Op 30 september 2019 heeft het Nederlands Forensisch Instituut goed nieuws: een van de medewerkers heeft de Young Investigator Award gewonnen. De internationale prijs, die voor het eerst wordt uitgereikt, gaat naar Margreet van den Berge. Ze wint 40.000 dollar, nieuwe apparatuur en chemicaliën. 

De jonge wetenschapper is uitverkoren vanwege haar baanbrekende onderzoek naar mengsporen van bloed of sperma. Eerder was het onmogelijk om bijvoorbeeld bij een groepsverkrachting te achterhalen welke daders betrokken waren, omdat er dan sprake is van een mix van sporen. Van den Berge ontwikkelde een methode om daaruit alle individuele spermasporen te identificeren.  

In het persbericht van het NFI staat dat de Young Investigator Award een initiatief is van Qiagen nv, een leverancier van laboratoriumbenodigdheden. Over de jury vermeldt het persbericht niets.

De website van Qiagen noemt de juryleden wel. Twee van de zeven komen uit China. Yingnan Bian is vicepresident van het departement forensische biologie van de Academie voor Forensische Wetenschap, dat onder het ministerie van Justitie in Shanghai valt. Jiangwei Yan is hoogleraar aan de School voor Forensische Medicijnen. Hij werkte van 1997 tot 2007 op de forensische afdeling van de politie in Beijing, en ontving een prestigieuze prijs voor zijn politiewerk. Ook kreeg hij een staatsbeurs in het kader van het Tienduizend Talenten Programma. De Chinese overheid riep dat programma in 2008 in het leven om topwetenschappers, waaronder ook buitenlandse, aan zich te binden. Het is onderdeel van het streven China leidend te maken op het gebied van toptechnologie.

Waarom zitten in de jury van een prijs van een Nederlands bedrijf twee wetenschappers die deel uitmaken van het Chinese politie-apparaat? Voor het antwoord moeten we naar Venlo.

Daar staat al sinds 1996 aan de Hulsterweg het internationale hoofdkantoor van Qiagen. Hoewel het bedrijf onder de Nederlandse wet- en regelgeving valt, is Qiagen in feite een Duits-Amerikaanse onderneming, met een belangrijke vestiging in China. Dat land is een belangrijke afzetmarkt. Het behoort met landen als Brazilië en Zuid-Korea tot de categorie opkomende markten, die in 2020 goed was voor 15 procent van Qiagens totale omzet.

In China zijn niet alleen ziekenhuizen en instituten klant, maar ook forensisch onderzoekers van de politie. Zij gebruiken Qiagens apparatuur onder andere voor onderzoek om uit dna iemands uiterlijke kenmerken te herleiden. Dit proces heet fenotypering: op basis van een dna-spoor iemands waarneembare fysieke eigenschappen vaststellen, zoals afkomst, geslacht, lengte, huidskleur, oogkleur en -type en andere gezichtskenmerken. De technologie kan worden gebruikt om misdaden op te lossen, maar deskundigen waarschuwen voor misbruik ervan door autocratische en totalitaire regimes – zoals de Chinese overheid.

Dubieus onderzoek

De afgelopen maanden onderzocht Follow the Money een reeks publicaties van Chinese forensisch wetenschappers. Veel van hen bleken in hun onderzoek gebruik te maken van Qiagens producten. Een kleine greep:

In maart 2016 publiceerden veertien Chinese wetenschappers in het International Journal of Legal Medicine een onderzoek naar de genetische structuur van Oeigoeren, de Turks-islamitische minderheidsgroepering in de provincie Xinjiang, in het noorden van China. Een van de auteurs werkt voor de politie in Xinjiang. Een tweede is verbonden aan het forensisch instituut van de Bingtuan, een andere naam voor het Xinjiang Production and Construction Corps. Deze paramilitaire organisatie van de staat is verantwoordelijk voor de onderdrukking van Oeigoeren en voor de constructie van het alomvattende surveillance-systeem dat bewoners van Xinjiang dag en nacht volgt.

In februari 2018 publiceerden tien wetenschappers in hetzelfde tijdschrift een genetische studie over Tibetanen. Ze wilden achterhalen hoe Tibetanen op grote hoogte in ijle lucht kunnen leven. Alle onderzoekers zijn verbonden aan forensische instituten van de politie. Een van hen, Caixia Li, is chief forensic scientist van het ministerie van Openbare Veiligheid in China.

In april 2019 verscheen, alweer in hetzelfde tijdschrift, een onderzoek van zeven Chinese wetenschappers. Ze hebben gekeken of, en zo ja hoe, je op basis van het dna van diverse Euro-Aziatische bevolkingsgroepen de lengte van volwassenen kunt voorspellen. Alle auteurs hebben banden met het politieapparaat. Een van hen, Mi Ma, werkt voor het eerder genoemde Xinjiang Production and Construction Corps. Ook Caixia Li behoort tot de auteurs, net als Liu Fan, verbonden aan het Erasmus Medical Center; over zijn onderzoeken schreef FTM al eerder.

Rond deze en een reeks andere studies ontstond in december 2019 een flinke wetenschappelijke rel. Die werd ontketend door Yves Moreau, hoogleraar techniek aan de Katholieke Universiteit Leuven. Moreau waarschuwde in het wetenschappelijke tijdschrift Nature voor misbruik van dna-technologie, met name in China. Waar in westerse landen het gebruik van dna-profielen door politiediensten aan tal van wetten en regels moet voldoen, is de Chinese politie in de praktijk aan weinig regels gebonden.

Eerder zei Daniel Sprick, een Duitse expert op het gebied van het Chinese strafrecht, tegen FTM dat de rol van de Chinese politie en de werking van de strafrechtelijke keten afwijkt van bijvoorbeeld die in Duitsland of Nederland. ‘Het Chinese systeem is niet gebaseerd op checks and balances die het handelen van de politie aan allerlei wetten en regels onderwerpt. Politie, openbaar ministerie en rechterlijke macht hebben de neiging om nauw samen te werken om de sociale stabiliteit in het land te handhaven.’

De veroordelingsgraad in China is dan ook extreem hoog. De kans dat een verdachte wordt veroordeeld, was in 2019 99,65 procent.

Kan er oprecht sprake zijn van toestemming bij onderzoeken waarbij de Chinese politie is betrokken?

In bovengenoemde studies staat – net als in veel andere – steevast vermeld dat het dna is afgenomen met toestemming van de Oeigoeren en Tibetanen. Maar kan er oprecht sprake zijn van toestemming bij onderzoeken waarbij de Chinese politie is betrokken, vroeg Moreau zich af. Er zijn inmiddels ettelijke rapporten die aantonen dat de Oeigoeren in China op grote schaal worden onderdrukt. Een aantal parlementen, waaronder ook de Tweede Kamer, heeft China’s optreden zelfs getypeerd als genocide.

De Canadese antropoloog Darren Byler, die zich al jaren bezighoudt met de Oeigoerse cultuur, zei eerder tegen FTM dat van vrijwilligheid geen sprake is: ‘In de meerderheid van de gevallen lezen en begrijpen Oeigoeren niet voldoende Chinees om weloverwogen toestemming te geven. Zo lang die toestemming niet is vastgelegd in documenten in het Oeigoers, zou ik er niet van uitgaan dat toestemming is verleend. Los daarvan, andere wetenschappers hebben aangetoond dat ook als toestemming is verleend in de eigen taal, deelnemers aan medische onderzoeken er in China meestal van uitgaan dat deelname verplicht is.’

Ingetrokken

De commotie leidde ertoe dat de redactie van het International Journal of Legal Medicine bij een serie studies een zogeheten note of concern plaatste. Ze meldde dat er twijfel was gerezen of de deelnemers echt toestemming hadden verleend voor bloedafname. De wetenschappers moesten nu aantonen dat die inderdaad vrijwillig tot stand was gekomen. 

In september onthulde Follow the Money dat twee artikelen waaraan Liu Fan van het Erasmus Medisch Centrum had meegewerkt, door het tijdschrift op ethische gronden zijn teruggetrokken. Dat is een zeldzaamheid binnen de wetenschappelijke wereld.

Inmiddels hebben nog vier studies van Chinese forensisch wetenschappers zo’n note of concern gekregen. Minstens zes zijn inmiddels ingetrokken. In al die onderzoeken zijn kits van Qiagen gebruikt om dna uit het afgenomen bloed te halen.

Qiagen zegt van niets te weten. Het bedient zijn klanten in China via een netwerk van distributeurs. Die klanten zijn ziekenhuizen, universiteiten en ‘andere instituten vaak verbonden aan de overheid’. ‘Die klanten delen niet met ons (en mogen dat soms ook niet) voor welk doel ze onze producten gebruiken,’ zegt Qiagen.

Uit websites van Chinese distributeurs blijkt dat de Chinese politie een belangrijke afnemer is van Qiagens producten. De forensische kits staan te koop op webshops voor politiebenodigdheden. Daar wordt tussen de plastic handschoenen en hoepels voor het trainen van politiehonden ook de Investigator 26plex QS Kit aangeprezen.

In een folder beveelt Qiagen deze kit aan als een product dat geschikt is voor gebruik door alle Chinese databanken. De folder dateert van september 2019. Dat tijdstip is opmerkelijk: twee jaar eerder, in mei en december 2017, kwam mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch al met onthullingen over een gigantische dna-databank die de Chinese autoriteiten in 2000 waren begonnen. Eind 2017 bevatte die 40 miljoen profielen van dissidenten, immigranten en moslimminderheden zoals de Oeigoeren. De meesten werden nergens van verdacht, laat staan dat ze waren veroordeeld. Een Australisch rapport uit 2020 meldt dat de database inmiddels ruim 100 miljoen profielen bevat, mogelijk zelfs 140 miljoen.

Met dna-technieken brengt China zijn Orwelliaanse systeem naar het genetische niveau, waarschuwde Sophie Richardson, China directeur van Human Rights Watch in 2017: ‘Massale dna-verzameling door de machtige Chinese politie, zonder effectieve bescherming van de privacy of een onafhankelijk rechtssysteem, is een perfect recept voor misbruik.’

Qiagen omschreef de 26plex in 2019 als zijn ‘eerste forensische identificatieproduct specifiek voor de Chinese bevolking’

Socioloog Mark Munsterhjelm, verbonden aan de universiteit van Windsor in Canada, doet al jaren onderzoek naar de rol van wetenschap en technologie bij racisme en onderdrukking van inheemse volkeren, zoals de Oeigoeren. Hij stelt dat die databases gebruikt worden voor genetische profilering: ’Dat is deel van de algehele biometrische infrastructuur die onder Xi Jinping wordt opgebouwd.’

Op vragen van FTM zegt Qiagen dat zijn forensische kits niet ontworpen zijn voor ‘bevolkingsonderzoek’, maar voor individuele zaken en de identificatie van slachtoffers. Maar volgens Yves Moreau is er geen scherpe lijn te trekken tussen bevolkingsonderzoeken enerzijds en individuele onderzoeken anderzijds.

Zo publiceerden zes wetenschappers van het Instituut voor Forensische Wetenschap van het ministerie van Justitie in juli 2014 een studie naar Qiagens Investigator DIPlex kit. Ze gebruikten dna van Han en She (de kleinste minderheid in China). Hier werd bevolkingsonderzoek gebruikt om te constateren dat de Qiagen-kit een goede hulp kan zijn bij het vaststellen van iemands identiteit.

Chinese tussenpartijen lijken geen onderscheid te maken tussen individueel onderzoek en massasurveillance. Volgens een aantal websites is de 26plex-kit ‘speciaal ontworpen’ om aan de testbehoeften van de Chinese politie en de vereisten van de dna-databases te voldoen.

Patenten

Mark Munsterhjelm stelt dat de producten van Qiagen een belangrijke rol spelen in de ontwikkeling van het forensisch-genetische onderzoek in China. Hij vond bijvoorbeeld acht patenten en patentaanvragen van het ministerie van Openbare Veiligheid. Zo vroeg het ministerie al in februari 2013 patent aan op een methode om uit de Han, Tibetaanse en Oeigoerse bevolkingsgroepen genetische informatie af te leiden die kan worden gebruikt om een onbekend individu te identificeren. In de onderliggende onderzoeken speelden producten van Qiagen een belangrijke rol.

In februari 2019 onthulde The New York Times dat China westerse dna-technologie gebruikt om zijn bevolking in de gaten te houden. De krant noemde Qiagen niet, maar wel Thermo Fisher, dat zijn dna-testen rechtstreeks aan de autoriteiten in Xinjiang verkocht. Een deel daarvan was bestemd voor de politie, zo bleek uit aanbestedingsdocumenten.

Kort na het verschijnen van dat artikel kondigde Thermo Fisher aan te stoppen met de verkoop in Xinjiang, omdat het doel waarvoor de Chinezen het gebruiken strijdig zou zijn met de ‘waarden, ethische code en politiek’ van het bedrijf. Afgelopen juni onthulde The New York Times echter dat de overheid in Xinjiang nog steeds producten van Thermo Fisher kocht.

Qiagen weet van de ‘discussies rond de dna-verzamelingen van Oeigoeren’ maar niet van ‘misbruik van onze producten’

Op vragen van Follow the Money over het gebruik van hun producten antwoordde Qiagen dat het zich bewust is van de ‘algemene discussies rond de dna-verzamelingen van Oeigoeren zonder hun toestemming’ maar niet op de hoogte is van ‘misbruik van onze producten’.

Dat is opmerkelijk. Over de periode 2012 tot nu vond Follow the Money tientallen studies van Chinese forensisch onderzoekers die duidelijk vermelden welke Qiagen-producten zij gebruikten. Qiagen zou dus zowel wetenschappelijke artikelen als de ophef over de betrokkenheid van westerse bedrijven bij China’s dna-technologie moeten hebben gemist.

Hoewel Qiagen in China blijft opereren, wil het bedrijf wel degelijk maatregelen nemen: ‘Wat we kunnen en ook zullen doen, is wetenschappers en instituten die zich daaraan schuldig maken, blokkeren. We zullen onze distributeurs verzoeken dezelfde maatregel te nemen.’ 

‘Dit is belangrijk en nieuwswaardig,’ reageert Yves Moreau. Hij vreest wel dat Qiagen zich zal beperken tot het blokkeren van wetenschappers wier artikelen zijn teruggetrokken. ‘Toch is het goed nieuws. Ook de mededeling over de distributeurs is belangrijk. Qiagen kan het verbod deel laten uitmaken van de contractuele verplichtingen, maar dat kan problemen met de Chinese overheid veroorzaken. Het zou tot interessante situaties kunnen leiden.’

Met dank aan Annebelle de Bruijn.