Tot een week of zes geleden leek de Paul Polman-doctrine langzaam terrein te winnen. Als CEO van Unilever propageerde Polman jarenlang dat bedrijven niet alleen op aarde zijn om winst te genereren voor hun aandeelhouders. Ondernemingen, zeker multinationals, hebben volgens hem ook een belangrijke morele verantwoordelijkheid: ze moeten serieuze aandacht hebben voor grote maatschappelijke thema’s als klimaatopwarming, ongelijkheid en jeugdwerkloosheid.

In interviews lardeerde Polman zijn boodschap graag met een paar lekkere soundbites: bedrijven moeten een ‘force for good’ zijn voor de hele samenleving en ‘onderdeel zijn van de oplossing, niet het probleem’. 

Wie de afgelopen jaren met topmensen uit het bedrijfsleven sprak, hoorde die woorden voortdurend nagalmen. Bestuurders waren allemaal heel erg doordrongen van purpose van hun onderneming. Ze zorgden goed voor alle stakeholders - werknemers, leveranciers, klanten, het milieu. Hun doelstellingen waren niet meer op de korte, maar vooral op de lange termijn gericht. Of ze het echt meenden was de vraag. In goede tijden is het niet moeilijk om genereus te zijn. 

Nu het coronavirus de wereldeconomie in een diepe crisis heeft gestort, blijkt dat behoorlijk wat bedrijven die boodschap oprecht meenden. Nu het tegenzit ontpoppen zij zich in zekere mate inderdaad als een force for good. Zo produceerde chemieconcern DSM op eigen kosten 130.000 liter desinfectiemiddelen voor ziekenhuizen, om een bijdrage te leveren in de strijd tegen het virus. Bierbrouwer Bavaria deed hetzelfde. Concurrent Heineken gaf cafébazen uitstel van huurbetaling, deed in stilte een miljoenendonatie aan het Rode Kruis en leende intussen extra geld bij om de eigen balans gezond te houden. 

In Frankrijk maakten multinationals als Danone, Total en Chanel bekend geen beroep te zullen doen op overheidssteun, om zo bij te dragen aan de ‘oorlogsinspanning’ die van het land gevraagd wordt. En Unilever, de voormalig werkgever van Polman, trok een half miljard euro uit om leveranciers en winkeliers te ondersteunen, doneerde voor 50 miljoen euro aan zeep en handgel en garandeerde alle 100.000 werknemers en flexwerkers dat ze de komende drie maanden hun baan houden: ‘We beschermen iedereen die voor ons werkt in deze moeilijke tijd.’

Geldpakhuis vullen

Tegelijk zet de coronacrisis ook hun tegenhanger vol in de schijnwerpers: de kaste van bedrijven die nauwelijks een boodschap hebben aan de belangen van de buitenwereld. Met volle kracht jagen ze ook nu hun eigen financiële belang na. Neem winkelketen Action. In handen van het Britse private-equityfonds 3i maakte het Noord-Hollandse bedrijf de afgelopen jaren zoveel winst, dat de eigenaren maar liefst 2,8 miljard euro aan dividend ontvingen. De laatste betaling van 750 miljoen euro dateert van december. 

3i kon een geldpakhuis vullen met al dat geld. Maar toen Action vorige maand een groot deel van haar Europese winkels moest sluiten, verlegde het bedrijf de rekening meteen naar de leveranciers. Die kregen hun facturen zonder overleg ineens niet meer na zestig, maar na negentig dagen betaald. (Na ophef draaide Action dit besluit vorige week terug.)

Of zie Hunkemöller, sinds 2016 eigendom van het Amerikaanse private-equityfonds Carlyle, het op één na grootste fonds ter wereld. Het winstgevende Hunkemöller keerde haar eigenaar twee jaar geleden nog een dividend uit van 150 miljoen euro. Maar zodra de lingerieverkoop door corona begon terug te lopen, liet Hunkemöller aan de verhuurders van winkelpanden weten dat het voorlopig de huur niet zal voldoen.

De rekening voor plotselinge tegenslag komt zoveel mogelijk bij anderen te liggen

De Bijenkorf, eigendom van een Canadese miljardairsfamilie, verlengde de betalingstermijnen aan leveranciers in maart eenzijdig van negentig naar 150 dagen. Bij Talpa liet eigenaar John de Mol vlak na het afkondigen van de coronamaatregelen weten dat ook hij ‘draconische maatregelen’ moet nemen: veel mensen zullen hun baan verliezen. Bij Hema is eigenaar Marcel Boekhoorn in gevecht met financiers over de vraag wie moet bloeden voor het huidige omzetverlies.

De reflex blijkt telkens dezelfde. De rekening voor de plotselinge tegenslag komt zoveel mogelijk bij anderen te liggen. Geen van de steenrijke aandeelhouders stortte tot nu toe zelf bij. 

Booking.com maakte het afgelopen week het bontst. De wereldwijde marktleider in online hotelboekingen liet weten een beroep te doen op de Tijdelijke noodmaatregel overbrugging voor behoud van werkgelegenheid (de NOW-regeling). Booking heeft daar recht op omdat de omzet volgens CEO Glenn Fogel door corona ‘duizelingwekkend’ is gedaald. Drie maanden lang vergoedt de overheid maximaal 90 procent van de loonkosten voor de 5500 werknemers in Nederland.

Dat verzoek om acute overheidssteun wringt nogal, want Booking.com was tot aan de coronacrisis een van de meest winstgevende bedrijven van Nederland. De holding, gevestigd aan de Herengracht in Amsterdam, noteerde in 2018 een nettowinst van 3,5 miljard euro, evenveel als de nettowinst van Heineken en Philips bij elkaar.

Fikse belastingkortingen

Die winst was mede zo hoog dankzij gunstige tax rulings met de Nederlandse fiscus, waardoor Booking jarenlang vrijwel alle wereldwijde opbrengsten onder een speciale innovatieregeling mocht scharen - met fikse belastingkortingen tot gevolg. Tussen 2010 en 2018 kreeg Booking op deze manier 1,8 miljard euro cadeau, zo onthulde ik vorig jaar in zakenblad Quote. Volgens het laatste jaarverslag kwam daar in 2019 nog eens een korting van 443 miljoen dollar bij (omgerekend ruim 400 miljoen euro). De Volkskrantvroeg zich daarom hardop af: ‘Heeft Booking.com niet al genoeg cadeaus gehad van Vadertje Staat?’

Genoeg geld in kas dus om het personeel in deze maanden zelf door te betalen, zou je zeggen. Maar al die winsten blijken de afgelopen jaren richting aandeelhouders verdwenen: sinds 2018 kocht Booking voor 14 miljard dollar aan eigen aandelen in. Nu het tegenzit, verlegt ook Booking de rekening vrijwel meteen naar een ander: de Nederlandse belastingbetaler. Ook in Groot-Brittannië heeft het bedrijf zich inmiddels gemeld voor overheidssteun. In de woorden van econoom en Nobelprijswinnaar Joseph Stiglitz een klassiek geval van ‘privatizing the gains, socializing the losses’ .

Verdedigers van het verzoek om overheidssteun wezen erop dat Booking.com formeel niets verkeerds doet: de omzet is met meer dan 20 procent gekelderd en volgens de voorwaarden van de NOW-regeling heeft een bedrijf dan recht op steun. Bovendien is het geld in de eerste plaats bedoeld om werkgelegenheid te behouden, wat uiteraard van groot maatschappelijk belang is. 

Meest prominente vertolker van die visie was afgelopen vrijdag econoom Mathijs Bouman in Nieuwsuur: ‘Ook als Booking al dat geld nog op zijn rekening had staan: als ze geen werk meer hebben voor de mensen die op de loonlijst staan, dan zouden ze die in normale omstandigheden ontslaan. Dat kan, ontslag om bedrijfseconomische redenen. [...] Dat is wat een bedrijf onder normale omstandigheden misschien zelfs wel hoort te doen.’ 

Een twijfelachtige redenatie, want Booking heeft er uiteraard geen enkel belang bij nu meteen en masse al haar 5500 werknemers in Nederland te ontslaan. Misschien trekt later dit jaar de reisindustrie alweer aan, en dan zijn die softwareontwikkelaars en data-analisten weer hard nodig. De NOW-regeling is bovendien zeer tijdelijk: voor drie maanden, wellicht met een uitloop naar zes. Van het langdurig redden van banen door de overheid is dus geen sprake. Als de economie over een halfjaar nog steeds tegenzit, kan Booking alsnog met de bijl door het personeelsbestand. 

Ofwel: het gaat simpelweg om een tijdelijke overbrugging van de loonkosten, waarbij het de vraag is wie die rekening zou moeten betalen, en of het fair is als de Nederlandse belastingbetaler dat doet.

Op de vervolgvraag van Nieuwsuur-presentator Jeroen Wollaars of het niet ‘moreel verwarrend’ is als een bedrijf dat via handige fiscale trucs zoveel belasting ontwijkt, nu ineens om overheidssteun vraagt, antwoordde Bouman: ‘Als je zegt van: ze betalen weinig belastingen omdat ze gebruik maken van innovatieregelingen… Als we dat niet willen, dan moet je [zulke regels] onder alle omstandigheden afschaffen. Daar ga ik verder niet over.’

Het mag, maar is het ook fair?

Booking houdt zich aan de bestaande wet- en regelgeving, en dus oordelen we er verder niet over. Dan moeten die wetten maar anders zijn. Die analyse mist volledig het punt, want of Booking wel legaal handelt, stond de afgelopen dagen nergens ter discussie. De voorwaarden van de NOW-regeling zijn nu eenmaal zo soepel dat ook een rijke multinational er gebruik van mag maken.

Het gaat erom dat hier inderdaad een morele vraag achter zit. Het mag, maar is het ook fair dat een bedrijf als Booking dit doet? Of heeft het juist in deze enorme crisissituatie ook de verantwoordelijkheid om zelf een groter deel van de pijn te aanvaarden? Of, om maar wat te noemen, eerst de aandeelhouders om een bijdrage te vragen die de afgelopen jaren zo gefêteerd werden? Of om een extra lening af te sluiten? Voor een concern als Booking is de bijdrage uit de NOW-regeling echt iets anders dan voor het café op de hoek, waar de steun het verschil kan maken tussen omvallen of overleven. In deze discussie is het feit dat Booking jarenlang miljardenwinsten boekte, belastingen ontweek en het grootste deel van de winst aan aandeelhouders overmaakte, wel degelijk relevant. 

Natuurlijk, Booking.com wordt net als bijvoorbeeld KLM extreem hard geraakt door de huidige situatie. Maar dat de internationale reiswereld tijdelijk zou kunnen instorten, was ook een bekend bedrijfsrisico. Het gebeurde bijvoorbeeld ook na 11 september. De bedrijfstop had in de goede jaren rekening kunnen houden met zo’n scenario. Van de zzp’ers heeft 40 procent genoeg buffers om een jaar omzetverlies op te vangen. Er is geen enkele reden waarom Booking dat niet had gekund.

De vraag is of het bedrijf al in maand twee van de crisis voor een loonkostenbijdrage bij de overheid moet aankloppen

Dát is waar het wringt bij al die bedrijven die nu meteen de rekening bij anderen neerleggen: in een tijd waarin van iedereen ter wereld een grote maatschappelijke bijdrage wordt gevraagd, vernauwen zij hun blik tot hun eigen financiële belang. Alle praatjes over purpose en stakeholders gaan meteen het raam uit. Dat mag, het is legaal. Maar de komende tijd zullen we wel het debat moeten voeren of de verantwoordelijkheid van grote bedrijven, hun aandeelhouders en directies niet verder gaat dan dat. En: wat de rol van zulke multinationals zou moeten zijn, als het virus straks is bedwongen.

Niemand verwacht van Booking dat het jarenlang overbodige werknemers in dienst houdt. De vraag is alleen of het bedrijf al in maand twee van de crisis voor een loonkostenbijdrage bij de overheid zou moeten aankloppen. De coronacrisis veroorzaakt voor de hele wereld een enorme rekening, van zzp’er tot vaste werknemer en van het café op de hoek tot multinationals. De grote vraag van deze tijd is wie daaraan hoeveel gaan meebetalen. 

Ook de Tweede Kamer zal hier binnenkort een antwoord op moeten geven. Mocht de NOW-regeling straks verlengd worden, en dat is zeer goed denkbaar, dan kan het geen kwaad nog eens naar de voorwaarden voor het gratis geld te kijken. De Denen gaven afgelopen weekend vast een helder voorbeeld: bij een nieuw steunpakket van 14 miljard euro komen niet langer bedrijven in aanmerking die grootschalig dividend uitkeren, eigen aandelen inkopen of gebruik maken van belastingparadijzen. 

Wat dat betreft sprak Paul Polman in zijn tijd bij Unilever profetische woorden: ‘We kunnen niet aan de zijlijn blijven staan,’ zei hij in 2017. ‘In de samenleving waaraan we ons leven danken moeten we gevers zijn in plaats van nemers.’