Satoshi Nakamoto, de bedenker van bitcoin, stelde zich een wereld voor waarin mensen niet meer afhankelijk zijn van banken om veilig geld naar elkaar over te maken. Die visie werd technisch uitvoerbaar dankzij de uitvinding van wat we nu blockchainnoemen. Blockchain heeft een veel bredere potentie dan alleen het regelen van ons onderlinge betalingsverkeer: de technologie maakt het mogelijk om de infrastructuur van onze digitale wereld publiek te maken.

Vertrouwen komt van boven

De organisatie van onze samenleving leunt zwaar op hiërarchische modellen. Dat brengt vaak veel bureaucratie met zich mee, en legt veel macht bij een kleine groep mensen die persoonlijk gewin of kortetermijnbelang geregeld boven het collectief belang plaatsen. Zo zijn we voor onze financiële transacties aangewezen op het bankwezen, dat keer op keer crises veroorzaakt en witwaspraktijken faciliteert. Om de boekhoudingen te controleren vragen we elk jaar opnieuw de grote vier accountantskantoren, al hun vakmatige missers ten spijt. En voor de herkomst van onze kleren vertrouwen we op het etiketje van de producent, waardoor uitbuiting en vervuiling vaak onder de radar blijven.

Blockchain is geen wondermiddel tegen hebzucht en het is zeker geen oplossing voor alle problemen van de mensheid. De technologie biedt simpelweg een alternatief middel voor de inrichting van digitale systemen: meer decentraal en transparant, minder hiërarchisch, maar wel veilig. Dat is lang niet altijd nuttig, maar kan wel degelijk maatschappelijke en economische winst opleveren: peer-to-peer geld overboeken maakt ons minder afhankelijk van banken, continue monitoring van boekhoudingen maakt het moeilijker om met fraude weg te komen, en T-shirts, speelgoed of medicijnen waarvan de herkomst traceerbaar is, geven consumenten de kans een geïnformeerde keuze te maken. Dat is de belofte van blockchain: betrouwbare data, zonder dat daarvoor controle door een centraal instituut nodig is.

Buzzwords en marketing

Mooie beloftes maken nog geen innovatie. ‘Nog nooit heb ik zoveel opgepompt jargon gebruikt zien worden om zo weinig te beschrijven,’ mopperde oud-FTM-journalist Jesse Frederik onlangs op De Correspondent in een kritische beschouwing over blockchain. Een bezoek aan ‘de dag van de crypto’, waar blockchainbedrijfjes zich dit voorjaar aan het grote publiek presenteerden, gaf een goede indruk van het hoge bullshitgehalte in de cryptoscene: er waren zelfs jongens die wiet ‘op de blockchain’ wilden zetten. Met een zonnebril op om hun rooddoorlopen ogen te verbergen, pochten ze over de miljoenen die ze hadden opgehaald met dit maffe idee.

Echte innovatie wordt verdrongen door bullshit-projecten

Maar dat opportunistische ondernemers banale apps aanprijzen met buzzwords, in dit geval crypto of blockchain, is geen nieuw fenomeen. Op de marketingafdeling van grote bedrijven struikel je over het gebruik van buzzwords en jargon. Aantrekkelijke marketingverhalen verzinnen is nu eenmaal lucratiever dan daadwerkelijk innoveren. Energieleveranciers krijgen jaarlijks bijvoorbeeld 1,3 miljoen huishoudens zover om van leverancier te wisselen, terwijl ze toch echt allemaal hetzelfde verkopen: stroom, het meest generieke product dat je kunt bedenken. Die enorme klantrondpompmachine wordt bekostigd door andere klanten die teveel voor hun energie betalen – binnenskamers de sleepers genoemd – en gaat ten koste van investeringen in duurzame energieopwekking.

De hype rond blockchain heeft op vergelijkbare wijze voor misallocatie van middelen gezorgd: echte innovatie wordt verdrongen door bullshit-projecten. Al doende verdwijnt veel geld in de zakken van gladde praatjesmakers.

De organisatie van een digitale samenleving

Bill Gates verwoordde krachtig hoe hypes ontstaan en waarom we daar doorheen moeten prikken: ‘We overschatten altijd de verandering die de komende twee jaar zal plaatsvinden, en onderschatten de veranderingen die de komende tien jaar plaatsvinden. Laat jezelf niet in slaap wiegen.’ Het hoge onzingehalte maakt het verleidelijk om een karikatuur te maken van de technologie. ‘Ik heb nog nooit zoveel mensen zo hard een probleem zien zoeken bij hun oplossing,’ zegt Frederik over de blockchainhackathon die ik dit voorjaar bezocht. Maar ik sta dan meer aan de kant van Bill Gates: ik zag er juist een groep van overwegend jonge mensen met veel energie aan een belangrijk maatschappelijk vraagstuk werken: hoe organiseren we onze samenleving in het digitale tijdperk? Een vraag die cruciaal is voor onze toekomst, maar in de politiek nauwelijks wordt gesteld. Het is dus nuttig om op kleine schaal met dit vraagstuk te experimenteren, zelfs als het merendeel van de projecten faalt.

Wat de uitvinding van internet enkele decennia geleden zo fascinerend maakte en mensen inspireerde, was de belofte van een nieuwe omgeving waarin decentrale verbindingen mogelijk zijn en informatie voor iedereen toegankelijk is. We brengen onze tijd inmiddels meer dan ooit door in die digitale wereld: informatie zoeken, nieuws lezen, naar muziek luisteren, overnachtingen boeken, je huis te koop zetten; het gebeurt allemaal online. Maar van de idealen van de internetpioniers staat nog weinig overeind: internet wordt, net als de analoge wereld, gedomineerd door enkele centraal georganiseerde bedrijven die zich als middle man overal tussen hebben gewrongen. Zij brengen mensen bij elkaar, verzamelen, controleren en consolideren onze gegevens, incasseren een marge, lobbyen bij de overheid en dicteren steeds vaker de condities waaronder onze onderlinge interacties zich afspelen.

Er is een tegenbeweging gaande die zich afzet tegen de dominante positie die deze intermediairs innemen bij zaken die we ook zelf kunnen organiseren. Lokale zorg- en energiecoöperaties winnen de laatste tijd bijvoorbeeld aan populariteit. Het is echter geen eenvoudige klus om macht te herdistribueren zonder verlies van daadkracht. Zeker niet in een wereld vol complexe ecosystemen, waarbinnen interacties online plaatsvinden en participanten elkaar niet kennen, laat staan vertrouwen. 

Blockchain biedt juist hierin uitkomst. De technologie maakt het mogelijk om vertrouwen en aansprakelijkheid te organiseren binnen een anonieme digitale wereld. Niet door alle macht en eigenaarschap bij enkele centrale controleurs neer te leggen, maar via open source protocollen en netwerkstructuren; iedereen is beheerder en iedereen kan controleren. Toezicht ligt niet langer bij bureaucratische instituties, maar is verankerd in protocollen en transparant voor iedereen.

Blockchain maakt het mogelijk om transacties, contracten of facturen met een tijdstempel (al dan niet versleuteld) vast te leggen in het openbare netwerk. Daarmee kan achteraf niet meer gesjoemeld worden. Op die manier kun je bijvoorbeeld effectiever btw-fraude tegengaan of het beheer van medische gegevens verbeteren. Eigenaarschap en toegang tot data komen weer bij het individu te liggen, terwijl de infrastructuur publiek is. Blockchain is een middel om de regie over de digitale wereld terug te pakken van het handjevol bedrijven dat de infrastructuur van het internet heeft gekaapt.

Of blockchain die belofte uiteindelijk zal waarmaken, en met welke toepassingen, is helemaal aan ons. Technologie is slechts een instrument. De echte vereiste om een nieuwe werkelijkheid te kunnen scheppen, is verbeeldingskracht koesteren: je een wereld voor te stellen ver voordat hij bestaat.