Wie een blik werpt op de Handelskade in Willemstad spot de cruiseganger vrijwel meteen. Uitgedost met een dikke zonnebril en een tasje van een exclusief kledingmerk of uitgebreid poserend voor de pastel geverfde huizen. Bovendien zijn ze met veel. Van het schip lopen de toeristen over de Tulapier naar de Handelskade. Nog geen dag later zijn ze weer verdwenen, naar de volgende Caribische haven.

De Adventure of the Seas is in november 2017 het allereerste cruiseschip dat aanlegt bij de nieuwe Tulapier op Curaçao. De pier, vernoemd naar de leider van de slavenopstand in 1795, is de tweede mega-afmeersteiger van het eiland. In het jaar van de oplevering doen ruim 600 duizend cruisetoeristen het eiland aan, ongeveer twee derde van alle bezoekers. De Tulapier dient ervoor zorgen dat dit aantal oploopt tot een miljoen. De cruiseterminal en de Handelskade moeten de schatkist tenslotte spekken: de toerismesector is verantwoordelijk voor bijna 20 procent van het bruto binnenlands product.

Ongeveer een jaar voor de ingebruikname van de nieuwe pier, op 10 november 2016, zet Suzanne Camelia-Römer, toenmalig minister van Verkeer, Vervoer en Ruimtelijke Planning (VVRP), haar handtekening onder een ministeriële beschikking die de bouw mogelijk maakt. De minister van Gezondheid, Milieu en Natuur (GMN) heeft dan al getekend. De Curaçao Ports Authority (CPA), het havenbedrijf van de overheid, heeft daarmee toestemming voor de aanleg. De vergunning is rond.

Het Nederlandse bouwconcern BAM International ontwerpt en bouwt de Tulapier in opdracht van het havenbedrijf. Met de deal is zo’n 25 miljoen euro gemoeid, schrijft BAM in een persbericht. Het belooft daarin ook ‘in het bijzonder aandacht te schenken aan het onderwaterleven op de bouwlocatie’.

Dat lukt niet. Bij de aanleg van de megapier raakt koraal beschadigd over een gebied van 3,7 hectare, grotendeels buiten het aangewezen werkgebied. BAM houdt zich niet aan de vergunningsvoorschriften, blijkt uit gesprekken met betrokkenen en uit documenten in bezit van Follow the Money. Toch gaat het bouwbedrijf vrijuit.

Vernietigd rif

Andhiela van Hoof-Buso, eigenaar van de plaatselijke duikschool Goby Divers, maakt op 22 april 2017 met een leerling een duik op het rif voor de kust van Willemstad. ‘Ik hoorde onder water gebulder van een boot,’ zegt ze. ‘Toen we aan de oppervlakte kwamen, zagen we een sleepboot op en neer varen. Eenmaal op de kant zag ik pas hoe dicht bij de kust ze aan het werk waren. Het was bij de golfbrekers van het toenmalige Holiday Beach Hotel, daar is het maar een paar meter diep. Ik had geen idee wat ze aan het doen waren.’ Ze besluit die dag niet opnieuw het water in te gaan. Te gevaarlijk met die boten. Ook andere Curaçaoënaars zien dicht bij de kust sleepboten en een werkplatform van BAM. 

Een dag of twee later maakt Van Hoof wel weer een duik. ‘Aan het begin, op twee of drie meter diepte, zagen we sporen van vernietiging. Alle koralen en sponzen waren compleet weggevaagd. Ik zag dikke stalen kabels die diepe littekens in het koraal hadden gekerfd. De schade liep door tot zo’n 25 meter diepte. Samen met andere duikers probeerde ik losgetrokken brokstukken koraal weer rechtop te zetten, in de hoop dat ze het zouden overleven. Ik was in shock, radeloos.’ Ze draait het telefoonnummer van het lokale mariene onderzoeksinstituut Carmabi.

Mark Vermeij, wetenschappelijk directeur bij Carmabi en hoogleraar Tropische Maritieme Ecologie aan de Universiteit van Amsterdam, is een paar dagen later ter plaatse. ‘Het rif was totaal omgeploegd,’ zegt hij. Tussen 27 april en 1 mei 2017 doet hij met collega’s onderzoek naar de omvang en toedracht van de schade. 

Hun rapport schetst een pijnlijk beeld: over een gebied ter grootte van ruim zeven voetbalvelden is het rif ernstig beschadigd. Ankers, kettingen en staalkabels trokken diepe groeven in koralen en sponzen. Ronde hersenkoralen zijn meters naar beneden gerold en op de kop in het zand terechtgekomen. Op andere plekken is koraal vermalen tot puin. Ongeveer een derde van al het koraal in het gebied is kapotgemaakt, waaronder vier bedreigde soorten. Het zal ongeveer twintig jaar duren voordat het rif enigszins herstelt, schat Vermeij – als het al heelt. De economische schade bedraagt volgens het rapport meer dan een half miljoen euro.

Vermeij: ‘De rifvernietiging heeft grotendeels buiten het vergunningsgebied plaatsgevonden. Koraal afbreken zonder vergunning is strafbaar op dit eiland.’ Bovendien is een deel van de schade veroorzaakt door ankers te plaatsen op minder dan 30 meter diepte. ‘Ook dat is in strijd met de vergunning. Op minder dan 30 meter mochten er geen ankers worden gebruikt.’

Lomp of slim

Dan zijn er nog de zogeheten ‘slibschermen’ die zouden worden neergezet om te voorkomen dat sediment van land in zee zou spoelen. ‘Die schermen heeft de BAM nooit geplaatst,’ zegt Vermeij. Als er te veel sediment in zee terechtkomt, kan dat ervoor zorgen dat koraal verbleekt en vervolgens sterft. Tijdens het onderzoek wordt door Vermeij inderdaad verbleking aangetroffen.

Vermeij is geërgerd door de werkwijze van BAM. Over de bouw van de pier zegt hij: ‘Het kan lomp of slim. BAM en het havenbedrijf hebben voor de lompe manier gekozen. Die vergunning is een A4’tje, als je je daar al niet aan kan houden.’

Het rif was kerngezond, de koraaldichtheid nam de afgelopen veertig jaar zelfs toe. Onderzoeksdirecteur Vermeij maakte voorafgaand aan de bouw twee rapporten op over de te verwachten schade. Het was toen al duidelijk dat het koraal averij zou oplopen door de constructie van de Tulapier. Om die schade te compenseren, stelde de Curaçaose overheid als voorwaarde dat havenbedrijf Curaçao Ports Authority 1,8 miljoen euro zou vrijmaken voor de aanleg en het beheer van een marinepark aan de oostkant van het eiland. 

Vermeij legt de bevindingen van zijn onderzoeken voor aan het Curaçaose Ministerie van Gezondheid, Milieu & Natuur (GMN). ‘Verder kunnen we niet zoveel,’ zegt hij. ‘Carmabi kan niet handhaven, daarvoor zijn de lokale autoriteiten nodig.’

Geen handhaving

D66-Kamerleden Antje Diertens en Tjeerd de Groot stellen op 2 mei 2017 aan toenmalig minister Ronald Plasterk van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Kamervragen over de ramp en het toezicht op de vergunning. Het antwoord van Plasterk: ‘Het Ministerie van Verkeer, Vervoer en Ruimtelijke Planning verleent de bouwvergunning en Curaçao Ports Authority (CPA) is opdrachtgever. Beide kunnen in dit geval handhaven.’

Maar er wordt niet gehandhaafd en de autoriteiten houden het havenbedrijf CPA noch BAM verantwoordelijk. In een schriftelijke reactie laat BAM weten dat ‘door de opdrachtgever [het havenbedrijf, red.] en toezichthoudende instanties [het Ministerie van Verkeer, Vervoer en Ruimtelijke Planning, red.] is vastgesteld dat het beschadigde gebied van 400 vierkante meter was gesitueerd binnen het werkgebied.’ Opmerkelijk is dat BAM zich richt op een veel kleiner gebied dan de vernielde 3,7 hectare die de onderzoekers van Carmabi in kaart brachten.

Desalniettemin blijkt uit een briefing aan de Raad van Ministers dat de toezichthoudende instanties, ėn alle Curaçaose ministers, ervan op de hoogte zijn dat ‘buiten [het] gebied’ van de vergunning schade is aangericht.

‘BAM moet door Knops op het matje worden geroepen’

Dat BAM dan tóch niet verantwoordelijk wordt gehouden, is volgens betrokkenen mogelijk te wijten aan het samenvallen van opdrachtgever en toezichthouder. Het havenbedrijf CPA is een overheidsorganisatie. Toezicht en handhaving zijn in handen van diezelfde overheid. Vermeij: ‘Dan zou de overheid zichzelf moeten controleren. Zoals je je kunt voorstellen, levert dat minder fraaie vergaderingen op. Die vergunning lijkt daarom meer voor de vorm uitgegeven dan dat er echt eisen zijn gesteld die werden gecontroleerd.’

Kale rots

D66-Kamerlid Tjeerd de Groot maakt zich al jaren druk over milieurampen op het eiland. ‘In 2017 schoof Plasterk het handhavingsbeleid af op Curaçao. Eind vorig jaar deed staatssecretaris Knops hetzelfde. Iedereen doet maar formeel, maar het gaat mij oprecht aan het hart. Het is niet alleen voor de natuur, maar ook voor de mensen van belang dat het koraal blijft. Anders wordt Curaçao een kale rots waar de zon schijnt. Het is een misvatting dat je door massatoerisme je economie draaiende kan houden, zonder daarbij rekening te houden met het koraal. Dat is niet duurzaam.’

BAM zei een paar dagen na de milieuramp tegen de NOS te zullen ‘kijken wat we eraan kunnen doen’ als mocht blijken dat de rifschade door toedoen van het bouwbedrijf is ontstaan. De Groot: ‘Dan verwacht je dat ook, dat ze in actie komen. Maar dat doen ze dus niet. Ze zijn vast blij dat de Nederlandse overheid de kwestie afwentelt op Curaçao. Het zou goed zijn als BAM door staatssecretaris Knops op het matje wordt geroepen. BAM moet zijn verantwoordelijkheid nemen, het is een Nederlands bedrijf. Het kan niet zo zijn dat het met juridische slimmigheden wegkomt. Ze hebben een morele verantwoordelijkheid, daar moeten ze op worden aangesproken.’