Enkele uren voor de openingsceremonie van de Olympische Winterspelen in Beijing ontmoet de Russische president Vladimir Poetin zijn Chinese collega Xi Jinping voor het eerst in twee jaar. Kort na deze ontmoeting verklaren beide landen dat ze een ‘strategisch partnerschap zonder grenzen’ zijn aangegaan. 

Ze gaan samenwerken op tal van gebieden als technologie, transport, klimaatverandering, gezondheid, terrorisme, wapenbeheersing, artificial intelligence, veiligheid en meer. Alle landen mogen zich bij hen aansluiten, kondigen ze aan.

‘Een mijlpaal,’ zo omschrijft Richard Sakwa, hoogleraar Russische en Europese Politiek aan de universiteit van Kent het document. ‘Het zal de geschiedenis ingaan als een moment waarop de Westerse blik op de wereld en op internationale betrekkingen fundamenteel werd uitgedaagd.’ 

Beide landen vormen een alliantie die superieur is aan de politieke en militaire allianties tijdens de Koude Oorlog. Er komt een nieuw tijdperk waarin niet langer een grootmacht (lees: de VS) zijn wil kan opleggen aan andere landen, maar waarin de nadruk ligt op ‘vrede, ontwikkeling, gelijkheid, rechtvaardigheid, democratie en vrijheid’.  

Aan deze waarden denken bij landen als Rusland en China, die de ranglijsten aanvoeren als het gaat om mensenrechtenschendingen, vergt enige lenigheid van geest. Dat wordt al makkelijker als blijkt wat beide landen onder ‘democratie’ verstaan: ‘een middel om de burgers te laten deelnemen aan het bestuur van hun land met het oog op de verbetering van het welzijn van de bevolking en de toepassing van het beginsel van volksbestuur.’

Deze definitie wijkt af van alle klassieke formuleringen. In de gezamenlijke verklaring staat dan ook dat ‘elk land zijn eigen vorm van democratie mag kiezen, rekening houdend met zijn eigen sociale, politieke, historische en culturele geschiedenis’ en dat alleen de bevolking van een land kan bepalen of het een democratie is. ‘Niet voor niets heeft Poetin zichzelf altijd beschouwd als een democraat,’ zegt Sakwa. ‘China en Rusland zien zichzelf als wereldmachten met een rijke culturele en historische erfenis met een lange democratische traditie.’

Geen woord over Oekraïne

Cruciaal in de vijfduizend woorden tellende verklaring is dat landen die zich bij het duo aansluiten, beloven zich niet te bemoeien met elkaars ‘binnenlandse aangelegenheden’.

China kondigt in de verklaring aan Rusland te steunen in zijn eis dat de Navo niet verder uitbreidt richting het oosten. De twee landen roepen het Westen op te stoppen met zijn Koude Oorlog-benadering. Geen woord over Oekraïne, dat op dat moment al internationaal in de schijnwerpers staat vanwege dreigende taal van Poetin. 

Opmerkelijk, vindt Evan Medeiros, hoogleraar Azië Studies aan de Georgetown University in de VS. Dat China ondanks sympathie en begrip voor de Russische eisen Rusland niet publiekelijk wil steunen ten aanzien van Oekraïne, noemt Medeiros in een interview met de Amerikaanse publieke omroep NPR op 8 februari ‘een signaal’.

‘China wil geen uitbreiding van de Navo, maar wil ook niet worden meegetrokken in een Koude Oorlog 2.0’

De Chinezen hebben geen belang bij een oorlog, stelde Medeiros: ‘Die zal leiden tot een toename van de gas- en olieprijs en bovendien lopen Chinese bedrijven het risico om door sancties te worden getroffen.’ Hoewel China veel zorgen heeft over de VS, wil het geen oorlog met de VS en de EU, de twee belangrijkste handelspartners.

Op de vraag of China een economische reddingsboei voor Rusland kan zijn als het Westen na een inval sancties oplegt, antwoordde Medeiros: ‘Zeker. De vraag is: tegen welke prijs? Op dit moment weten we nog niet welke sancties er precies zullen volgen en hoe uitgebreid ze zullen zijn, maar ze zullen ongetwijfeld China’s financiële systeem en techbedrijven raken. Aan de ene kant heeft China sympathie voor Poetin en wil het geen uitbreiding van de Navo, aan de andere kant wil het land niet worden meegetrokken in een Koude Oorlog 2.0.’

Ron Keller, oud-ambassadeur van Nederland in Oekraïne, Rusland, Oezbekistan en China kent de landen en de regio goed. ‘Rusland en China zijn historisch en cultureel twee heel verschillende landen, ook nu nog, die elkaar gevonden hebben door de Westerse druk, de toenemende invloed van de Verenigde Staten in Centraal-Azië en doordat ze elkaar economisch nodig hebben. China wil Russische wapens, olie en gas. Rusland wil China’s technologie. Maar dat de twee nu een blok vormen, wil niet zeggen dat beide landen grote vrienden zijn: het oude China werd keer op keer aangevallen door wat we nu maar gemakshalve de Russen zullen noemen. Dat is de reden waarom China ooit Tibet, Xinjiang en Mongolië heeft ingelijfd: die moesten als buffer dienen tegen de Russen.’

Na de Tweede Wereldoorlog waren de Sovjet-Unie en China op papier weliswaar communistische broeders, maar feitelijk verkeerden beide landen meestal op gespannen voet. Was de relatie tussen Mao en Stalin al bij vlagen ongemakkelijk, na diens dood kreeg Mao het aan de stok met Stalins opvolger Chroesjtsjov, die hij ‘revisionisme’ verweet. 

De communistische wereld viel in twee blokken uiteen. Van die onenigheid profiteerden de Verenigde Staten. Het historische bezoek van de Amerikaanse president Richard Nixon in 1972 aan China was niet alleen de opmaat naar diplomatieke betrekkingen, maar ook naar een wederzijds lucratieve handelsrelatie. Tot op de dag van vandaag zijn China en de VS elkaars belangrijkste handelspartners.

Maar de laatste jaren is voor China ook een andere handelsrelatie strategisch belangrijk geworden: die met Rusland. Dat heeft alles te maken met Poetin, die kort na het aantreden van Xi Jinping eind 2012 toenadering tot de Chinese leider begon te zoeken. Nadat beide landen in 2001 een Vriendschapsverdrag sloten, voerde een van de eerste staatsbezoeken van Xi Jinping naar Moskou. Tijdens dat bezoek repte Poetin al van een ‘speciale relatie’ tussen beide landen.

Gas en kolen

Waar bestaat die relatie dan uit? Op de eerste plaats is er een economische band die met name de laatste tijd steeds nauwer wordt. De afgelopen vijf, zes jaar is Rusland steeds meer energie gaan leveren. In 2020 was Rusland al de op een na grootste leverancier van ruwe olie (vlak na Saoedi-Arabië) en de derde grootste gasleverancier. 

Tijdens het recente bezoek van Poetin sloten Gazprom en China National Petroleum Corp nog een nieuw gascontract, waardoor Moskou minder afhankelijk wordt van de gasexporten naar het Westen. De komende 25 jaar zal Gazprom via een nieuwe pijpleiding de Chinezen jaarlijks 10 miljoen kubieke meter gas leveren. China betrekt ook steeds meer kolen van zijn noorderbuur. Zes dagen voor het begin van de invasie kondigde Rusland aan het komende jaar 100 miljoen ton kolen aan China te gaan leveren.

Tijdens Poetins recente bezoek aan China werd besloten dat China voortaan alle restricties op de import van Russisch graan zal afschaffen. Een opmerkelijke stap, omdat China tot dan toe vreesde dat schimmelziekten de eigen graanoogsten zouden aantasten.

China importeert jaarlijks enorme hoeveelheden koren, gerst en sorghum om zijn veestapel te voeden. China kan Rusland een grote economische dienst bewijzen door deze graansoorten voortaan louter van Rusland af te nemen. 

Wapenbroeders

Los van grondstoffen als olie, gas en graan is Rusland ook al jaren China’s grootste wapenleverancier. Die handel kwam in 2015 goed op gang. Volgens data van het Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI) verdubbelde het aantal transacties in de jaren 2015-2018, om in de jaren daarna weer te dalen. Van 2016 tot 2020 kwam volgens SIPRI 77 procent van alle Chinese wapens uit Rusland. 

Rusland is China op technologisch gebied nog de baas als het om wapens en wapensystemen gaat, maar deze voorsprong slinkt snel, schrijft het Center for Strategic and International Studies in een rapport uit 2021. Leverde Rusland aanvankelijk overwegend wapens, tegenwoordig zijn dat voornamelijk wapensystemen. 

Dat betekent dat Rusland technologie exporteert en daar zijn de Chinezen nu juist tuk op. Net als bedrijven in Westerse landen, zien de Russen dat China technologie kopieert om daar vervolgens mee aan de haal te gaan. Met andere woorden: de technologische voorsprong die de Russen nu nog op China hebben, kan snel omslaan in een achterstand. 

Ondanks dat gevaar werken de legers van beide landen nauw samen op het gebied van nieuwe oorlogstechnologie. In 2019 kondigde Poetin aan dat beide landen blijven samenwerken in de verkenning van de ruimte, en dat ze daarnaast gaan samenwerken op het gebied van militaire technologie. 

Hoe goed die samenwerking verloopt, is overigens de vraag. De regeringen van beide landen staan bekend om hun obsessieve controle over eigen data. En de regeringen mogen dan wel lovend spreken van wederzijdse vriendschap, de gewone Rus is niet vergeten waar het coronavirus vandaan komt. Dat de Chinese argwaan tegen Russen al eeuwenoud is, kwam hierboven al aan de orde.

Chinees alternatief voor Swift

Nu een groot deel van de Russische banken door sancties is afgesneden van het wereldwijde betalingssysteem Swift, is wel geopperd dat Russische financiële instellingen hun heil kunnen zoeken bij de Chinese tegenhanger Cips (China Cross-Border Interbank Interpayment System). China begon in 2012 met Cips om de rol van de renminbi binnen het internationale betalingsverkeer te vergroten. 

Volgens de officiële website waren mei 2021 47 directe deelnemers bij Cips aangesloten, waaronder de China-dochter van Deutsche Bank. Russische banken behoren daar niet toe. Alleen de Russische dochter van Zakenbank ICBC is lid. Ter vergelijking: bij Swift zijn 11.000 financiële instellingen aangesloten. In 2021 verwerkte Cips rond 80 miljard yuan, een kleine 13 miljard dollar. 

In 2014 ontwikkelde ook Rusland een concurrerend systeem in het kader van de door Rusland en China zo gewilde de-dollarisatie van het internationale betalingsverkeer. Dit systeem, SPFS, is echter nog kleiner dan Cips, werkt alleen in Rusland en telde eind 2020 slechts 23 buitenlandse banken.

Voor grensoverschrijdende communicatie is Cips op zijn concurrent Swift aangewezen. Voor Chinese banken en bedrijven dient Cips voornamelijk als communicatiemiddel, zonder dat data van transacties in de VS belanden. Dat Cips niet groter is, heeft te maken met het feit dat de renminbi niet volledig inwisselbaar is.

Analisten van China Securities, China’s toonaangevende investeringsbank, waarschuwen dat de Westerse sancties problemen tussen Russische en Chinese financiële instituten kunnen veroorzaken en de handel tussen beide landen sterk kunnen beïnvloeden.

Afgelopen vrijdag berichtte Bloomberg dat ICBC en Bank of China de financiering op de koop van Russische grondstoffen hebben beperkt. Kopers van die grondstoffen zullen dus andere geldschieters moeten zoeken. In het verleden hielden de vier grootste Chinese banken zich aan de Amerikaanse sancties tegen Iran en Noord-Korea vanwege de toegang tot het dollar-clearingsysteem. Die toegang is van groot belang, dus de kans bestaat dat China zich ook nu aan die sancties zal houden.

Verrijkend strategisch partnerschap

China is de grootste handelspartner van Rusland. Op 4 februari kwamen Poetin en Xi een verrijkend strategisch partnerschap overeen. Daar hoorde ook de mogelijkheid bij om grensoverschrijdende betalingen in de renminbi te doen. 

Om onafhankelijker van de dollar te worden, schakelde China al eerder over op de euro voor zijn grondstoffentransacties. In 2020 werden volgens China Securities-analisten slechts 17,5 procent van de handel tussen Rusland en China in renminbi en 10 procent in roebel afgewikkeld.

Maandag 28 februari stegen de koersen van Chinese bedrijven die bij Cips zijn betrokken met tot 20 procent. 

Coöperatie in propaganda

Belangrijk is ook de samenwerking die eind 2021 begon tussen de belangrijkste spindoctors van Rusland en China. Shen Haixiong, onder andere hoofd van de China Media Group, dat volledig wordt gecontroleerd door de CCP, en Dmitry Kiselyov, hoofd van het Russische staatspersagentschap Rossia Segodnia, besloten nauw te gaan samenwerken: ze delen informatie, wisselen ervaringen uit en proberen nieuwe technologieën. 

Samen geven ze waar ook ter wereld tegengas aan het verhaal van de Verenigde Staten en zijn bondgenoten. In die strijd beschikt China weliswaar over de meeste reserves, maar Rusland kan helpen om de Chinese strategie te ‘finetunen’ voor consumptie in het Westen: het land beschikt als deel van de voormalige Sovjet-Unie nog steeds over veel kennis van het Westen.

Hoewel bij het grote publiek onbekend, is Haixiong een propagandist van de bovenste plank. Hij is hoofd propaganda in de belangrijke provincie Guangdong en onderminister van het departement voor propaganda van de Chinese Communistische Partij. Eind 2020 werd hij door Poetin benoemd tot lid van de Russische Vriendschapsorde vanwege zijn ‘grote persoonlijke bijdrage aan de vriendschap, samenwerking en wederzijds begrip tussen de volkeren van Rusland en China’.

Zijn collega Kiselyov is eveneens een spindoctor van naam. Hij staat aan het hoofd van het internationale persbureau Rossia Segodnia. Dat controleert op zijn beurt persbureau Sputnik, dat de Europese Unie afgelopen woensdag in de ban deed vanwege ‘systematische desinformatie’ over de Russische invasie. 

Sinds 2012 presenteert Kiselyov op het populairste Russische tv-kanaal een ‘nieuwsprogramma’ dat erg populair bij Poetin is. In de uitzending van zondag 27 februari hield Kiselyov zijn kijkers voor dat Russische troepen de reactor van Tsjernobyl moeten bezetten, omdat er nucleair afval ligt dat de Oekraïense president Zelensky zou kunnen gebruiken voor de productie van kernwapens.

Chinese brief tegen de invasie

Mogelijk ligt de sleutel tot beëindiging van de bloedige inval bij de Chinese regering. Maar die weigert zich al te zeer uit te spreken. Dat is niet vreemd, stelt oud-ambassadeur Ron Keller: ‘Vergeet niet dat China eeuwenlang geen buitenlandbeleid heeft gehad. Het was een volledig in zichzelf gekeerd land, of het nu een keizerrijk of een communistische staat was. Ook nu bemoeit China zich zelden met het buitenland. Neem als voorbeeld de strijd in Jemen, of in Afghanistan: China houdt zich afzijdig. Dat beleid stoelt op drie pijlers: conflicten moeten altijd vreedzaam worden opgelost, probeer altijd neutraal te blijven en landen moeten zich niet bemoeien met elkaars zaken. Dat verklaart waarom China Rusland steunt wat betreft kritiek op de Navo, die zich maar oostwaarts zou opdringen, maar dat zou volgens diezelfde logica moeten betekenen dat China zou moeten vinden dat Rusland zich niet zou moeten bemoeien met Oekraïne.’ 

Vaak wordt de invasie van Oekraïne op één lijn gesteld met de wil van China om Taiwan in te lijven. Keller ziet die parallel niet: ‘China ziet Taiwan niet als een ander, zelfstandig land.’

Mogelijke bemiddeling door China

Uit het zwaar door censuur geteisterde land sijpelen wel berichten door dat de Chinese bevolking verdeeld is over de Russische inval in Oekraïne. In het weekeinde publiceerden vijf vooraanstaande Chinese historici een brief waarin ze zich uitspraken tegen de invasie. Na enkele uren was de brief door de censor van social media verwijderd. Maar dat gold ook voor felle anti-Westerse en anti-Navo uitlatingen.

Op 1 maart verschenen berichten dat China zou willen bemiddelen. Een juiste analyse leert dat de Oekraïense minister van Buitenlandse Zaken zijn Chinese collega had gepolst over een mogelijk bemiddelende rol. De Oekraïense minister zag het net iets anders: hij had zijn collega verzocht om de relatie tussen Beijing en Moskou in te zetten om Rusland ‘te dwingen zijn gewapende agressie tegen het Oekraïense volk te staken.’

Rusland mag voor China dan een belangrijke leverancier zijn van grondstoffen, maar dat is Oekraïne ook

Een dag later lekte via The New York Times uit dat hoge Chinese inlichtingenofficieren hun Russische collega’s zouden hebben gevraagd om Oekraïne niet binnen te vallen tijdens de Olympische Spelen. De krant baseert het bericht op een enkel, niet verder omschreven ‘Westers inlichtingenrapport’ en op enkele anonieme bronnen binnen de Amerikaanse en een binnen ‘een’ Europese overheid. Of het verhaal klopt, is niet te controleren.

Een oorlog komt China om allerlei redenen niet goed uit. Rusland mag dan een belangrijke leverancier zijn van grondstoffen, maar dat is Oekraïne ook. Zo ging 2020/21 een derde van de ruwe zonnebloemolie naar China en importeert China ook grote hoeveelheden gerst. Zelfs wapens betrekt het uit Oekraïne: met 6,3 procent is het nog altijd de derde grootste wapenleverancier van China.

De Nieuwe Zijderoute

Tweede reden: het leger is vanwege een modernisering niet op de sterkte die Xi Jinping graag zou zien. Mogelijk gaat ook China lijden onder de Westerse sancties, die met de dag strenger worden. En dan is er nog de Nieuwe Zijderoute, een prestigeproject van Xi Jinping. De landroutes lopen voor een groot deel door Rusland en diens bondgenoot Belarus. Volgens het gezaghebbende blad Foreign Policy kunnen de met consumptiegoederen en elektronica volgestopte treinen stil komen te staan als de EU ook China sancties oplegt. 

Ron Keller noemt nog een reden: ‘Die Nieuwe Zijderoute is ook bedoeld voor de export van infrastructurele projecten. Niet alleen naar Afrika, maar ook naar het voormalige Oostblok, inclusief Rusland. Die projecten komen door de oorlog ook stil te liggen. En vergeet niet dat China ook plannen had om in Oekraïne en Moldavië te bouwen. De infrastructuur is daar belabberd. Ook hier gooit de oorlog roet in het eten.’

Dat de Russen het Westen uitdagen, zullen met name de nationalisten en hard-liners in China prachtig vinden, maar de regering in Beijing heeft meer baat bij een soepel draaiende economie om gemor onder de eigen bevolking te voorkomen. 

In een interview met Follow the Money beschreef Xi-biograaf Ties Dams de Chinese president als een ‘door discipline en orde geobsedeerde leider’ en als een ‘bureaucraat in hart en nieren’. Volgens Dams wil Xi de staatsman worden die overal ter wereld harmonie brengt. Die harmonie lijkt momenteel verder weg dan ooit. 

Het T-woord: Taiwan

Alle redenen dus, zo lijkt het, voor Xi om in te grijpen. Maar dan rekenen we buiten het T-woord: Taiwan. Xi Jinping maakt er geen geheim van dat zijn rijk pas is voltooid als Taiwan daar weer deel van uitmaakt. Zo noemde hij in zijn toespraak begin oktober 2021, tijdens de herdenking van de Chinese revolutie 110 jaar geleden, hereniging met de ‘landgenoten in Taiwan’ een ‘historische taak, die kan en zal gerealiseerd worden’. Waar hij in 2019 Taiwan nog met geweld dreigde in te lijven, tijdens deze toespraak in de Grote Hal van het Volk benadrukte hij dat Taiwan een onafhankelijk land is en dat ‘enkel de Taiwanezen over hun toekomst kunnen beslissen’.

Xi-biograaf Ties Dams zei eerder tegen Follow the Money dat China Taiwan zal inlijven, maar dat het niet in het belang van China is om dat militair te doen: ‘China heeft andere middelen ter beschikking. Het is al decennia bezig om de Taiwanese met de eigen economie te verweven. Daarnaast probeert China met cyberaanvallen en misinformatie het politieke discours te beïnvloeden. Uiteindelijk zijn de militaire kosten van een inval op korte termijn nog te hoog. Hoe langer China wacht, hoe sterker het eigen leger en hoe kleiner de kans dat de Verenigde Staten militair zullen reageren. Niet voor niets luidt een oud Chinese gezegde: de oorlog winnen zonder een veldslag te hoeven vechten.’ 

Oud-ambassadeur Keller stelt dat China Taiwan nadrukkelijk niet ziet als een ander land, zelfstandig land. Dit in tegenstelling tot Oekraïne.

‘Oekraïne is een historisch appendix, momenteel ontstoken’

Niet alleen Xi grabbelt gretig in de geschiedenis-ton: ook Poetin misbruikt en simplificeert de geschiedenis in zijn eis het Russische tsarenrijk te herstellen. In een uitgebreid essay, dat Poetin in de zomer van 2021 schreef, kwam zijn de boodschap er min of meer op neer dat Oekraïne niet een echt land is, maar een uitvloeisel van Rusland. Een historische appendix, die momenteel ontstoken is en moet genezen van alle kwaadaardige invloeden, zodat het ‘broedervolk’ uiteindelijk weer bij Rusland kan terugkeren. In zijn toespraak bij de inval liet hij dezelfde geluiden horen.

Dat zowel Poetin als Xi hun rijk willen uitbreiden, staat buiten kijf. De vraag is alleen hoe. Poetin toont keer op keer aan niet terug te schrikken voor bruut geweld. Ook Xi is niet bang om zijn leger in te zetten, bijvoorbeeld tegen Indiase grenstroepen. Zijn gevechtsvliegtuigen intimideren Taiwan door herhaaldelijk het luchtruim te schenden. 

En in de Zuid-Chinese zee legt China kunstmatige eilandjes aan om er vervolgens militaire bases op te vestigen: pure expansie. Het Permanente Hof van Arbitrage in Den Haag oordeelde in juni 2016 al dat China geen aanspraak kan maken op deze eilandjes. Maar China erkent het hof niet en negeert de uitspraak.

Poetin en Xi zijn beiden totalitaire machthebbers die in eigen land afwijkende stemmen de mond snoeren. Ze vinden elkaar in hun afkeer van het Westen en hun droom over een groot, machtig rijk. Hoewel ook Xi zijn militaire macht weet te benutten, heeft hij het leger (nog) niet grootschalig ingezet. Anders dan Poetin, die niets liever lijkt te doen dan Stratego-spelen met echte legers. Dat leidt tot chaos en die is op de korte termijn nadelig voor China. 

‘Kan China de eeuwenoude traditie om zich niet met andere landen te bemoeien, doorbreken?,’ vraagt Ron Keller zich af. ‘Ik denk dat het voor de wereldmacht die China nu is, niet meer is vol te houden. Al is het maar uit eigenbelang, het land kan niet langer afzijdig blijven.’

De vraag is misschien niet of China zich met de oorlog gaat bemoeien maar wanneer.