De 69-jarige Frank V. uit Almelo oogt kwetsbaar tegenover de drie rechters van de meervoudige strafkamer in Zwolle. Met een grauw gezicht zit hij over tafel gebogen. Ja, hij heeft als manager bij Siemens in Hengelo jarenlang vertrouwelijke bedrijfsinformatie gedeeld met concurrenten in China. ‘Ik heb mij niet aan mijn contract met Siemens gehouden en dat spijt mij zeer,’ erkent hij tijdens de zitting op maandag 15 februari.

Als hooggeplaatste manager engineering was hij alleen nog geïnteresseerd in materiële zaken, zo verklaart hij zijn gedrag. Naar zijn gevoel luisterde hij al jaren niet meer. ‘Als ik al met gevoel geboren ben, dan ben ik dat tijdens mijn leven verloren. Mijn interesses waren beperkt tot zaken van de buitenwereld. Dat kan een belangrijk gemis zijn bij het nemen van beslissingen, met name als er verleidingen voorbijkomen die niet in de haak zijn.’

Namens zijn werkgever reisde Frank V. elk kwartaal naar Siemens' dochterbedrijf in Sjanghai. Volgens het Openbaar Ministerie (OM) deelde V. daar van 2010 tot 2017 met Chinese concurrenten ‘op grote schaal’ technologie voor de ontwikkeling van stoomturbines. Via een geheim mailadres verstuurde hij 183 e-mails met bijna 1200 bestanden.

Mijn interesses waren beperkt, dat kan een belangrijk gemis zijn als er verleidingen voorbijkomen

Zijn informatie zou in China zijn gebruikt in zeker zestien turbineprojecten. Hierdoor liep Siemens volgens het OM 37 miljoen euro aan omzet mis. De Chinezen zouden V. voor zijn diensten zeker 127.500 euro cash hebben betaald. Hij had volgens justitie in China twee minnaressen.

‘Huwelijk aan zijden draadje’

Rechercheurs van de FIOD arresteerden V. in april 2017 op station Almelo, toen hij net op het punt stond naar China te reizen. ‘Een afschuwelijke ervaring,’ zegt hij in de rechtbank. ‘Contacten met collega's werden plots afgebroken, mijn huwelijk hing aan een zijden draadje.’ Bij het doorzoeken van zijn woning troffen de rechercheurs onder meer een NAS aan, een grote externe gegevensschijf, waaruit bleek dat hij heimelijk informatie deelde met Chinezen.

Op de dagvaarding prijken de verdenkingen van bedrijfsspionage, niet-ambtelijke corruptie en witwassen. Het OM eist een onvoorwaardelijke gevangenisstraf van twee jaar en terugbetaling van de illegaal ontvangen bedragen. Bovendien moet V. aan zijn voormalige werkgever een schadevergoeding betalen van 205.000 euro. ‘Het is evident dat Siemens in deze zaak slachtoffer is,’ aldus de officier van justitie. 

De zaak tegen Frank V. lijkt misschien een incident maar de spionage bij Siemens in Hengelo staat bepaald niet op zichzelf. Inlichtingendienst AIVD waarschuwt in haar jaarverslagen al zeker sinds 2007 voor de gevaren uit China. Begin februari 2021 omschrijft ze (digitale) bedrijfsspionage door China zelfs als ‘de grootste dreiging voor de Nederlandse economische veiligheid’.

Ook de militaire inlichtingendienst MIVD luidde afgelopen december in haar Jaarplan 2021 de bel over de ‘grote geopolitieke ambities’ van China. Het land is 'op zoek naar informatie om hun krijgsmacht te moderniseren, hun economie te versterken of politieke besluitvorming te beïnvloeden. Het kan hierbij gaan om klassieke spionage, om digitale spionage of een combinatie van beide.’

De AIVD omschrijft spionage door China als ‘de grootste dreiging voor de Nederlandse economische veiligheid’

Danny Pronk, senior onderzoeker bij de Afdeling Veiligheid van Instituut Clingendael: ‘Nooit eerder in de geschiedenis had een land zo’n enorm apparaat voor economische spionage als China.’

Volgens Commandant der Strijdkrachten Rob Bauer heeft Nederland inmiddels ‘elke dag’ te maken met digitale spionage vanuit China en Rusland. ‘Bij de Russen gaat het om een positie krijgen, zodat ze kunnen ontdekken wat onze zwakke plekken zijn. [...] Bij de Chinezen gaat het meer om het stelen van intellectueel eigendom,’ zei Bauer eind februari op Radio 1.

Geen instantie die cijfers bijhoudt

Maar het opmerkelijke is: hoe vaak dit soort spionage in Nederland precies voorkomt, of welke bedrijven ermee te maken kregen, weten we niet. Geen instantie die de cijfers bijhoudt. Het Openbaar Ministerie kan niet zeggen hoe vaak het signalen van spionage onderzoekt. Ook de FIOD heeft geen getallen. Volgens een woordvoerder beschikt de dienst niet over een speciale afdeling voor onderzoek naar (bedrijfs)spionage.

Nederlandse inlichtingendiensten zien slechts het topje van de ijsberg, zegt voormalig MIVD-medewerkster Elsine van Os. ‘De diensten hebben beperkte capaciteit  voor de aanpak van economische spionage. Zij moeten nog een grotere rol pakken. Daar komt bij dat het risico met name binnen de bedrijven zelf zit: die moeten als eerste de dreiging onderkennen en maatregelen treffen. Dat gebeurt nog te weinig.’ Inlichtingendienst AIVD waarschuwt in haar jaarverslagen al zeker sinds 2007 voor de gevaren uit China. Begin februari 2021 beschrijft ze (digitale) bedrijfsspionage door China zelfs als ‘de grootste dreiging voor de Nederlandse economische veiligheid’.

Dat komt volgens Ralph Moonen, technisch directeur bij het digitale beveiligingsbedrijf Secura, doordat de meeste Nederlandse bedrijven het probleem onderschatten. Hij stelt dat de top van het bedrijfsleven zelfs niet gelooft dat bedrijfsspionage bij hen voorkomt: ‘Het is een naïeve houding die ertoe leidt dat bedrijven er niet naar op zoek gaan.’ Beveiligingsmensen zien volgens hem de dreiging vaak wel, maar krijgen geen steun vanuit de top.

Maarten IJzermans schreef eind 2020 zijn eindscriptie voor de masteropleiding militair-strategische studies aan de Koninklijke Militaire Academie in Breda over digitale bedrijfsspionage. Volgens hem is China de afgelopen twintig jaar steeds afhankelijker geworden van westerse technologie. ‘Om de ambitieuze doelstelling van een zelfvoorzienende industrie te kunnen verwezenlijken, moet het de verwerving van bepaalde technologie versnellen. Om deze in handen te krijgen, wordt China beschouwd als een van de meest actieve landen op het gebied van economische spionage.’ 

Ook IJzermans stuitte in zijn onderzoek op het gebrek aan data. Nederlandse wetenschappelijke literatuur is er nauwelijks, en het bedrijfsleven stond bepaald niet te springen om informatie met hem te delen. Hij benaderde negentien bedrijven waarvan hij vermoedde dat Chinese spionnen daar interesse voor zouden hebben, onder andere in de scheepsbouw en de fabricage van halfgeleiders. Slechts negen bedrijven werkten mee. 

‘Voor de meeste is bedrijfsspionage een erg gevoelig onderwerp’, zegt IJzermans. ‘Dat maakt het lastig om transparant te zijn en informatie te delen.’ Bedrijven houden spionagezaken liever onder de pet, uit angst om kwetsbaar over te komen of Chinese afnemers voor het hoofd te stoten. Bij de grootste spionagezaak die de afgelopen jaren de publiciteit haalde – de diefstal van bedrijfsgeheimen van chipmaker ASML door Chinese oud-werknemers – gaf topman Peter Wennink razendsnel zijn Zuid-Koreaanse concurrent Samsung de schuld.

In opdracht van de Europese Commissie becijferde adviesbureau PwC in 2018 dat digitale diefstal Europese bedrijven en instellingen jaarlijks 60 miljard euro kost en leidt tot een verslechterde concurrentiepositie, minder banen en minder investeringen in onderzoek en ontwikkeling (R&D). PwC schat dat er in 2018 in Europa 289.000 banen door verloren gingen. In 2025 zou het banenverlies kunnen oplopen naar 1 miljoen. 

De werkelijke schade van spionage is waarschijnlijk nog groter; het PwC-onderzoek richtte zich niet op spionage door insiders, investeerders of partnerschappen met derden. Ook PwC constateert dat bedrijven vrijwel nooit melding doen van digitale inbraken of diefstal van bedrijfsinformatie. Ze geven liever niet toe slachtoffer te zijn geworden en er geldt geen rapportageplicht.

Volgens experts hebben bedrijven vaak ook praktische redenen om het gevaar te bagatelliseren. Elsine van Os: ‘Stel, je wilt een opdracht aanbesteden en een Chinees bedrijf komt als goedkoopste uit de bus. Wat doe je dan? Als je kunt zakendoen in China, weegt de kans op spionage dan op tegen de opbrengsten? Bovendien weten bedrijven vaak simpelweg niet wat ze tegen spionage door een staat moeten doen. Wat als je China verdenkt? Wat moet je dan doen? Bedrijven hebben geen idee.’

Ralph Moonen: ‘Bedrijven steken vaak nog hun kop in het zand. Ze denken: hoe waardevol is hetgeen dat ik wil beschermen? Iedere beveiligingsmaatregel is weer een barrière, mensen willen ook snel kunnen werken en niet iedere keer twee wachtwoorden intoetsen.’ 

Het tekort aan hoogopgeleid personeel speelt volgens Moonen ook een rol. Nieuwe werknemers moeten vaak uit het buitenland komen. ‘Hoe screen je die? Als ze een diploma van een gerenommeerde universiteit kunnen laten zien, is dat vaak genoeg. Als je iedereen uitvoerig wilt screenen, ben je een half jaar verder. Ja, dan neem je iemand uit China toch maar aan.’

Volgens Van Os groeit het besef van cyberdreiging maar onderschatten ondernemingen met name het risico op ‘klassieke’ spionage. ‘Steeds meer bedrijven hebben in de gaten dat ze hun netwerken goed moeten beschermen. Maar het besef dat gevoelige informatie kan verdwijnen door interne medewerkers, of door partnerschappen met andere bedrijven, is nog heel beperkt.’ Ze vindt het daarom opmerkelijk dat de spionagezaak bij Siemens in Hengelo tot nu toe weinig aandacht kreeg: ‘In feite is dat een klassiek voorbeeld.’

Frank V. bekleedde een belangrijke positie bij Siemens' Chinese dochterbedrijf in Sjanghai. Hij was er onder meer verantwoordelijk voor de opleiding van lokale engineers. In 2009 vertrokken twee Chinese collega's om hun eigen bedrijf op te richten, Liaoning Steam Turbine Power Co. Kort daarop nodigden ze V. uit voor een etentje. Daar vroegen ze hem geheime informatie te delen, in ruil voor geld. ‘Ik had een goede relatie met die mensen. Ik heb ze van alles geleerd toen ze nog voor [de Siemens-dochter] werkten en beschouwde het als een vriendendienst,’ zei V. in de rechtbank.

Tijdens het etentje bekende het duo dat ze de database en software van Siemens' dochterbedrijf hadden gestolen. V. besloot desondanks met de Chinezen mee te werken. Toen hij vervolgens hun smeergeld aannam, namen ze snel een foto van de transactie. Zo hadden ze materiaal in handen waarmee ze V. konden chanteren – hun Russische collega's zouden het kompromat noemen. ‘Er is een foto van mij gemaakt op het moment dat ik geld natelde dat mij was overhandigd. Vanaf dat moment voelde ik me onder druk gezet,’ verklaarde V.

In de zeven jaar die volgden bleef hij geheime bedrijfsinformatie van Siemens delen. Volgens justitie besteedde hij het geld dat hij hiervoor ontving vooral aan twee Chinese minnaressen: een van de dames zou hij een horloge van 40.000 euro cadeau hebben gedaan. In 2017 naderde V. zijn pensioen, toch vroeg hij volgens Siemens om verlenging van zijn contract. Kort daarop werd hij gearresteerd. 

Het OM twijfelt er niet aan dat de twee oud-collega's van V. opereerden in directe opdracht van de Chinese overheid. De ‘gevoelige, geheime concurrentiegevoelige bedrijfsinformatie, zoals tekeningen en andere technische gegevens’ kwam volgens de officier van justitie in handen van ‘ten minste één Chinees staatsbedrijf’. V. bevestigt die lezing in de Zwolse rechtbank: ‘De Chinese overheid werkt hier gewoon aan mee.’

Werving van intellectuelen

Dat Chinese spionnen in Nederland actief zijn, is niet nieuw. In januari 1955 richtte de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD, de voorloper van de AIVD) een speciale China-sectie op, met het oog op de komst van de eerste Chinese zaakgelastigde. Het ministerie van Buitenlandse Zaken leende hiervoor een ambtenaar uit die Mandarijn sprak.

Medio 1958 werd het de BVD duidelijk dat vanuit de Chinese ambassade in Den Haag economische spionage werd bedreven. De inlichtingendienst plaatste er in het geheim een microfoon. Zo luisterde de BVD mee toen een Chinese inlichtingenofficier het ambassadepersoneel opdracht gaf om in Nederland wonende intellectuelen van Chinese afkomst te werven. Het liefst studenten. Die konden op hun beurt weer Nederlanders werven. Bij voorkeur Nederlanders ‘in de wetenschappelijke en industriële research’, zo staat in interne BVD-documenten, die historicus Dick Engelen kon inzien voor zijn boek over de inlichtingendienst.

In 1966 leidde economische spionage tot een ware rel tussen Nederland en China. In juni van dat jaar was een groep Chinese ‘lastechnici’ in Den Haag voor een wetenschappelijk congres over lastechniek die onder meer in de ruimtevaart kon worden toegepast.

Op een ochtend probeerde Hsu Tzu-tsai, een van de delegatieleden, met behulp van aan elkaar geknoopte lakens te ontsnappen uit het pand waar de Chinezen verbleven. Hij viel vanaf de derde verdieping naar beneden. Met gebroken rugwervels en kwetsuren aan zijn hoofd werd hij naar het Rode Kruis Ziekenhuis getransporteerd. Daar werd hij de volgende dag ontvoerd door drie Chinese mannen. Ze reden hem met bed en al naar buiten en brachten hem over naar de Chinese vertegenwoordiging aan de Adriaan Goekooplaan in Den Haag, waar hij kort daarna overleed.

De BVD wist dat de ‘lastechnici’ in feite hoogopgeleide wetenschappers waren, gespecialiseerd in raket- en ruimtevaarttechniek. De zaak escaleerde toen de BVD de Chinezen ervan beschuldigde Hsu uit het raam te hebben geduwd, vermoedelijk vanwege de verdenking dat hij informatie deelde met de CIA, de Amerikaanse inlichtingendienst. Het incident leidde tot een vijf maanden durende koude oorlog, waarin Nederland de Chinese vertegenwoordiging van de buitenwereld afsloot en China omgekeerd hetzelfde deed met de Nederlandse in Beijing.

Diefstal commerciële technologie

De afgelopen twintig jaar accelereerden China’s spionageactiviteiten in het Westen, blijkt uit Amerikaans onderzoek. Het Center for Strategic and International Studies, een invloedrijke denktank in Washington DC, publiceerde begin dit jaar een overzicht van 152 gevallen van Chinese spionage sinds het jaar 2000. Tussen 2010 en 2020 lag het aantal zaken drie keer zo hoog als in de tien jaar ervoor. 

In bijna de helft van de gevallen (48 procent) draaide het om diefstal van commerciële technologie. De Chinezen bleken daarin zelfs meer geïnteresseerd dan in militaire technologie: die was in 38 procent van de zaken het doel. In een op de drie zaken werd de spionage uitgevoerd door westerlingen die door China gerekruteerd waren – wat dat betreft past de zaak tegen Frank V. in een patroon.

Amerikaanse bedrijven spanden sinds 2000 zeker 1200 zaken aan vanwege schending van het intellectueel eigendom door Chinese partijen. De regering schatte in 2018 in een rapport dat de diefstal van technologie en intellectueel eigendom het Amerikaanse bedrijfsleven jaarlijks 225 tot 600 miljard dollar kost. De VS beschouwen China nu als ‘de meest actieve en aanhoudende pleger van economische spionage ter wereld’: maar liefst 95 procent van de commerciële spionage is mogelijk van Chinese makelij.

Die toegenomen spionageactiviteit is waarschijnlijk te linken aan het overheidsprogramma ‘Made In China 2025’ dat in 2015 van start ging, zegt Danny Pronk, oud-medewerker van de inlichtingendiensten AIVD en MIVD en tegenwoordig verbonden aan Instituut Clingendael. ‘China heeft zichzelf ten doel gesteld om in 2025 op alle technologische gebieden onafhankelijk te zijn van het buitenland.’

Pronk: ‘Om de bestaande technologische achterstand in te lopen en leidend te worden, probeert het land op alle mogelijke manieren kennis en informatie te vergaren. Normaliter gebeurt dit door eigen onderzoek en innovatie, maar dat kost geld en tijd. Het is veel voordeliger en sneller om buitenlandse technologie in handen te krijgen. Dat gebeurt langs allerlei wegen: het overnemen van en samenwerken met buitenlandse bedrijven, het afvaardigen van studenten en promovendi naar buitenlandse universiteiten en wetenschappelijke instellingen, het hacken van computers en de inzet van spionnen.’

Eerder deze maand bleek dat Chinese spionnen via de servers van Microsoft Exchange data hadden gestolen van Amerikaanse defensie-aannemers, advocatenkantoren en infectiologen. Microsoft schrijft de diefstal toe aan de Chinese hackers van Hafnium, een groep die wordt gelinkt aan de Chinese regering en die zich richt op gegevens van Amerikanen die werken bij advocatenkantoren, in het hoger onderwijs, bij politieke denktanks en non-profitorganisaties.

De trefzekerheid van het Chinese spionageapparaat kwam in oktober 2019 in volle omvang aan het licht in een rapport van het Amerikaanse beveiligingsbedrijf Crowdstrike. Gebaseerd op een reeks Amerikaanse aanklachten en eigen onderzoek concludeerde Crowdstrike dat China in recordtijd een eigen verkeersvliegtuig, de COMAC C-919, had kunnen ontwikkelen. Dat lukte de Chinezen door op grote schaal technologie te stelen bij een reeks Duitse, Britse, Franse en Amerikaanse bedrijven.

Om aan de benodigde kennis te komen, haalden de Chinezen tussen 2010 en 2015 alle bekende trucs uit de kast: hacks, het plaatsen van malware, de inzet van eigen spionnen, het rekruteren van ‘insiders’ – al dan niet van Chinese komaf. Ook maakten ze gebruik van het feit dat buitenlandse bedrijven in China nog altijd een joint-venture moeten aangaan met een Chinees bedrijf, waarbij westerse bedrijven per definitie hun technologie moeten delen. Vanuit Chinees oogpunt was het project een groot succes: in 2017 maakte de COMAC C-919 zijn eerste vlucht. De spionage-operatie kwam bekend te staan onder de naam ‘Turbine Panda’.

In de rechtbank van Zwolle blijkt op 15 februari 2021 dat de door Frank V. veroorzaakte schade mogelijk nog groter is dan gedacht. Siemens vermoedt dat het totale omzetverlies hoger is dan de 37 miljoen euro die het OM heeft becijferd. ‘Siemens heeft niet de volle omvang van de schade kunnen vaststellen,’ zegt advocaat Sebastiaan Kool van De Brauw tijdens de zitting. Zo is volgens hem niet duidelijk hoeveel producten de Chinese concurrenten dankzij de ‘uiterst gevoelige bedrijfsinformatie’ precies op de markt konden brengen. 

Oprechte excuses

Siemens eist nu ruim twee ton van V., maar in de rechtszaal suggereert Kool dat die claim nog kan oplopen. ‘Siemens behoudt zich het recht voor om bij nadere informatie de overige schade alsnog te vorderen.’ Ferenc van Beek, compliance officer bij Siemens Nederland, voegt daaraan toe: ‘De heer V. heeft Siemens met zijn wangedrag grote schade toegebracht. De concurrentiepositie van dit Europese bedrijf in China is geschaad.’ In hoeverre Siemens de spionagezaak nog verder onderzoekt, willen Van Beek en Kool na afloop van de zitting niet zeggen. 

Zelf zegt Frank V. dat zijn leven in puin ligt sinds zijn arrestatie in 2017. ‘Er gaat geen dag voorbij zonder aan deze zaak te denken.’ Financieel zit hij aan de grond. Het OM heeft voor 152.000 euro beslag gelegd op zijn huis. Om zijn advocaten te betalen, heeft hij een schuld van 25.000 euro moeten maken. Hij kwakkelt met zijn gezondheid en kampt met een ‘structureel gevoel van vermoeidheid’.

Mocht de rechtbank de schadeclaim van Siemens afwijzen, dan wil V. alsnog met zijn oud-werkgever om de tafel gaan zitten om een schikking te bespreken, zegt hij. Ondanks zijn huidige financiële problemen. ‘Ik wil mijn oprechte excuses aanbieden aan Siemens, mijn diverse leidinggevenden en aan alle medewerkers van mijn afdeling. Ik heb hun vertrouwen geschonden en dat voelt heel slecht.’

De rechtbank in Zwolle doet aanstaande maandag, 15 maart, uitspraak in de strafzaak tegen Frank V.