Volgens het Energieakkoord dat de overheid enkele jaren geleden afsloot met een breed scala aan organisaties moeten er de komende vijf jaar ongeveer tweeduizend windturbines op land worden neergezet en duizend op zee. De energietransitie heeft brede maatschappelijke steun nodig om vaart te kunnen maken. In het Energieakkoord is daarom ook opgenomen dat ‘door investeerders in windmolenparken een participatieplan moet worden geïintroduceerd dat omwonenden in staat stelt actief deel te nemen in de planvorming en exploitatie van de windparken.’ De burger moet dus kunnen participeren in windenergieprojecten in de buurt, hetzij via inspraak, hetzij financieel.

Volgens Martijn Messing, lid van het Netwerk Energietransitie Nederland en betrokken bij verschillende burgerinitiatieven voor windenergie, is de energietransitie geen marktvraagstuk maar een existentieel vraagstuk, en is het daarom van belang dat burgers een centrale rol spelen. In Denemarken zijn burgers om die reden al decennialang nauw betrokken bij de energietransitie, maar in Nederland blijft bij de grote aanbestedingen voor windenergie op de Noordzee zulke burgerparticipatie achterwege. De redenering is dat gezien de enorme schaal van deze projecten, de grote energieconsortia de aangewezen partij zijn om de parken te bouwen en exploiteren. Om die reden is burgerparticipatie geen onderdeel in de tender voor windenergie in Borssele. Hierdoor dreigt de discussie rond windenergie op zee te polariseren, aldus Meewind, een duurzaam beleggingsfonds. Burgers kunnen slechts passief toekijken hoe hun belastinggeld terechtkomt bij grote energieconsortia. Waarom is er geen ruimte voor hen bij de tenders voor windenergie op de Noordzee?

Uit het oog

In een telefoongesprek met Follow the Money laat GroenLinks-Tweede-Kamerlid Liesbeth van Tongeren weten dat ze burgerparticipatie voor wind-op-zeeprojecten niet nodig vindt. ‘Er zijn honderden andere manieren waarop burgers mee kunnen doen aan windenergieprojecten en niemand woont vlak in de buurt van windmolens op zee,’ zegt ze. ‘Op land is dit anders, daar kunnen mensen hinder ondervinden van windmolens. Daarom is financiële burgerparticipatie voor windenergie op land wel nodig.’

Op de vraag waarom burgers dan verontwaardigd zijn dat hun belastinggeld terecht komt bij grote energieconsortia, antwoordt Van Tongeren: ‘Als we zo denken over subsidies, dat belastinggelden van burgers niet mogen bijdragen aan de winsten van bedrijven, dan moeten we ons hele systeem omgooien. Dat is hoe subsidies nu eenmaal werken.’

Guido Bakema, onafhankelijk windenergie-adviseur en auteur van het boek Alles over windenergie, is in principe niet tegen burgerparticipatie voor de projecten op zee, maar hij is het wel eens met Van Tongeren. Hij stelt dat de grote bedragen die gemoeid zijn met windenergie op zee niet te op te brengen zijn met alleen geld van burgers. De eerste parken op zee voor de kust van Borssele zullen een vermogen hebben van 700 megawatt, en worden de grootste parken in Europa, met investeringsbedragen die in de miljarden zullen lopen. Bakema stelt dat juist grote consortia en financieel krachtige partijen in staat zijn die bedragen uit de markt te trekken. ‘Dat zijn de aangewezen partijen om de grote klappen op zee te gaan maken,’ vindt Bakema. ‘Ik ben zelf betrokken bij windprojecten op land en ik zit in een windcoöperatie. Als je ziet wat voor bedragen je dan bij elkaar moet krijgen en hoeveel moeite dat kost, dan geloof ik niet dat je miljarden aan burgerkapitaal bij elkaar haalt voor een windpark op zee.’

‘Ik geloof niet dat je miljarden aan burgerkapitaal bij elkaar haalt voor een windpark op zee’

Overigens moet volgens Bakema niet de suggestie gewekt worden dat er woekerwinsten te behalen vallen met windenergie. 'Er is met windenergie een acceptabel bedrijfsrendement te halen, maar zeker geen grote winsten,' zegt Bakema. 'Dat heeft tot gevolg dat ook burgers die deelnemen een bescheiden rendement kan worden geboden.'

De regering had er bijvoorbeeld wel voor kunnen kiezen om via het staatsbedrijf Energiebeheer Nederland (EBN) met de energieconsortia mee te investeren in de wind-op-zee-projecten. Een vergelijkbare constructie zoals in Groningen, waar EBN samen met de Nederlandse Aardolie Maatschappij gasvelden exploiteert. Op die manier zien burgers toch indirect de baten terug. ‘Maar we hebben een rechtse regering, en die kiest liever voor het stimuleren van private partijen dan dat ze de weg kiest van een staatsbedrijf,’ aldus Van Tongeren.

Uit het hart

Martijn Messing vindt dat het niet alleen gaat om compensatie voor hinder van windmolens. ‘Het gaat eerder om de betrokkenheid van de burger bij de energietransitie.’ Burgers betalen met hun belastinggeld immers ook mee aan de subsidie voor windenergie op de Noordzee. ‘Op het moment dat iemand een eigen aandeel heeft in een windmolenpark, dan wordt hij zich veel bewuster van zijn eigen energiegedrag,’ stelt Messing. 

Het wordt burgerinitiatieven voor windenergie in Nederland echter niet gemakkelijk gemaakt. Het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) stelt in zijn rapport Niet buiten de burger rekenen! dat burgercoöperaties eerder ontstaan tegen de verdrukking in dan dat hun initiatief wordt toegejuicht en aangemoedigd: ‘De samenwerking met de professionals in het energiesysteem is moeizaam en de financiële regels zijn ongunstig,’ aldus de opstellers van het rapport. Messing weet uit ervaring dat projectontwikkelaars inderdaad niet zitten te wachten op samenwerking met burgers. Het SCP stelt ook dat de levering van energie aan de eigen leden van de coöperatie ‘vrijwel onmogelijk’ is en moet er belasting worden betaald over de zelfgeproduceerde energie. ‘Burgers ervaren dit als weerstand van de overheid en het energiesysteem,’ aldus het SCP.

‘De samenwerking met de professionals in het energiesysteem is moeizaam en de financiële regels zijn ongunstig’

Bakema schrijft in zijn boek dat windparken in wind-arme gebieden – gebieden ver van de kust – meer kans lopen achter het net te vissen omdat windenergieprojecten in windrijke gebieden voorrang krijgen bij de SDE+ duurzame energie-subsidieregeling. ‘Voor sommige gemeenten is windenergie ook geen optie,’ legt Messing uit. ‘Haren ligt bijvoorbeeld tegen een natuurgebied aan. Hoe neem je die burgers dan mee in de energietransitie? Het zou goed zijn voor het maatschappelijk draagvlak om bijvoorbeeld de gemeente Haren samen met lokale bedrijven en burgers toch mee te kunnen laten doen bij de tenders voor wind op zee,’ stelt Messing.

Ambitieuze burgerinitiatieven

Ondanks deze tegenslagen zijn er toch energieke burgers die zelf het initiatief nemen. ‘Een mooi burgerinitiatief is Deltawind in Zeeland,’ vertelt Messing. ‘Daar kun je al vanaf 50 euro meedoen.’ Burgers kunnen lid worden en obligaties kopen van Deltawind, en ontvangen jaarlijks gemiddeld 6 procent rendement. Deze club telt zo’n 1500 leden.

Aan het IJsselmeer staat het grootste windmolenpark van Nederland: Windpark Noordoostpolder, dat bestaat uit 86 windmolens, zowel op land als en in het water. De turbines hebben een totaalvermogen van 430 megawatt, genoeg om alle huishoudens in Flevoland en Friesland van stroom te voorzien. Dit gigaproject van 1 miljard euro is door door lokale projectontwikkelaars Westermeerwind en NOP Agrowind gebouwd, met een bescheiden rol voor het Duitse energieconcern RWE. Burgers kunnen via obligaties financieel participeren in een deel van het park. Bovendien krijgen vijf omringende dorpen de komende 20 jaar van de exploitanten jaarlijks 10.000 euro uitgekeerd.

Maar burgers kunnen ook direct hun eigen energie opwekken. ‘Overal waar burgers mee kunnen doen met windmolens, is de crowdfunding al heel snel vol,’ legt Messing uit. Hij refereert aan de crowdfundingcampagne van de Windcentrale, een bedrijf dat de mogelijkheid aan burgers biedt om mede-eigenaar te worden van een windmolen. In 2013 heeft die campagne binnen 13 uren 1,3 miljoen euro opgehaald bij 2000 gezinnen, en daarmee werd het wereldrecord voor crowdfunding gebroken. In twee jaar tijd heeft de Windcentrale negen windmolens kunnen bouwen en 15 miljoen euro aan particulier geld opgehaald. Het waren geen miljarden, maar het toont wel aan dat burgers een steentje willen bijdragen aan de energietransitie. Ze ontvangen dividend over het kapitaal dat ze hebben ingelegd en sluiten tegelijk een energiecontract af. Burgers wekken via deze molens hun eigen energie op en zijn voordelig uit bij stabiele en stijgende stroomprijzen.

Krijgen burgers toch een kans bij de megaprojecten voor wind op zee? Windenergiespecialist Guido Bakema stelt dat het mogelijk is. ‘Wellicht dat er bij de Borssele-tenders ook consortia zitten waar burgerkapitaal mee gemoeid is,’ speculeert Bakema. ‘Consortia kunnen bijvoorbeeld een percentage van het aandelenkapitaal via een bepaald mechanisme beschikbaar stellen voor burgers. En er zullen vast wel banken bij zitten die leningen verstrekken die op hun beurt weer gedekt worden door obligaties van particulieren.’

Dromen van de Denen

In Denemarken zijn ze al een stuk verder op het gebied van burgerparticipatie en maatschappelijk draagvlak. Justin Gerdes, journalist en specialist in de Deense energietransitie, gaat in zijn boek Quitting Carbon: How Denmark Is Leading the Clean Energy Transition and Winning the Race to the Low-Carbon Future uitgebreid in op de vooruitstrevende duurzame visie van Denemarken.  

De toon van de energietransitie in Denemarken is niet een kwestie van compensatie, maar van het heft in eigen hand nemen. Deense burgers zijn vanaf het begin een cruciaal onderdeel geweest van de windrevolutie in Denemarken. Windcoöperaties waren daar in 2000 verantwoordelijk voor 86 procent van de geïnstalleerde windturbines. Vorig jaar brak Denemarken een wereldrecord door 42 procent van de totale elektricteitsconsumptie uit windenergie te benutten. In het Deense Energieakkoord is vastgelegd dat in 2020 Denemarken 50 procent elektriciteit uit wind moet opwekken, en dat het land in 2050 zelfs helemaal geen fossiele brandstoffen meer mag gebruiken voor energieopwekking.

In 2050 mag Denemarken helemaal geen fossiele brandstoffen meer gebruiken voor energieopwekking

Nederland staat op dit gebied in schril contrast met Denemarken: in 2003 waren Nederlandse windcoöperaties verantwoordelijk voor slechts 5,2 procent van de windenergie, en inmiddels is dat gezakt naar 4 procent. Het CBS meldt dat wind vorig jaar goed was voor een bescheiden 5 procent van het totale elektriciteitsverbruik in Nederland, en dat het aandeel van hernieuwbare energie — zon, wind en biomassa — in de totale elektriciteitsverbruik de afgelopen vijf jaar rond de 10 procent is blijven schommelen. Als alles meezit, dan is de verwachting dat dit in 2023 zal zijn gestegen naar zo’n 30 procent. 

Gerdes schrijft dat in het Deense Energieakkoord burgerparticipatie expliciet is opgenomen. Projectontwikkelaars van zowel wind-op-land- als wind-op-zeeprojecten zijn via het Buy Legal System wettelijk verplicht om 20 procent van het eigen vermogen beschikbaar te stellen voor omwonende burgers. Dit systeem is gebaseerd op een succesvol project in 2000 waar een windcoöperatie met 10.000 leden en het lokale elektriciteitsbedrijf de handen ineen sloegen om het eerste windmolenpark op zee in de buurt van Kopenhagen te realiseren (zie de foto bovenaan dit artikel). Toentertijd was dit het grootste offshore windmolenpark ter wereld, en de burgerparticipanten maakten een forse 12,5 procent rendement op hun investering. 

‘In Nederland waren het echter de grote energiebedrijven die de kar moesten gaan trekken,’ legt Bakema uit. Grote energiebedrijven die alleen investeren als aan de minimum rendementscriteria wordt voldaan. In zijn boek zegt Bakema dat de vele wijzigingen in het subsidiesysteem de afgelopen decennia de ontwikkeling van windenergie geen goed hebben gedaan. ‘De markt heeft zich telkens aan de gewijzigde omstandigheden moeten aanpassen waardoor groei telkens weer pas op de plaats moest maken. Mede hierdoor is de toepassing van duurzame energie in Nederland enorm op achterstand geraakt.’

‘De markt heeft zich telkens aan de gewijzigde omstandigheden moeten aanpassen waardoor groei telkens weer pas op de plaats moest maken’

Ook is er in Denemarken brede politieke steun voor de ambitieuze doelstellingen. Het Deense Energieakkoord werd vrijwel unaniem aangenomen: 171 van de 179 parlementsleden stemden voor.

In Nederland waren kamerleden minder blij met het Energieakkoord, dat pas eerder dit jaar een wettelijk kader kreeg voor het realiseren van windenergie op de Noordzee. In een plenaire vergadering in 2013 over de hoofdlijnen van het Energieakkoord sprak Liesbeth van Tongeren de volgende woorden: ‘Elke stap vooruit is er een, maar geeft dit akkoord langjarige duidelijkheid aan burgers, bedrijven en banken over het regeringsbeleid om klimaatverandering onder de twee graden Celsius te houden? Is dit een radicale trendbreuk? Helaas nog niet.’

Journalist Justin Gerdes haalt in zijn boek de toenmalige premier van Denemarken Helle Thorning-Schmidt aan: ‘We kunnen niet energiebeleid blijven veranderen elke keer dat er een nieuwe regering aan de macht komt. Er moet een raamwerk zijn dat een stabiel klimaat creëert waarin bedrijven duurzame oplossingen kunnen ontwikkelen,’ sprak ze. ‘We moeten samen veranderingen doorvoeren, met brede coalities, niet alleen in de politiek, maar ook met burgers en het bedrijfsleven.’

Onterechte kritiek

In zijn boek over windenergie in Nederland merkt Guido Bakema op dat discussies over financiële tegemoetkomingen voor burgers vaak alleen bij windprojecten spelen. ‘Bij andere infrastructurele projecten, zoals de aanleg van wegen of de bouw van een industrieterrein in de buurt, hoor je geen omwonenden die menen dat ze hier recht op hebben,’ schrijft Bakema.

Van Tongeren: ‘Als er kritiek is dat er meer burgerparticipatie moet zijn voor de wind-op-zeeprojecten, dan moeten we ook praten over burgerparticipatie bij de honderden gas- en olieplatforms voor de kust van Nederland. Schiphol zou dan ook omwonenden moeten meenemen in de winsten van het vliegveld. Waar trekken we de grens?’ Burgers profiteren echter indirect wel van de Nederlandse gasproductie, via de gasbaten die in de Nederlandse staatskas terecht komen.

‘Waar blijft alle kritiek op de belastingvoordelen voor de olie- en gasindustrie?’

Branchevereniging NWEA schrijft in haar rapport over de visie tot 2030: ‘Net zoals participatie vanuit de overheid niet wordt vereist voor ruimtelijke ontwikkelingen als (spoor)wegen of andere vormen van energieopwekking, is NWEA geen voorstander van wettelijke verplichte participatie in windprojecten.’ NWEA meent dat bij een wettelijke verplichting een sfeer van ‘rechten en plichten’ ontstaat, terwijl een windproject alleen op acceptatie kan rekenen als alle partijen in een open proces tot een goede vorm van participatie kunnen komen. Maar de ‘verplichting’ waar burgerinitiatieven en duurzaam beleggingsfonds Meewind voor pleiten is niet een burgerverplichting, maar juist een wettelijke verplichting voor de projectontwikkelaar om burgers de mogelijkheid te geven te participeren, zoals die in Denemarken geldt.

Van Tongeren reageert verder fel op de kritiek die vaak wordt geuit op windenergie in Nederland, met name over de subsidies die er naartoe gaan. ‘Waar blijft alle kritiek op de belastingvoordelen voor de olie- en gasindustrie? Vorig jaar werden deze geschat op 5 miljard euro, tegenover slechts 1 miljard voor duurzame energie.’ Volgens Van Tongeren gaat het dus eerder om het feit dat Nederland het ‘fossielste land van Europa’ is. ‘Er is in Nederland een heel sterke fossiele lobby die veel invloed uitoefent op ons energiebeleid. De burger krijgt geen sterke signalen vanuit de politiek dat we deze transitie moeten maken.’

De energieke maatschappij

Terecht of onterecht, de kritiek van burgers duidt op ongenoegen over het buitenspel gezet worden door de politiek en de windenergiesector. Burgerinitiatieven zwemmen in Nederland tegen de stroming in, maar weten alsnog een manier te vinden om bij te dragen aan de duurzame-energietransitie. Denemarken laat zien dat de burger hierin zelfs een centrale rol kan spelen.

'Een dorpsmolen kan ook op zee staan'

Voor het creëren van maatschappelijk draagvlak voor de megaprojecten op zee zouden burgers ook de vruchten mee moeten kunnen plukken, via aandelen, obligaties of andere participatiemechanismen zoals bij windenergieprojecten op land. De windmolenparken op zee zijn op die manier ook (deels) in handen van de inwoners van Nederland. ‘Een dorpsmolen kan immers ook op zee staan,’ aldus betrokken burger Martijn Messing.

Maatschappelijk draagvlak kan alleen van onderop komen. Uiteindelijk is het niet alleen een kwestie van financiële compensatie, maar van het creëren van een energieke maatschappij die haar eigen burgers en het lokale bedrijfsleven meeneemt in de bouw van een duurzaam energiesysteem.