Een doodgewone woensdag in de Belgische Ardennen. Het verkeer raast over de E25, even onder Luik. Een loodgieter rijdt naar het noorden met twee liftende Nederlandse pubers die hij net heeft opgepikt. ‘Femke’ (17) is opgelucht ingestapt, ze had anders misschien wel uren met haar duim omhoog moeten staan. Zij en haar reisgenoot – een tienerjongen die aan psychoses lijdt – kunnen mee tot Roermond. Als ze maar in Nederland zijn, denken de twee kersverse ex-cliënten van de Gelderse GGZ-instelling Compass, dan komen ze wel weer thuis.

Femke was een paar weken eerder enthousiast aan het Ardennen-traject van Compass begonnen, na een moeilijke periode thuis. Maar de praktijk viel tegen, vooral omdat één van de drie net (via Facebook) ingehuurde begeleiders haar daar probeerde te versieren. Zijn toenadering wordt fysiek en Femke raakt in paniek. ‘Hij heeft me letterlijk betast. Ik heb hem weggeduwd.’ Ze wil nog maar een ding: naar huis. ‘Ik vond het helemaal niet fijn meer daar.’

Naar huis? Dat gaat zomaar niet, zegt Compass-eigenaar Koos Föllings. Follow the Money en KRO-NCRV’s Pointer onthulden afgelopen maand dat deze oud-gevangenisdirecteur zich jarenlang valselijk voordeed als psychotherapeut, ondeskundige behandelingen toepast op cliënten en veroordeeld is voor onder meer fraude en stalking.

In de friettent iets verderop belanden met regelmaat cliënten van Compass die het landgoed hebben verlaten

Föllings weigert Femke voor het einde van haar Ardennen-traject terug naar Nederland te nemen, ongeacht haar klacht. ‘Dan ga ik liften,’ besluit de puber; de jongen met psychoses wil met haar mee. Zonder hun ID-bewijs en telefoon mee te krijgen – die hadden ze bij de leiding moeten inleveren – beginnen de twee aan een onzekere tocht naar huis. ‘Ze hebben ons gewoon uitgezwaaid; Koos, de begeleiders en de andere cliënten.’  

Hun eerste tussenstop is de friettent die ze onderweg tegenkomen. Daar belanden met regelmaat cliënten van Compass die het landgoed hebben verlaten, vertelde Föllings eerder aan FTM en Pointer. Hij vindt niet dat cliënten mogen verwachten dat ze vanuit de Ardennen worden thuisgebracht als ze behandeling zelf afbreken: 'Dan loop je de berg maar af en de eerste frietkraam die je tegenkomt weet wel dat je van ons komt, want die zijn dit inmiddels een beetje gewend.'

Femke belt er – net als al die anderen – naar huis. Haar moeder denkt dan nog dat Compass een keurige instelling is en vat Femkes vlucht op als de zoveelste opstandige daad van een moeilijke puber. Ze stuurt haar dochter terug, maar de twee tieners zijn vastbesloten om naar Nederland te reizen. Pas als de twee alweer in Nederland zijn, krijgt Femkes moeder van Compass te horen dat haar dochter is weggelopen. 

Als Femke eindelijk veilig thuis is, volgen geen excuses of een klacht tegen de begeleider, maar wordt ze door de gezinsvoogd uit huis geplaatst omdat ze de ‘hulp’ van Compass weigerde.

‘Uiterst kwalijk’

Femke is een van de tientallen mensen die zich bij FTM en Pointer hebben gemeld naar aanleiding van de publicaties over Compass en Föllings. We spraken sindsdien met zestien cliënten en ouders van cliënten.  De meesten willen onherkenbaar blijven uit angst voor Föllings’ reactie. Zij waren verspreid over verschillende perioden en om verschillende redenen bij Compass in behandeling. Hun verhalen komen sterk overeen wat betreft de handelswijze van Compass en worden waar mogelijk met documenten ondersteund.

Hun verhalen schetsen een beeld van een instelling waar kwetsbare cliënten in grote mate afhankelijk zijn van de grillen van Föllings. Behandelingen worden met regelmaat abrupt beëindigd, beloftes niet nagekomen. Op de dagbehandeling – volgens Föllings nadrukkelijk géén dagbesteding – worden cliënten met regelmaat ingezet om onder de noemer ‘arbeidstherapie’ auto’s te wassen, of in een manege en het bos te werken. Ook ontbreekt het volgens de cliënten aan een veilige omgeving. Bij crisissituaties is begeleiding niet altijd beschikbaar en zijn cliënten soms op elkaar aangewezen.

Meerdere cliënten blijken bij Compass bovendien een verkeerde diagnose te hebben gekregen, bovendien zonder dat daar goed onderzoek aan voorafging. Daarbij gaat het om persoonlijkheidsstoornissen, ernstige psychiatrische aandoeningen en verslavingen.

‘Uiterst kwalijk,’ noemt emeritus hoogleraar klinische psychologie Jan Derksen de gang van zaken bij Compass tegenover FTM en Pointer. ‘Een instelling waar dit soort praktijken plaatsvinden, moet met wortel en tak moet worden uitgeroeid. Kwetsbare jongeren hebben de beste hulp nodig.’

Bovendien blijkt dat over Compass sinds 2013 al zeker negentien keer melding is gedaan bij de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ).

Slechte kwaliteit, grensoverschrijdend gedrag en declaratiefraude

Deze meldingen zijn gedaan door cliënten, medewerkers en gemeenten. Ze betreffen onder meer slechte kwaliteit van zorg, grensoverschrijdend gedrag door Föllings, bewust en stelselmatig indienen van onrechtmatige declaraties en niet voldoen aan de wettelijke eisen op het gebied van behandeling en klachtenprocedures. In totaal zijn bij FTM en Pointer nu negentien afzonderlijke meldingen bekend, waarvan twaalf door gemeenten.

Voordat de Inspectie in 2020 een rapport publiceert waarin Compass er met slechts enkele verbeterpunten vanaf komt, zijn er dus al zeker zes meldingen gedaan over misstanden bij de instelling. Bovendien is dan al twee keer expliciet gewaarschuwd over Föllings zelf en heeft de IGJ bovendien zelf titelmisbruik geconstateerd. Daarop volgde slechts een waarschuwing, liet de IGJ FTM en Pointer eerder weten.

Nauwelijks therapie

De melding uit 2013 – voor zover nu bekend de eerste – betreft een gebrek aan professionaliteit en onveilige situaties binnen het Ardennen-traject. Dit zesweekse programma in de Belgische bossen geldt als de basis van Compass. Föllings vertelde FTM en Pointer eerder dat de instelling vanuit die trajecten is ontstaan, en nog steeds vormt het programma voor het gros van de cliënten de entree.

Afgezonderd van familie en bekenden moeten jongeren er een doorbraak beleven en met zichzelf geconfronteerd worden. Uit verschillende verklaringen blijkt dat de trajecten vaak begeleid worden door recent aangenomen personeel, dat zowel elkaar als de instelling niet goed kent. Standaard zijn er bij een traject ongeveer drie begeleiders en zeker dubbel zoveel cliënten.

‘Judith’ was 17 toen ze het Ardennen-traject doorliep. Ze was het enige meisje in een groep van volwassen, mannelijke cliënten die vooral met verslavingsproblematiek kampen. ‘Ik wist niet goed wat ik ermee aan moest,’ zegt ze.

Het enige lijntje met de buitenwereld zijn de brieven die de cliënten elke zondag van hun familie ontvangen. De zijn niet privé: medewerkers scannen de inhoud voordat cliënten hun post mogen lezen. Het gebeurt geregeld dat Judith geen brieven krijgt: ‘Dan zeiden de begeleiders dat mijn ouders niets hadden gestuurd.’

Achteraf blijkt dat niet te kloppen: Judiths ouders schrijven haar trouw. Waarom die brieven niet bij Judith terechtkomen, is onduidelijk, maar het zorgt voor onbegrip bij Judith; de band met haar ouders verslechtert.

Daarbij krijgt Judith nauwelijks therapie in de Ardennen. Ze praat naar eigen zeggen hooguit tien minuten per dag met een begeleider en net als de andere cliënten vult ze de dagen met klusjes in en om het landgoed, een beetje sporten en potjes Risk.

Een paar keer probeert Judith weg te lopen maar omdat Compass haar portemonnee, identiteitsbewijs en telefoon heeft ingenomen, komt ze niet ver. ‘Ik durfde niet langs de snelweg te zitten en te liften.’

‘Alle vrouwen hebben borderline’

Elke woensdag rijdt Föllings naar het landgoed. ‘Het leek wel of de koning langskwam, het huis moest dan speciaal schoongemaakt worden en iedereen was vervolgens van slag,’ vertelt een oud-cliënt. Samen met een vaste therapeut bepaalt Föllings tijdens zijn wekelijkse bezoeken welke verdere behandeling cliënten bij Compass zullen krijgen, bevestigen de cliënten. Daarbij zou Föllings de begeleiding soms tegenspreken.

Dat Föllings daartoe elke deskundigheid ontbeert, was al in 2015 aan de Inspectie gemeld. In dat jaar deed een oud-collega van Föllings telefonisch een uitgebreide melding bij de toezichthouder over diens wangedrag bij de Vincent van Goghkliniek. Hij rapporteert Föllings’ gebrek aan kwalificaties en meldt dat bij zijn vorige werkgever onderzoek naar Föllings is gedaan, onder meer vanwege grensoverschrijdend gedrag jegens vrouwelijke medewerkers. Dat leidde tot een aangifte, liet de kliniek eerder aan FTM en Pointer weten.

Föllings bepaalt niet alleen in belangrijke mate de behandeling van cliënten, ook stelt hij zelf diagnoses

Kennelijk laat de IGJ de melding liggen: Föllings kan nog jarenlang zijn gang gaan. Niet alleen bepaalt hij in belangrijke mate de behandeling van cliënten, ook stelt hij zelf diagnoses. Die blijken bij meerdere cliënten niet te kloppen, zo ontdekten zij achteraf. 

Meerdere meisjes krijgen bij Compass de diagnose ‘borderline persoonlijkheidsstoornis’. FTM en Pointer spraken er twee die in werkelijkheid aan heel andere aandoeningen blijken te lijden. Aan ‘Marie’ vertelt Föllings dat ze een onderzoek zal krijgen voor een diagnose. Maar daar komt niets van. ‘Na een tijdje stelde Koos gewoon zelf de diagnose. Hij zei ook dat alle vrouwen borderline hebben.’ Inmiddels is duidelijk dat Marie geen persoonlijkheidsstoornis heeft; ze is niet meer in behandeling bij Compass.

Ook bij Judith, die in de Ardennen in een groep volwassen mannen terechtkwam, gaat het mis. Ze is als kind gediagnosticeerd met MCDD (Multiple Complex Developmental Disorder, red.) een ontwikkelingsstoornis met kenmerken van autisme, maar bij Compass verandert die diagnose in ‘borderline’.

‘Ik was het er niet mee eens. Maar wat kun je doen? Het stukje sterke ik werd helemaal klein gemaakt,’ zegt ze. Marie heeft over soortgelijke ervaringen. Bij haar is het Föllings zelf die snerende opmerkingen maakt over haar vermeende borderline persoonlijkheidsstoornis. ‘Je zoekt gewoon aandacht, kreeg ik dan te horen.’

In correspondentie die is ingezien door Pointer en Follow the Money beweert directeur Föllings dat Judith is gezien door een psychiater, die haar heeft gediagnosticeerd. Het meisje kan zich deze psychiater niet herinneren en een onderzoeksverslag van de sessies heeft Compass ondanks herhaaldelijk verzoek niet overlegd.

Emeritus hoogleraar Jan Derksen: ‘Bij het vaststellen van een borderline-persoonlijkheidsstoornis moeten meerdere onderzoeksgesprekken plaatsvinden door een klinisch psycholoog, psychiater of gezondheidspsycholoog. Ook moet gebruik worden gemaakt van andere databronnen, zoals vragenlijsten. Het lijkt mij onwaarschijnlijk dat iemand zich dat niet herinnert.’

Hein, Judiths vader, heeft een klacht bij de Inspectie ingediend. Die gaat niet alleen over slechte zorg maar ook over het ontbreken van een deugdelijke klachtenprocedure bij de instelling. ‘In drie jaar tijd zijn mijn vrouw en ik door Compass ruim zes jaar ouder geworden,’ zegt Hein. Na een lang traject verwacht Hein binnenkort uitspraak in zijn zaak door een onafhankelijke klachtencommissie.

Nachtwaker met TBS achter de rug

Compass is actief in tientallen gemeenten in Gelderland, Brabant en Limburg. Minimaal twee daarvan hebben zich de afgelopen jaren namens cliënten bij de IGJ geklaagd. Die meldingen betreffen verscheidene tekortkomingen in onder meer de dagbesteding en woonzorg die de instelling biedt. Ook hier drukt Föllings steeds een zwaar stempel op beslissingen over de behandeling van cliënten. 

‘Anne’ woont al een paar maanden bij Compass wanneer ze naar de Ardennen gaat; ze is dan al van de eerste fase naar een zogenaamd ‘fase 2’-huis doorgestroomd, waarmee ze een stap dichter bij zelfstandigheid is. ‘Ik ging in de Ardennen enorm vooruit, dat vond ik niet alleen, maar mijn begeleider ook. Maar van Koos moest ik ineens terug naar de eerste fase. Helemaal opnieuw beginnen. Hij heeft daar geen andere reden voor gegeven dan dat hij dat zo zag.’

‘De begeleiding kwam niet opdagen, we moesten wachten op de nachtwaker’

In de huizen waar de cliënten naar zelfstandigheid begeleid worden, ontbreekt het volgens de cliënten vooral aan begeleiding. De locaties vonden ze slecht onderhouden en soms ronduit smerig. De begeleiding komt in de eerste fase nog wel dagelijks langs, maar cliënten moeten veel tijd zonder toezicht met elkaar doorbrengen. In de ‘fase 2-locaties’ is minder begeleiding en die komt bovendien niet altijd opdagen wanneer dat nodig is.

Zo beschrijven meerdere cliënten los van elkaar hetzelfde incident: een huisgenoot raakte in ernstig verwarde toestand. ‘We hebben uren op haar ingepraat. Ze was compleet buiten zinnen en sloeg zichzelf. De begeleiding kwam niet opdagen, we moesten wachten op de nachtwaker. Dat is een man die aan iedereen vertelt dat hij zijn vriendin heeft vermoord en daarvoor jaren in de bak heeft gezeten.’

Op de locatie De Vuurtoren in Wijchen ontvangen cliënten volgens Föllings uitsluitend behandeling. In het gesprek van maart jl. met FTM en Pointer maakte hij expliciet bezwaar tegen de term ‘dagbesteding’. Cliënten krijgen er inderdaad groepstherapie en kunnen aan boksen of yoga doen. Maar ze worden ook ingezet voor allerlei klusjes, blijkt uit de verklaringen van de cliënten. ‘We moesten auto’s wassen van het personeel en stront scheppen in de manege. Op een dag moesten we in die manegebak alle stenen uit het zand halen. Toen zei de arbeidstherapeut dat het ook met de machine had gekund. “Waarom doen we dit dan?” vroeg ik. “Jullie kosten toch niks,” zei hij toen.’ 

Dat ‘behandeling’ een rekbaar begrip is, blijkt ook uit het gegeven dat de cliënten elke donderdag onderhoudswerkzaamheden uitvoeren in gebieden van Staatsbosbeheer. De natuurorganisatie bevestigt dat: ‘Staatsbosbeheer heeft een samenwerkingsovereenkomst met stichting Compass voor arbeidsmatige dagbesteding tot 2025. Het gaat om het bieden van dagstructuur met aanvullend beheerwerk in onze terreinen.’

Afgebroken behandelingen 

Ook de plotselinge manier waarop de instelling behandelingen soms beëindigt, is bij de Inspectie gemeld. Meerdere cliënten verklaren tegenover FTM en Pointer dat hun behandeling vroegtijdig werd beëindigd. In een enkel geval gebeurde dat zelfs ‘op staande voet’, waarna een minderjarige cliënt letterlijk op straat wordt gezet. Ook Shivani’s behandeling werd abrupt afgebroken.

Het leven was niet makkelijk voor de 44-jarige transgender vrouw. Als kind raakte Shivani psychisch beschadigd, onder meer door seksueel misbruik door een arts. Het leidt tot intense angsten en zware depressies.

In 2016 ondergaat Shivani haar fysieke transitie. Maar de trauma's uit haar jeugd zijn daarmee niet verdwenen: ‘Ik ben twintig jaar op zoek geweest naar een goede therapeut,’ zegt ze. In 2019 komt ze bij Compass, dat inmiddels ook transgenderzorg verleent. 

De vervanger die haar behandeling overneemt is jong, 'net van school', en heeft geen ervaring met traumatherapie

Het begint hoopgevend. Een gespecialiseerd psycholoog behandelt Shivani’s jeugdtrauma’s op basis van EMDR (Eye Movement Desentization and Reprocessing, red.). Maar als ze bij de meest donkere herinneringen belanden, komt het traject tot een abrupt einde: de psycholoog kondigt aan een andere functie binnen Compass te gaan vervullen.

De vervanger die de behandeling overneemt is jong, 'net van school' volgens Shivani, en heeft geen ervaring met traumatherapie. Shivani’s gezondheid verslechtert door de opgerakelde trauma's, die intense nachtmerries veroorzaken. Om te zorgen dat haar leven draaglijk blijft, schroeft de psychiater haar medicatie op tot vijf verschillende middelen, waarvan meerdere antipsychotica. Door de bijwerkingen komt Shivani 20 kilo aan.

Omdat haar gezondheid achteruit blijft gaan, dient een nieuwe traumabehandelaar zich aan. Dit keer gaat het om Föllings zelf. Maar tot een behandeling komt het niet. Als Shivani te laat arriveert voor een kennismakingsgesprek krijgt ze te horen dat haar behandeling per direct is stopgezet: het zou de tweede keer zijn dat ze een afspraak niet nakomt. Ontsteld en radeloos door dit abrupte einde rijdt ze terug naar huis. Kort daarop doet ze een melding bij de IGJ.

Niet verslaafd

Wat Shivani in haar melding niet eens noemt, is dat Compass haar onder valse vlag heeft behandeld. Dat ontdekte ze vorig jaar, nadat haar behandelaar vroeg of ze een papier wilde ondertekenen waarmee Compass direct bij Shivani’s verzekeraar CZ kan declareren.

Als ze het document bekijkt, ziet ze dat er ‘Ambulante Verslavingszorg' op het formulier staat, terwijl van verslaving geen sprake is. ‘Ik gebruik geen alcohol of drugs en heb nooit gerookt,’ zegt Shivani. In haar behandelplan staat niet dat ze hulp krijgt voor verslavingsproblematiek. 

Shivani blijkt niet de enige cliënt te zijn die bij Compass ten onrechte als verslaafde is aangemerkt

Toch tekent Shivani: ze voelt zich onder druk gezet. ‘Mijn behandelaar zei dat het een administratieve kwestie was en dat CZ zou stoppen met vergoeden als ik weigerde te tekenen,’ zegt ze. Zonder therapie redt ze het niet: ‘Op dat moment sliep ik een half uur per nacht.’

‘Dit is oplichterij, het is ontzettend kwalijk,’ zegt Jan Derksen, emeritus hoogleraar klinische psychologie, als Pointer en Follow the Money hem de situatie voorleggen. ‘Er wordt gerommeld.’ Het is extra kwalijk omdat het stempel ‘verslavingszorg’ later nadelige gevolgen kan hebben bij het afsluiten van bijvoorbeeld verzekeringen, volgens Derksen. ‘Als die een check doen op iemands gezondheid en dit soort diagnoses zien, kan zo'n partij zeggen: dit zien we niet zitten.’

Shivani blijkt niet de enige cliënt te zijn die bij Compass ten onrechte als verslaafde is aangemerkt. Bij Pointer en Follow the Money meldt zich nog een cliënt, ook transgender, die achteraf ontdekte dat in het behandeldossier onterecht de diagnose 'middelenmisbruik' voorkwam. Een oud-medewerker van Compass verklaart in elk geval twee cliënten het stempel 'cannabisafhankelijkheid' kregen, terwijl er geen sprake was van drugsgebruik. Directeur Föllings zou hiervan op de hoogte zijn.

Onderzoek

Zorgverzekeraar CZ heeft inmiddels tegenover Shivani bevestigd dat zij van Compass papieren met de diagnose verslavingszorg hebben ontvangen. Tegen FTM en Pointer zegt een woordvoerder dat CZ vorige week meer verzekerden heeft benaderd: ‘Op die manier willen wij een beeld krijgen bij de declaraties en de daadwerkelijk verleende zorg.’ Een deel van de verzekerden heeft al telefonisch gereageerd. ‘Zij geven aan dat de declaratie mogelijk niet overeenkomt met de zorg die daadwerkelijk geleverd is. Dit gaan wij nu verder onderzoeken,’ meldt de woordvoerder.

Er lopen meer onderzoeken naar Föllings en zijn instelling. Zorgverzekeraar Zilveren Kruis laat weten dat zij 440.000 euro aan gedeclareerde zorggelden zal terugvorderen en heeft Compass opgedragen haar cliënten te laten weten dat er per 2021 geen betaalovereenkomst meer is. De verzekeraar zet zijn onderzoek bovendien voort, naar aanleiding van een nieuwe melding.

‘Gezien de huidige omstandigheden kan Compass helaas geen nieuwe cliënten aannemen of op de wachtlijst plaatsen’

De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd liet eerder weten op de hoogte te zijn van het titelmisbruik van Föllings en zijn eerdere strafrechtelijke veroordeling, maar kon niet ingaan op vragen omdat haar onderzoek nog gaande is. Naar aanleiding van de gesprekken met betrokkenen legden we opnieuw vragen voor. Een woordvoerder laat weten dat de IGJ ook daarop niet kan reageren, in verband met het lopende onderzoek. Wel worden binnenkort de Kamervragen beantwoord die René Peters (CDA) en Attje Kuiken (PvdA) stelden naar aanleiding van de publicaties van FTM en Pointer. 

Op de website van Compass staat inmiddels dat er een cliëntenstop is: ‘Gezien de huidige omstandigheden kan Compass helaas geen nieuwe cliënten aannemen of op de wachtlijst plaatsen. Verschillende mediaberichten zorgen er momenteel voor dat eerst afstemming over de samenwerking met inspectie, gemeentes en zorgverzekeraars noodzakelijk is.’

We legden de ervaringen van cliënten in dit artikel voor aan eigenaar Föllings. Hij ontkent in een reactie dat hij zelf diagnoses heeft gesteld. ‘Diagnoses worden binnen Compass gesteld door de psychiaters, na een uitvoerig diagnostisch traject.’ De in het artikel omschreven ervaringen komen van cliënten waarvoor Compass kennelijk niet ‘passende instelling’ was. Het artikel (dat we hem afgelopen woensdag voorlegden) geeft volgens Föllings ‘niet een juist beeld’ omdat er geen verhalen in staan van tevreden cliënten. Ook stelt hij dat er onwaarheden in staan, maar hij vermeldt niet welke. Volgens Föllings was er onvoldoende tijd om een gedetailleerde reactie te kunnen sturen. 

Tot slot verwijst hij naar de Inspectie, die nog nooit actie ondernam tegen Compass: ‘De IGJ ziet er (uiteindelijk) op toe dat er binnen Compass goede en adequate zorg wordt verleend. De IGJ heeft nooit eerder aanleiding gezien voor het opleggen van een maatregel.’