijns op zijn gezicht de hand van Laurence Douglas — ‘Larry’ — Fink.

Fink mag dan geen regeringsleider zijn, toch is het de normaalste zaak ter wereld dat hij door presidenten en premiers op die manier wordt behandeld. Fink geldt immers als één van de machtigste mensen op aarde.

De meeste Nederlanders hebben wel eens gehoord van de Amerikaanse meesterbelegger Warren Buffet, maar er zijn er maar weinig die de naam Larry Fink iets zegt. Toch beheert Finks BlackRock negen keer zoveel geld als het Berkshire Hathaway van Buffet: waar Buffetts fonds 700 miljard dollar in beheer heeft, investeert BlackRock een ongelofelijke 6.300 miljard dollar voor zijn klanten. Maar liefst acht keer het Nederlandse bbp en bijna vijf keer het totale Nederlandse pensioenvermogen. Best knap voor een bedrijf dat pas dertig jaar bestaat.

Larry Fink begon BlackRock in 1988 'met 8 mensen in een kamer.' Inmiddels heeft de Amerikaanse vermogensbeheerder meer dan 13 duizend werknemers, verdeeld over 30 landen. BlackRock mag de grootste institutionele beleggers, waaronder ook de Nederlandse pensioenfondsen, tot zijn klanten rekenen.

Deze klanten geven hun geld in beheer bij BlackRock en hopen op een mooi rendement. De vermogensbeheerder koopt met dit geld vervolgens bedrijfsaandelen en obligaties. Maar omdat BlackRock zo’n enorme pot geld onder zijn hoede heeft, is het bedrijf zelf uitgegroeid tot grootaandeelhouder in zo'n beetje alle toonaangevende bedrijven van onze tijd. Het bedrijf heeft een vinger in de pap bij multinationals uit alle sectoren: van techgiganten tot voedselconglomeraten, van energiereuzen tot systeembanken.

Apple, Microsoft, Google, Bayer Monsanto, HSBC, Deutsche Bank, British American Tobacco, Nestlé, Rio Tinto, British Petroleum — BlackRock staat bij al deze bedrijven in de top vijf van grootste aandeelhouders. In Nederland prijken Shell, ASML, Unilever en ING bovenaan de investeringslijst van BlackRock.

En dit is nog maar het begin van het lijstje. BlackRock heeft aandelen en stemrechten vergaard in meer dan 17 duizend bedrijven over de hele wereld. Geen enkel bedrijf kan de corporate invloed van BlackRock evenaren.

Eerst het thuisland...

Nergens is de invloed van BlackRock zo zichtbaar als in het thuisland, de Verenigde Staten. Daar is BlackRock, samen met Vanguard en State Street, twee andere grote vermogensbeheerders, de grootste aandeelhouder in 88 procent van de S&P500 bedrijven. Deze 'grote drie' kunnen vanwege hun dominante posities al gezien worden als de nieuwe 'de facto raad van toezicht' van 40 procent van alle beursgenoteerde bedrijven in de VS, zo concluderen politiek wetenschappers aan de UvA Jan Fichtner en Eelke Heemskerk in 2016 in hun onderzoek naar de macht van vermogensbeheerders.

In een vraaggesprek met Follow the Money en Investigate Europe vertelt Eelke Heemskerk: ‘De groei van de “grote drie” leidt tot een extreme concentratie van macht in de handen van enkele spelers.’ Hij noemt BlackRock, Vanguard en State Street ‘slapende reuzen’: ‘Tot nu toe hebben ze nog niet zo veel gebruik gemaakt van hun macht, maar het zal slechts een kwestie van tijd zijn voor ze die macht wel zullen inzetten.’

Niet alleen wat betreft beheerd vermogen steekt BlackRock met kop en schouders boven Vanguard en State Street uit. De macht van BlackRock beperkt zich namelijk niet tot vermogensbeheer: sinds de financiële crisis van 2008 vindt de financiële kennis en expertise van BlackRock gretig aftrek bij de Amerikaanse autoriteiten.

Zo analyseerde BlackRock in opdracht van de Amerikaanse centrale bank (Federal Reserve) de riskante portfolio's van in nood verkerende banken Bear Stearns en Citigroup, van verzekeraar AIG, en van de opkopers van rommelhypotheken Freddie Mac en Fannie Mae. Deze analyses vormden de basis voor de reddingsacties van de Amerikaanse overheid. BlackRock ontpopte zich in feite als de afdeling operationeel crisismanagemen van de regering. 

Ook nu is BlackRock een veel gehoorde adviseur in het Witte Huis; ondanks zijn nauwe banden met Hillary Clinton treedt Larry Fink op als economisch adviseur van Donald Trump. 

...en dan Europa

De invloed van BlackRock, Vanguard en State Street in Europa viel buiten het onderzoek van de UvA-wetenschappers. Dit had een praktische reden: gebrek aan relevante data.

Ook Follow the Money en Investigate Europe stuitten op dit probleem. Het bleek niet eenvoudig om vast te stellen hoe groot de positie van vermogensbeheerders in Europa nu echt is. In verschillende databases vonden we sterk uiteenlopende cijfers over de aandelenbelangen van BlackRock in Europese bedrijven. 

Het proces werd bemoeilijkt door de vele dochterondernemingen die onder moederbedrijf BlackRock Inc. hangen. BlackRock heeft dochterbedrijven in tientallen landen. Dat is (mede) een gevolg van de groeistrategie van het bedrijf: in 2006 fuseerde BlackRock bijvoorbeeld met Merrill Lynch Investment Managers, en in 2009 nam het de Barclays Investment Group over. 

Alle dochterondernemingen van BlackRock hebben weer belangen in dezelfde Europese multinationals. Een compleet beeld wordt daarom pas zichtbaar na uitgebreid dataspeurwerk en consolidatie van cijfers. 

Onnauwkeurigheden vallen echter niet uit te sluiten. FTM en IE vonden allerlei afwijkingen tussen de cijfers uit de Thomson One-database en de gemelde belangen bij financieel toezichthouders, zoals de Duitse BaFin en de Nederlandse Autoriteit Financiële Markten (AFM). Wat blijkt: de AFM-cijfers komen rechtstreeks van BlackRock en worden niet gecontroleerd. Ze wijken ook significant af van de gemelde belangen bij de SEC, de Amerikaanse toezichthouder.

De beschikbaarheid van data mag dan wat minder zijn, toch is ook in Europa de macht van de grote vermogensbeheerders indrukwekkend – en groeiende. 

Ook Europese politici zijn zich bewust van deze macht en proberen een wit voetje te halen bij het grote geld. Zo schrijft Rutte in zijn Facebook-bericht over zijn meeting met Fink: ‘Het kabinet doet er alles aan om Nederland als gunstig investeringsland te behouden.’ Met succes: in verhouding tot het bbp is Nederland, na Groot Brittannië, het belangrijkste investeringsland voor BlackRock. BlackRock heeft voor ongeveer 50 miljard dollar geïnvesteerd in 61 grote Nederlandse bedrijven. (Klik op de landen in de overzichtskaart voor meer details.)

Maar Rutte is niet de enige Europese leider die probeert om de BlackRock-ceo met ‘pro-business-beleid’ te paaien. Emmanuel Macron is nog geen jaar president, maar nodigde Fink al twee keer uit voor een bezoek. De laatste keer, op 18 oktober, genoot Fink samen met 20 andere topbestuurders van 's werelds grootste investeringfondsen van een uitgebreid Frans diner in het Élysée-paleis. 

Chinese muren

En ook in Europa is BlackRock dé adviseur van regeringen en centrale banken. Het lijkt haast wel of de klassieke rollen zijn omgedraaid: in plaats van dat de Europese Centrale Bank (ECB) toezicht houdt op Europa's grootste private investeerder in banken en financiële instellingen, krijgt deze investeerder inzicht in de huishoudboekjes van staten en grootbanken. Zowel de Europese Centrale Bank als De Nederlandsche Bank huurden BlackRock sinds 2008 meermalen in als crisisadviseur en auditor van het Europese bankwezen. 

BlackRock sluit uit dat gevoelige informatie voor eigen gewin wordt gebruikt

In opdracht van de zogeheten Trojka — bestaande uit de ECB, de Europese Commissie (EC) en het Internationale Monetaire Fonds (IMF) — voerde BlackRock samen met Boston Consulting Group (BCG) en Barclays Capital in 2011 de zogenaamde 'stresstest' van de Ierse banken uit. BlackRock moest in opdracht van Europa de risico's binnen het Ierse bankwezen in kaart brengen en kreeg daarvoor inzicht in de leningenportefeuille van alle Ierse banken. ’Een gigantische missie,’ noemde Fink het, ‘de grootste opdracht die we ooit van een overheid hebben gehad.’

Inzicht krijgen in de volledige boekhouding van alle banken in een land is dan ook geen kleinigheid: zulke informatie zou een goudmijn zijn voor een vermogensbeheerder die actief is in Ierland. Het leidde dan ook tot enige ophef toen BlackRock, nadat het in 2012 en 2013 opnieuw werd ingehuurd om de Ierse bankportfolio’s te analyseren, op 4 november 2013 melding maakte van een 3 procent aandelenbelang in de Bank of Ireland.

BlackRock sluit zelf echter uit dat gevoelige informatie voor eigen gewin wordt gebruikt. Hiertoe heeft het bedrijf 'Chinese muren' opgeworpen. Dat wil zeggen: een aparte afdeling van BlackRock, BlackRock Solutions genaamd, voert de analyses uit en geeft advies aan overheden en banken. BlackRock Solutions neemt echter geen investeringsbeslissingen: dat doen de vermogensbeheerders in andere dochterondernemingen. Fink verwoordt het in 2016 tegen het Duitse Handelsblatt als volgt: ’Onze teams zijn duidelijk gescheiden. Er zijn hoge barrières om te voorkomen dat informatie zich verspreidt en er is daarom geen sprake van belangenverstrengeling.’

Wat er binnen BlackRock Solutions gebeurt, blijft volgens Fink dus binnen de Chinese muren van de adviestak. Kennelijk heeft Fink zelf ook een manier gevonden om zijn hersenkwabben zodanig van elkaar te scheiden dat hij per afspraak over andere informatie beschikt: in gesprek met regeringsleiders en centraalbankiers is hij de ceo van adviestak BlackRock Solutions, maar in de Algemene Aandeelhoudersvergadering beantwoordt hij vragen als ceo van BlackRock Inc, de vermogensbeheerder. 

Aladdin: de geest in de lamp van investeerders

BlackRock Solutions is dus niet zomaar een consultant. Het was kind aan huis bij de Federal Reserve en de Amerikaanse regering na de kredietcrisis, analyseerde noodlijdende staten en banken in Griekenland, Ierland en Nederland, en stond als adviseur aan de wieg van de miljarden-opkoopprogramma's van de ECB.

Waarom werd BlackRock betrokken bij zo ongeveer elke voorname financiële uitdaging van het afgelopen decennium? Dat heeft alles te maken met wat ook wel ’het magische ingrediënt van het BlackRock-succes’ wordt genoemd: Aladdin, het zogeheten enterprise investment system van BlackRock Solutions.

Aladdin is een financiële database en risicoanalyse-software. En niet zo maar een: Aladdin volgt meer dan 30,000 investeringsportefeuilles, in real time. Niet alleen BlackRock zelf gebruikt deze database: het is ook ’de geest in de lamp’ voor de honderden klanten van BlackRock Solutions. Banken, verzekeraars, pensioenfondsen, financiële overheidsafdelingen en concurrerende vermogensbeheerders — in totaal goed voor meer dan 20.000 miljard dollar aan beheerd vermogen — consulteren Aladdin voor hun investeringsbeslissingen. Per dag voert de software wereldwijd 250 duizend handelstransacties en miljarden financiële berekeningen uit.

Een Brusselse bankier die veel gebruik maakt van Aladdin legt aan Investigate Europe uit wat de risico-tool allemaal kan: ’Met een paar klikken vertelt Aladdin hoe je je beleggingsportfolio beter kunt balanceren. Het maakt dagelijkse stresstesten en vertelt je of je teveel obligaties of aandelen in een bepaalde sector aanhoudt.’

Investeringsbeslissingen nemen zonder Aladdin begint te lijken op het internet navigeren zonder de Google-zoekmachine: ’Aladdin is als zuurstof. We zouden niet kunnen functioneren zonder,’ aldus Anthony Malloy, ceo van New York Life Investors (vermogen: zo’n 238 miljard dollar), tegen Forbes. 

‘Het brede gebruik van Aladdin kan fouten snel wijd verspreiden’

Volgens PricewaterhouseCoopers (PWC), gebruikt 26 procent van de vermogensbeheerders tegenwoordig kunstmatige intelligentie (AI) om zich te informeren voor de volgende ’grote beslissing’. Dat percentage groeit in rap tempo en BlackRock bekleedt met Aladdin ook op dit vlak de nummer één-positie.

Maar als steeds meer investeerders vertrouwen op Aladdin, heeft deze software dan niet een enorme impact op de markten? Volgens de Brusselse bankier maakt zelfs Aladdin immers wel eens verkeerde inschattingen: ’Het brede gebruik van Aladdin kan fouten snel wijd verspreiden. Veel, heel veel gebruikers zouden dan dezelfde verkeerde conclusies kunnen trekken.’

Een anonieme bestuurder uit de financieel-technologische hoek zegt hierover tegen the Financial Times: ‘Is er een systeemrisico [met Aladdin]? Ik weet het niet, maar het is overduidelijk dat significante fouten of een bug problemen kunnen veroorzaken voor markten. Dat is een vraag waar toezichthouders eens naar zouden moeten kijken.’ Ook hier wuift BlackRock de kritiek weg: ‘Iedere Aladdin-klant heeft zijn eigen risico-afdeling die nauwkeurig naar het model kijkt en er haar eigen visie overheen legt’, aldus Aladdin-chef Jody Kochansky tegen de krant.

Investeren in een mandje

BlackRock is dus enorm groot, op meerdere vlakken. Voorlopig belemmert die omvang de groei echter geenszins. Wat heet: BlackRock bouwt zijn koppositie alleen maar verder uit. Dankzij koersstijgingen en een recordinstroom van 367 miljard dollar ging het beheerd vermogen in 2017 verder omhoog.

Ongeveer tweederde van die recordinstroom ging naar zogeheten index trackers, ook wel exchange-traded funds (ETF's) genoemd. Dat zijn passieve beleggingsinstrumenten, die simpelweg de koersontwikkeling van de Nederlandse AEX, de Amerikaanse Dow Jones, of de Duitse DAX volgen.

De koers van BlackRock steeg in 2017 met 40 procent

Passief beleggen vormt een sober contrast met het actieve beheer binnen beleggings- en hedgefondsen. Bij actief beheer kopen en verkopen portfoliomanagers specifieke aandelen voor hun klanten, met als doel het gemiddelde rendement van de beurs te verslaan. Passief beheer werkt anders: niet duurbetaalde handelaren, maar algoritmes beheren de aandelenmandjes. Die kopen precies die verzameling van aandelen die de betreffende beursindexen weerspiegelt. Daarbij gaat het vooral om het volume aandelen dat gekocht wordt. Vergeleken met actief beheer is deze vorm van investeren een stuk minder spannend, maar daardoor ook minder arbeidsintensief en goedkoper.

De markt voor passieve investeringen groeit in recordtempo. Het in ETF's beheerd vermogen is eind 2017 (mede dankzij de koersstijgingen) bijna 37 procent groter dan het jaar ervoor. BlackRock, Vanguard en State Street waren afgelopen jaar goed voor 70 procent van de meer dan 620 miljard dollar die in 2017 werd geïnvesteerd in ETF's. BlackRocks ETF, iShares geheten, is met 40 procent van het totaal de absolute koploper.

En het bedrijf vaart er wel bij. Ondanks beheervergoedingen van slechts 0,2 procent draaide BlackRock in 2017 een recordomzet van 12,5 miljard dollar en boekte het zo’n 5 miljard winst. BlackRock is zelf beursgenoteerd aan de New York Stock Exchange; de koers van het aandeel steeg in 2017 met zo’n 40 procent. 

Democratisering of marxisme

Pensioenfondsen uit de Verenigde Staten en Europa zijn de grootste klanten van BlackRock. Aangezien ook de Nederlandse pensioenfondsen via BlackRock beleggen, profiteren we dus uiteindelijk allemaal van BlackRocks succes. Vicepresident Barbara Novick beschrijft de activiteiten van BlackRock dan ook het liefst als ’de democratisering van kapitaal investeren’: al met één iShare-ETF kun je investeren in een heel mandje van beursgenoteerde bedrijven — zonder hoge transactiekosten. 

Sommige actieve investeringsfondsen zien passive investment dan ook als een mogelijke bedreiging voor het kapitalisme (en in elk geval voor hun eigen verdienmodel). Investeerder en onderzoeksbureau Sanford C. Bernstein noemt passief investeren bijvoorbeeld ‘the silent road to serfdom’ en ‘erger dan marxisme’.

Die associatie met marxisme komt voort uit het onderliggende model van passief investeren: klanten van BlackRock kopen de iShares en de koers van deze waardepapieren beweegt mee met de overeenkomstige beursindex. Om zijn eigen risico's af te dekken, koopt BlackRock op zijn beurt de onderliggende aandelen van de beursgenoteerde bedrijven — én de bijbehorende stemrechten. Die stemrechten vertegenwoordigen zeggenschap over de strategische koers van de onderliggende bedrijven. De klanten van BlackRock plukken dus de financiële vruchten, maar de economische macht concentreert zich bij de vermogensbeheerder. 

Bijdragen aan de maatschappij

BlackRock is zich bewust van die macht. Larry Fink stuurt jaarlijks een nieuwjaarsbrief naar de ceo's van de duizenden bedrijven in het BlackRock portfolio. Dit jaar schreef hij: ‘de samenleving vraagt dat bedrijven, zowel publiek als privaat, sociale doelen dienen. Voor langetermijn welvaart moet elk bedrijf niet alleen financieel presteren, maar ook laten zien hoe het een positieve bijdrage levert aan de samenleving.’ 

Fink benadrukt dat bedrijven te veel gefocust waren op kwartaalresultaten en kondigt aan dat BlackRock zich actief wil bemoeien met de bedrijfsstrategie: ‘Jullie moeten de maatschappelijke impact van jullie bedrijfsvoering begrijpen, maar ook hoe structurele trends jullie groeipotentieel beïnvloeden — van langzame loonstijgingen tot automatisering tot klimaatverandering.’

Het zijn woorden die een maatschappelijke activist of sociale wetenschapper zou kunnen schrijven — niet direct wat je zou verwachten van de ceo van de grootste vermogensbeheerder ter wereld. 

Fink laat zich ook stevig uit op politiek vlak

Zal BlackRock zich inzetten voor een betere wereld en het uitbannen van korte termijn 'plunderkapitalisme'? Dat zal de toekomst moeten uitwijzen. Zo zal in de aankomende aandeelhoudersvergadering van Shell bijvoorbeeld blijken of BlackRock bereid is tegen het management van een bedrijf in te gaan om maatschappelijke doelen te realiseren. BlackRock is de grootste aandeelhouder van het oliebedrijf; een stem vóór de klimaatresolutie van Follow This zou een krachtig signaal afgeven naar andere bedrijven dat BlackRock voortaan harde klimaatdoelstellingen verwacht.

Fink bekommert zich overigens niet alleen over de uitkomsten van bedrijfsbeleid, maar laat zich ook stevig uit op politiek vlak. Europa noemde hij vorig jaar in een interview met The Australian Financial Review de ‘grootste verrassing in de wereld’. ‘Een jaar geleden twijfelden mensen aan de toekomst van de Eurozone. We waren erg bang voor de uitkomsten van de verkiezingen in Frankrijk en Nederland. Maar gelukkig hebben de meeste verkiezingen extreem goed uitgepakt. Vooral Frankrijk was een echte transformatie.’ Het lijkt erop dat de vleierij van Rutte en Macron wordt beantwoord. 

Horizontaal aandeelhouderschap

BlackRock mag zich dan als een ‘kracht voor positieve verandering’ profileren, er zijn ook flink wat argumenten in te brengen tegen de toenemende macht van het bedrijf. Michael Theurer, zittend Bondsdaglid voor de FDP, zegt tegen Investigate Europe: ‘Alleen al de ongekende grootte van BlackRock vertegenwoordigt een marktmacht die geen enkele staat meer kan controleren. Dat ondermijnt de basisprincipes van onze markteconomie.’

De uitspraak is in lijn met de bevindingen van economen José Azar and Martin Schmalz van de University of Michigan. In hun rapport over de anti-competitieve gevolgen van gezamenlijk eigendom uit 2016 concluderen zij dat er een verband is tussen de afnemende prijscompetitie en de toenemende concentratie binnen de Amerikaanse luchtvaartsector. BlackRock en Vanguard zijn de topaandeelhouders bij de vijf grootste Amerikaanse luchtvaartmaatschappijen. Schmalz en zijn collega's vonden vergelijkbare resultaten voor de bankensector in de VS. 

‘Horizontaal aandeelhouderschap is de grootste bedreiging voor concurrentie van dit moment’

BlackRock bekritiseerde de methodiek van de onderzoekers, maar in gesprek met Investigate Europe laat Schmalz geen spaan heel van die kritiek: ’De lobbyorganisatie van vermogensbeheerders heeft consultants betaald om studies te maken die de conclusies van ons onderzoek in twijfel trekken. We hebben [echter] bewijs gevonden voor causale effecten tussen zowel gezamenlijk eigenaarschap en hogere vliegticketprijzen als gezamenlijk eigenaarschap, lagere depositorente én hogere transactiekosten voor bankklanten.’

Ook andere experts schaarden zich achter het onderzoek. Éen van hen is hHarvard-oogleraar rechten Einer Eilhage. ‘Horizontaal aandeelhouderschap is de grootste bedreiging voor concurrentie van dit moment,’ schrijft Eilhage in een OECD-studie, ‘vooral omdat het het anti-competitieprobleem is waar we helemaal niets tegen doen. [..] Het verklaart de historische toename van het gat tussen bedrijfsresultaten en investeringen en helpt om de toenemende economische ongelijkheid te begrijpen.’  

Investigate Europe en Follow the Money vroegen verschillende Europese toezichthouders of zij het ‘horizontale aandeelhouderschap’ in het vizier hebben. De aard van de reacties liep ver uiteen: de Franse competitie-autoriteit zegt bijvoorbeeld geen matregelen of voorbereidingen daartoe te treffen op dit gebied. De Duitser John Weche, senior analist bij de Duitse monopoliecommissie, geeft juist aan dat het groeiende horizontaal aandeelhouderschap als ‘een groot potentieel probleem’ te beschouwen, ‘zelfs al zou het nog niet bewezen zijn.’ Weche vertelt dat de monopoliecommissie daarom sinds 2016 aan dit onderwerp werkt. Op de vraag waarom er niet al uit voorzorg toezicht wordt ingericht, antwoordt hij: ‘Ja, dat is een mogelijkheid en dat is in het verleden ook wel eens gebeurd, maar je kunt je voorstellen hoe moeilijk het is om regulering in te voeren als je tegen zulke machtige bedrijven in gaat.’

Op 16 februari behandelde ook EU-commissaris Margrethe Vestager het probleem. ‘Het wordt steeds normaler dat dezelfde investeerders aandelen aanhouden in verschillende bedrijven in dezelfde sector,’ zei ze toen. Vestager waarschuwt dat competitie voor deze investeerders niet zo aantrekkelijk is en ‘dat is waarom we werken aan de complexe taak om uit te vinden hoe vaak dit gebeurt in Europa.’ Een woordvoerder van de strijdlustige Deense politica, die ook Apple en Google al op de knieën wist te krijgen, bevestigde tegenover Investigate Europe en Follow the Money dat de Europese Commissie een onderzoek uitvoert naar ‘common ownership in Europe’.

Dit artikel kwam tot stand op basis van onderzoek dat Follow the Money uitvoerde in samenwerking met Investigate Europe (IE). IE is een internationaal team van negen onderzoeksjournalisten dat publiceert via mediapartners uit verschillende Europese landen en via een eigen platform. Op basis van dit onderzoek zullen de komende weken meerdere artikelen over vermogensbeheerder BlackRock verschijnen. BlackRock wenste niet mee te werken aan het onderzoek en wilde geen enkele voorgelegde vraag beantwoorden.