Céline Gauer heeft een kantoor op de dertiende verdieping van het Berlaymont, het hoofdkantoor van de Europese Commissie in Brussel. De Française, die direct na haar rechtenstudie naar Brussel ging om voor de EU te werken, zit na een carrière van 27 jaar in het centrum van de macht. Want dit is de etage waar commissievoorzitter Ursula von der Leyen werkt en woont. Gauer is dan ook de hoogste EU-bureaucraat, en is verantwoordelijk voor het gigantische en prestigieuze coronaherstelfonds van 723,8 miljard euro. Ze geeft leiding aan een speciaal daarvoor opgerichte Taskforce Herstel en Veerkracht. 

Als we plaatsnemen aan de vergadertafel in haar kantoor vertelt Gauer dat ze opnieuw probeert Nederlands te leren. Nu haar kinderen het huis uit zijn heeft ze daar tijd voor en Brussel is tenslotte een tweetalige stad. Voor ons gesprek kiezen we de voertaal van de Europese Wijk, het Engels. Vol enthousiasme en met een licht accent vertelt Gauer over de Recovery and Resilience Facility (RRF), zoals het coronaherstelfonds officieel heet. 

Het fonds, gevuld met geld dat de Europese Commissie leent op de financiële markten, moet de Europese landen helpen te herstellen na de economische klap van de coronacrisis. In ruil voor deze financiële steun moeten wel hervormingen worden ingevoerd, een keiharde eis van de Nederlandse premier Mark Rutte om akkoord te gaan met het steunpakket, waarvan vooral de landen in Zuid-Europa profiteren. 

Landen zoals Nederland kunnen makkelijk geld lenen op de financiële markten en hebben het coronaherstelfonds helemaal niet nodig. Ze zouden dan ook niet vastzitten aan de vereiste hervormingen. Begrijpt u dat de publieke opinie in Nederland kritisch is over het nut van het fonds?

‘Het gaat om solidariteit, het helpen van diegenen die het hardst zijn geraakt door de pandemie, maar dat niet alleen. Ook vanuit het perspectief van de Nederlandse economische belangen is het verstandig. Het levert Nederlandse bedrijven kansen op als de economieën van Italië en Spanje herstellen. En het fonds helpt ook bij het herstellen van de toeleveringsketens in heel Europa, waarvan Nederland dan weer profiteert.’

‘Dit is geen reddingspakket zoals na de financiële crisis’

Meer werk voor Nederlandse bedrijven?

‘Meer bedrijvigheid in heel Europa. En het zal ook, omdat de Nederlandse economie een zeer open economie is, groei opleveren in Nederland. 

Maar om terug te komen op je oorspronkelijke vraag, waarom zou Nederland moeite doen om met een plan te komen terwijl daar moeilijke hervormingen voor gevraagd worden? Omdat het een hulpmiddel is voor iedereen, het is geen reddingspakket zoals na de financiële crisis. Nederland eiste hervormingen van anderen. Maar in de aanbevelingen per land staan ook hervormingen die Nederland moet doorvoeren. De regels gelden voor iedereen. Voor Nederland, Duitsland, Oostenrijk, Finland en alle andere EU-lidstaten.’

In de afspraken staat dat een ‘significant deel’ van de hervormingen moet worden uitgevoerd. Dat laat veel ruimte voor interpretatie. Hoe besluit u welke hervormingen moeten worden uitgevoerd en welke niet?

‘Als je kijkt naar de 22 goedgekeurde nationale plannen zie je dat de dekking enorm is. De landspecifieke aanbevelingen, die jarenlang niet erg goed werden uitgevoerd, worden nu wel allemaal benoemd. Voor 90 procent zou ik zeggen.’ 

Laten we er een voorbeeld bijpakken: de Nederlandse hypotheekrenteaftrek. Is het voor de Commissie belangrijk dat die wordt aangepast of zelfs helemaal verdwijnt? 

‘Zolang de gesprekken en onderhandelingen gaande zijn, ga ik daar niets over zeggen. 

Maar andere landen, bijvoorbeeld Ierland, worden ook om hervormingen van de woningmarkt gevraagd. Er zijn twee manieren om hiernaar te kijken. Je kan belastingen als uitgangspunt nemen, maar je kan het ook aanpakken via de aanbodkant. Uiteindelijk is het voor ons [de Europese Commissie, red.] belangrijk dat de problemen worden aangepakt.’ 

Uw suggestie is meer huizen bouwen?

‘Ja, dat kan een deel van de oplossing zijn.’ 

Is de Europese Commissie, door het bepalen van welke doelen landen moeten verwezenlijken, machtiger geworden?

Er valt een korte stilte. ‘Machtiger? Dat is niet het woord dat ik zou gebruiken.’

Welk woord zou u wel gebruiken?

‘Ik zoek naar een woord…’

De grote verandering is dat lange tijd de landspecifieke aanbevelingen werden genegeerd, dat is nu niet meer zo. 

‘Omdat het nu verplicht is. Ik noem het een contract. Een contract tussen een land en de Unie. De EU komt met het geld en de lidstaat belooft een aantal hervormingen uit te voeren en een aantal investeringen te doen. De sleutel ligt bij de hervormingen die verwijzen naar de landspecifieke aanbevelingen. Daar zit het bijtende effect. Als vroeger de aanbevelingen werden genegeerd, dan was dat slecht voor het aanzien van een land en werd het genoteerd in een rapport, maar het had geen consequenties. Nu wel.’

Gauer glimlacht. ‘Ja, invloed is goed’  

Dus de Commissie heeft nu meer invloed? Is dat een woord dat u zou gebruiken?

Gauer glimlacht. ‘Ja, invloed is goed.’

Bij het opstellen van deze contracten, zoals u ze noemt, was het voor de Commissie belangrijk dat belanghebbenden inspraak hadden. Waarom?

‘Omdat de hervormingen een impact hebben op het dagelijks leven van burgers. Daarom moeten we naar hen luisteren, zodat we de feiten op een rij hebben. Lidstaten moeten geen plannen maken vanuit een ivoren toren, en wij moeten ze niet goedkeuren zonder dat we weten wat de praktijkgevolgen zijn. 

De plannen zijn midden in de pandemie gemaakt, dat beperkt de mogelijkheden voor een zeer brede consultatie. Het ontbrak aan tijd omdat de plannen snel zijn gemaakt en goedgekeurd.’

Eerder onderzoek van FTM laat zien dat – misschien door de haast – de consultaties soms minimaal waren. Bent u bezorgd dat het democratische proces is verwaarloosd door de grote haast?

‘We zouden altijd meer willen en in sommige landen was er absoluut ruimte voor meer. Maar er zijn, grofweg, overal publieke consultaties geweest. Ze hadden uitgebreider kunnen zijn maar het waren consultaties. 

Voor directe democratie kijk ik vooral naar de betrokkenheid van de parlementen. Sommigen hadden een debat, sommigen een stemming en anderen bijna niets. Maar dat hangt allemaal af van het democratisch proces op nationaal niveau. Alle regeringen hebben hun eigen regels gevolgd. Wie zijn wij dan als Commissie om ze te vertellen wat de regels zouden moeten zijn?’

Dus als het misgaat moeten burgers hun eigen regering de schuld geven en niet Brussel? 

‘Zeker niet Brussel. Wij hebben opgeroepen tot inclusiviteit en transparantie, zoals we dat altijd doen. Maar vervolgens is het aan de lidstaten zelf om te bepalen wat ze willen doen en wat nationale regels zijn. Of er wordt gestemd of niet, is niet aan ons om te bepalen.’

Zijn er regeringen die tegen u zeggen dat bepaalde hervormingen onacceptabel zijn omdat het parlement er nooit mee zal instemmen?

‘Oh nee, dat is onmogelijk. Ze hebben zich verplicht, niet als regering maar namens hun land. Als je een hervorming belooft moet het een hervorming zijn, en het is alleen een hervorming als zij wordt uitgevoerd. Als je alleen belooft je best te doen het probleem op te lossen, is het geen hervorming. 

Dus als een regering geen goedkeuring van het parlement krijgt, dan hebben ze een probleem. Als ze de afgesproken mijlpalen niet behalen dan krijgen ze het geld niet. Het is geen gratis lunch.’

‘De taskforce coördineert en onderhandelt niet alleen, we zullen ook toezicht houden op de implementatie’

In het verleden hebben we gezien dat corrupte of incapabele regeringen EU-geld verkeerd uitgaven. Kan de Europese Commissie dat deze keer voorkomen? 

‘De middelen van de Commissie zijn zeer beperkt. Maar omdat dit fonds erg belangrijk voor ons is, hebben we onszelf zo georganiseerd dat we hier hoge prioriteit aan kunnen geven. Daarom is de taskforce opgezet waaraan ik leiding geef. We coördineren en onderhandelen niet alleen, we zullen ook toezicht houden op de implementatie. Dat is ons werk en dat is meer dan een fulltime baan.’

Niettemin klaagt OLAF, het Europees bureau voor fraudebestrijding, dat er een gebrek aan toezicht is. En we horen van de Europese Rekenkamer dat ze niet genoeg mensen hebben om te controleren waar al het geld naartoe gaat. Neemt u die zorgen niet serieus?

‘Dat zeg ik niet. Maar er zit een grens aan wat je kan doen met de middelen die je hebt. We proberen er het beste van te maken en halen de beste mensen binnen die we kunnen vinden. Zou ik het aantal mensen in mijn team willen verdubbelen? Absoluut. Maar die optie heb ik niet.’

Laten we het concreet maken. In veel nationale plannen staan projecten voor het duurzamer maken van huizen. Gaat u checken of dat ook echt gebeurt? Gaat u mensen naar bijvoorbeeld Roemenië sturen om de renovaties te controleren? 

‘Nee, dat gaan we niet doen. Sommige zaken worden door lidstaten gecontroleerd, sommige door de Commissie. Wij checken de controlesystemen van de landen. En we zullen steekproeven doen. 

Als er een project is om vervuilende auto’s te vervangen door schone auto’s, doen we een steekproef om te zien of er echt geïnvesteerd is in schone auto’s.’

Dus de lidstaten verzamelen data over hoe het geld is uitgegeven en sturen die informatie naar Brussel. Zouden die data niet openbaar gemaakt moeten worden?

‘De landen gaan dat niet naar ons opsturen. Wat moeten wij met de persoonsgegevens van iemand wiens huis is gerenoveerd? We gaan er toch niet naartoe om het huis te controleren. 

Maar we willen er wel zeker van zijn dat die informatie beschikbaar is voor steekproeven om te controleren of alles volgens afspraak is verlopen. En we willen dat deze informatie vijf jaar lang wordt bewaard, zoals afgesproken. Er moet dus een goed werkend IT-systeem zijn waar toezichthouders toegang toe hebben. 

In de verordening staat niets over het publiek maken van deze informatie. Sommige landen willen dat wel doen, maar het is geen verplichting.’ 

Zou het dat wel moeten zijn?

‘Ik zie niet in waarom iemand een lijst zou willen hebben met namen van mensen die hun huis renoveren.’

Misschien niet die lijst, maar het zou wel interessant zijn om te zien welke bedrijven profiteren. Of er veel geld gaat naar niet-Europese bedrijven. Of dat bedrijven die hard lobbyen ook veel geld ontvangen. Belangrijke informatie voor journalisten, maar ook voor het vertrouwen van burgers in dit project.  

‘Er is niet gelobbyd. Misschien komt dat door de pandemie, maar wij hebben niets gemerkt van een lobby van individuele bedrijven of belangenverenigingen.’

De auto-industrie is bij de Europese Commissie langs geweest toen de productie en verkoop instortte vanwege de pandemie. Zij zagen een kans om bijvoorbeeld hybride auto’s onderdeel te maken van de plannen voor het coronaherstelfonds (RRF) zodat zij subsidies zouden krijgen. 

‘Er is niet op de RRF-richtlijn gelobbyd. Maar ik begrijp dat het relevant is als er een belangenconflict is. En daarom controleren we dat. We hebben een systeem waarbij EU-lidstaten verplicht zijn om te voorkomen, te onderzoeken en actie te ondernemen als er een belangenconflict is. Wij doen er alles aan om te zorgen voor zoveel mogelijk transparantie.’

‘We proberen zoveel mogelijk uit de data te halen en transparantie te bieden. Maar daarover staat niets in de juridische afspraken’

Bij landbouwsubsidies weten we wie het geld krijgt. Dat is publieke informatie. Uit onderzoeken blijkt dat 80 procent gaat naar de grootste boerenbedrijven in Europa. Dat is belangrijke informatie die gebruikt kan worden om beleid te verbeteren. Daarom is het dus belangrijk dat journalisten toegang krijgen tot informatie over wie er profiteren van de vele miljarden uit het coronaherstelfonds. 

‘De Europese Commissie heeft hetzelfde probleem: kleine bedrijven versus grote bedrijven. En daarom hebben we een openbaar scorebord waarop we bijhouden of kleine of grote bedrijven profiteren. Dus we proberen zoveel mogelijk uit de data te halen en transparantie te bieden. Maar daarover staat niets in de juridische afspraken.’ 

Een gemiste kans?

‘Na overleg hebben de medewetgevers [de EU-lidstaten en het Europees Parlement, red.] besloten het niet te doen.’

Er is geen besluit genomen hoe het door de Commissie geleende geld wordt terugbetaald. Voor de 385,8 miljard euro aan leningen waar de EU-lidstaten aanspraak op kunnen maken (al zijn er maar zes EU-lidstaten die dat doen) is het simpel. Deze leningen betalen de landen zelf terug. Voor de 338 miljard euro aan subsidies is het nog de vraag waar het geld vandaan moet komen. 

‘Voor de subsidies leent de Europese Commissie geld. We kunnen niet zonder de wetgeving aan te passen nieuwe leningen afsluiten om de oude leningen af te betalen. Wel is er een optie waarop we kunnen terugvallen: terugbetalen vanuit de EU-begroting. Als er niets gebeurt, als er geen andere inkomsten zijn, dan is dat de ultieme consequentie. 

En dan is er de optie om het te betalen vanuit nieuwe eigen inkomsten voor de EU. Dat is de route waarover we het eens zijn met het Europees Parlement en de EU-lidstaten, maar het kost tijd om te regelen. Gelukkig hebben we nog een paar jaar.’

Wanneer is het coronaherstelfonds voor u een succes en wanneer een mislukking?

‘We hebben al 64 miljard euro uitbetaald. De inhoud van de 22 goedgekeurde nationale plannen is heel goed en overtreft alle verwachtingen. Het fonds zal waarschijnlijk een belangrijke rol spelen in de klimaattransitie en de digitale transitie. Dus op dit moment zou ik zeggen dat het een succes is. 

Natuurlijk hangt alles af van de uitvoering van de plannen. Er is meer tijd nodig om daar een oordeel over te kunnen vellen. Wij als Europese Commissie zullen er alles aan doen om de uitvoering een succes te maken. Uiteindelijk zullen we in 2026 zien waar we staan, of het is gelukt alle beloftes na te komen en het verkeerd besteden van geld te voorkomen.’