Rotterdam is de grootste steenkoolhaven van Europa. Jaarlijks wordt hier 28,1 miljoen ton steenkool overgeslagen. Driekwart van de steenkolen is bestemd voor de productie van elektriciteit; de rest wordt gebruikt in de staalindustrie. 

Ruim 18 miljoen ton per jaar — meer dan de helft van de totale capaciteit — komt op naam van één terminal: die van EMO (Europese Massagoed- Overslagbedrijf), het grootste overslagbedrijf van Europa. Een autoritje langs het terrein van EMO (we mochten helaas niet langskomen voor een rondleiding) is dan ook een bijzondere ervaring. Heuvel na heuvel golven de gigantische bergen voor je uit. Je ziet reusachtige grijpers in een gitzwart duinlandschap happen, waarna de steenkool via een onnavolgbare wirwar aan lopende banden over het gigantische bedrijf getransporteerd wordt.

Op het vrijwel volledig geautomatiseerde terrein, dat met 150 hectare ongeveer even groot is als de Rotterdamse wijk Blijdorp, zie je niet veel mensen lopen. Vanaf de Missouriweg zien we toch een paar medewerkers, die met hun helm en overall vol zwarte strepen wel iets weghebben van de Limburgse mijnwerkers van weleer.

Het klimaatakkoord van Parijs maakt het onwaarschijnlijk dat we nog lang steenkool blijven verstoken

Het is echter nog maar de vraag hoe lang dit schouwspel hier aanwezig zal blijven: het leasecontract van EMO met het Rotterdamse Havenbedrijf loopt in juni 2018 af. Als het aan het kolenbedrijf ligt wordt dit contract ‘gewoon’ weer met 25 jaar verlengd, maar het is nog maar de vraag hoe verstandig dat is. Het klimaatakkoord van Parijs maakt het onwaarschijnlijk dat we nog zo lang zullen doorgaan met het verstoken van steenkool en het Havenbedrijf moet daar in zijn strategie rekening mee houden. Wordt een groot deel van het haventerrein tot minimaal 2043 aan een steenkolenoverslagbedrijf verhuurd, of is in deze tijd van energietransitie en razendsnelle klimaatontwikkelingen meer flexibiliteit gewenst?

De winst van EMO gaat de hele wereld over

Van de kolen die in de havenworden overgeslagen, gaat in totaal zo’n 80 procent richting Duitsland. Het geld dat met de overslag verdiend wordt, blijft evenmin in Nederland hangen. EMO is namelijk volledig in handen van HES Beheer. Deze in Rotterdam gevestigde holding heeft verschillende overslagbedrijven in Europa, waaronder ook meerdere in de Rotterdamse haven.

HES is op zijn beurt weer volledig in handen van Amerikaanse private equity firms. Via een ingewikkelde constructie, waarbij EMO een jaarlijkse vergoeding voor het gebruik van de fabrieken moet betalen die precies gelijk is aan de winst die er in dat jaar is gemaakt, komt het geld bij HES terecht. De winst die EMO maakt — in 2015 ging het om ruim 50 miljoen euro — vloeit zo dus via HES naar aandeelhouders over de hele wereld. 

Wie de omvang van EMO op zich laat inwerken, kan zich maar moeilijk voorstellen dat deze steenkoolmassa ooit zal gaan verdwijnen. Toch is het zo — tenminste, als we de klimaatdoelen van Parijs serieus nemen. Zo blijkt uit een studie in het gezaghebbende Nature dat we, willen we de opwarming van de aarde tot maximaal 1,5 á 2 graden beperken, minimaal 80 procent van ‘s werelds bewezen steenkoolreserves onder de grond moeten laten. Met een dusdanig beperkt ‘koolstofbudget’ klinken dan ook steeds meer geluiden om afscheid te nemen van steenkool — met name in de elektriciteitsproductie, waar duurzame alternatieven inmiddels ruimschoots voorhanden zijn.

Bij EMO is ondertussen driekwart van de steenkooloverslag nog gewoon bedoeld voor elektriciteitscentrales. De wereld om EMO heen is echter aan het veranderen. In Duitsland, met afstand de belangrijkste afzetmarkt voor alle Rotterdamse steenkool en dus ook die van EMO, wordt nagedacht over een exit uit steenkool tegen 2040. Ondertussen neemt de publieke druk toe om deze Kohleausstieg nog eerder te laten plaatsvinden.

De Amsterdamse haven, na Rotterdam de grootste steenkoolhaven van Europa, heeft al gezegd dat in 2030 afscheid genomen zal zijn van steenkool. En zelfs in de meeste scenario’s van het Rotterdamse Havenbedrijf zélf wordt rekening gehouden met een afname van de handel in steenkool (zie kader).

De ambitie van EMO staat hier lijnrecht tegenover. In het laatste jaarverslag schrijft het bedrijf: 'The terms of the lease agreements of sites and quays end at 30 June 2018, with an option to renew leases after that date for a period of 25 years until 30 June 2043.' Met andere woorden: volgend jaar houdt het leasecontract met het Havenbedrijf op, en als het aan EMO ligt wordt dat contract met 25 jaar verlengd, tot 2043.

In een reactie zegt het Havenbedrijf: 'In onze prognoses houden we rekening met een afname van het belang van steenkool. Maar dat wil niet zeggen dat het bedrijf EMO rechtevenredig aan belang inboet. Bedrijven ontplooien economische activiteiten en investeren daarvoor. Ze moeten er dan ook op kunnen rekenen dat grondcontracten gecontinueerd worden.' Het Havenbedrijf wil niet zeggen of het voornemens is het leasecontract met 25 jaar te verlengen en om wat voor bedragen het hier gaat: ‘Dat is concurrentiegevoelige informatie en dus vertrouwelijk.’ 

Gemeenteraad is aan zet 

Het Havenbedrijf heeft hier echter helemaal niet het laatste woord: het is in handen van de gemeente. Haveneconoom Bart Kuipers legt uit: 'De gemeente is voor 70 procent aandeelhouder van het Havenbedrijf, de overige 30 procent zijn in handen van het Rijk. Als de Rotterdamse politiek aangeeft dat het geen nieuwe, 25-jarige leasecontracten met het kolenoverslagbedrijf wil, dan moet het Havenbedrijf daar naar luisteren.'

Daarmee ligt de bal dus bij de gemeentepolitiek. Wethouder Pex Langenberg (D66) ontkent echter dat hij een rol heeft in deze beslissing: ‘Het sluiten en verlengen van dit soort individuele contracten is een bevoegdheid van het Havenbedrijf.’ 

In de gemeenteraad worden ondertussen door verschillende partijen — waaronder ChristenUnie-SGP, dat met zijn gedoogsteun het huidige college aan de kritieke meerderheid van één zetel helpt — vraagtekens bij de voorgenomen contractverlenging geplaatst. Kandidaat-raadslid Christel Monrooij: ‘Wij vragen ons zeer af hoe verstandig het is om een bedrijf dat actief is in de steenkoolhandel in deze tijd een horizon van 25 jaar te geven. Die markt verandert momenteel verschrikkelijk snel, en het lijkt ons daarom slimmer om flexibel te blijven. Wij zullen deze kwestie daarom bij de wethouder aankaarten.’

Wordt vervolgd.

EMO wilde niet meewerken aan dit verhaal.