December 2018. Een week voor kerst brengt een ambulance met hoge spoed een sterk vermagerde jonge vrouw naar het ziekenhuis. Ze was thuis onwel geworden. Een paar uur later overlijdt ze in het ziekenhuis. Haar lichaam is inmiddels zo verzwakt dat ze bezwijkt. 

Zo komt een einde aan het leven van de 21-jarige Iris. Ze leed al jaren aan anorexia en balanceerde vaker op het randje van de dood. Meerdere keren lag ze in het ziekenhuis, vechtend voor haar leven.

Anorexia nervosa geldt als de dodelijkste van alle psychische aandoeningen. Rond de 5 procent van de patiënten overlijdt: hetzij aan de gevolgen van ernstig ondergewicht, hetzij door suïcide. Een goede behandeling kan het verschil maken tussen leven en dood.

Föllings haalt Iris weg bij de gespecialiseerde eetstoorniskliniek waar ze in zorg is

Toen Iris overleed, had ze al ruim een jaar geen specialistische hulp meer gekregen. De enige zorg die ze dat laatste jaar ontving – naast de ziekenhuisopnames, die alleen op haar lichamelijk herstel waren gericht – was de begeleiding van de directeur van GGZ-instelling Compass: Koos Föllings. Hij werpt zich in het najaar van 2017 op als enig behandelaar van Iris, stellen werknemers van Compass. Hij haalt Iris dan weg bij de gespecialiseerde eetstoorniskliniek waar ze in zorg is, verklaart een medewerker tegenover FTM.  

In samenwerking met KRO-NCRV’s Pointer publiceerde FTM al uitgebreid over deze omstreden zorgbestuurder. Hij blijkt zich jarenlang valselijk te hebben uitgegeven als psychotherapeut. Inmiddels wordt Compass onderzocht door de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa), de IGJ, het Informatie Knooppunt Zorgfraude, gemeenten en zorgverzekeraars, zo maakten staatssecretarissen Blokhuis en Dekker deze week bekend in antwoord op Kamervragen naar aanleiding van onze publicaties over Föllings en zijn instelling. Ook stapten de toezichthouders van Compass op.

Desondanks is Föllings nog altijd actief als bestuurder. ‘Het is te bizar voor woorden dat deze man nog niet gestopt is. Nog steeds worden er zaken gedaan,’ zegt Attje Kuiken (PvdA), die Kamervragen stelde over Compass.

Enig behandelaar, ondanks bezwaren

Oud-gevangenisdirecteur Föllings heeft geen opleiding als psycholoog of psychotherapeut. Toch ‘behandelt’ hij al jarenlang cliënten bij Compass, dat hij in 2011 oprichtte. Sinds 2013 zijn er zeker negentien meldingen bij de IGJ ingediend over de instelling en over eigenaar Föllings. Die betroffen onder meer grensoverschrijdend gedrag tegenover cliënten en personeel, declaratiefraude en slechte kwaliteit van zorg. In 2017 werd Föllings bovendien veroordeeld voor stalking en bedreiging met zware mishandeling.

De IGJ bezocht Föllings’ instelling onlangs voor de derde keer, maakten Blokhuis en Dekker bekend in antwoord op de recente Kamervragen. De aanleiding daarvoor waren de publicaties, het daaropvolgende vertrek van de raad van commissarissen van Compass en een serie ‘nieuwe signalen’, die volgens de inspectie binnenkwamen na afsluiting van het vorige onderzoek, in maart 2020.

De dood van Iris is een van die ‘signalen’. Haar overlijden is genoemd in een verklaring die bij een gemeente is afgegeven na maart 2020. FTM beschikt over deze verklaring. De IGJ liet FTM weten dat het overlijden van Iris nooit is gemeld. 

Zodoende is nooit onderzoek gedaan naar wat er aan haar dood voorafging.

FTM sprak over de omstandigheden rond haar behandeling met cliënten, medewerkers en andere betrokkenen. Daaruit blijkt dat Föllings’ behandeling van Iris stuitte op ernstige bezwaren van medewerkers, waaronder de behandelend psychiater van Iris. ‘Dit kán niet, we hebben hier de expertise niet voor,’ roept een medewerker tijdens een van de vele overleggen waarin Iris onderwerp van gesprek is. ‘Onverantwoord en onethisch,’ zegt de huispsychiater. De spanning is tijdens deze discussies bij vlagen om te snijden, soms barsten jonge hulpverleners in huilen uit.

In het jaar dat volgt is Föllings in de praktijk de enige behandelaar van Iris, totdat ze in december overlijdt

Desondanks zette Föllings zijn zin door. In het jaar dat volgt is hij in de praktijk de enige behandelaar van Iris, totdat ze in december overlijdt.

In totaal sprak FTM twaalf bronnen die onafhankelijk van elkaar vertellen over Iris’ behandeling. Het gaat om cliënten, medewerkers en andere betrokkenen die haar bij Compass hebben meegemaakt. Eén medewerkster geeft zelfs toestemming om met naam en toenaam genoemd te worden in dit artikel. Zij is bereid haar verklaring te herhalen tegenover de autoriteiten in het kader van hun onderzoek.

Afhankelijk

‘Ik weet nog goed dat ik Iris voor het eerst zag. Ze was zo fragiel,’ zegt een oud-cliënt die met Iris bij de instelling heeft gewoond. ‘Ik heb haar in die periode voor mijn neus langzaam zien doodgaan.’ 

In 2016 belandt Iris in de zogenaamde ‘eerste fase’ van de zelfstandigheidstraining van Compass; daarbij plaatst de instelling cliënten met verschillende soorten problematiek bij elkaar in een huis. Cliënten die zo’n traject volgden, omschrijven de ‘fase 1-huizen’ als slecht onderhouden en soms ronduit smerig.

Een vrouwelijke cliënt die in een fase 1-huis verbleef, voelde zich er onveilig: ‘Iedereen zat in dat huis door elkaar heen. Er woonden bijvoorbeeld ook mensen met heftige agressieproblemen. Je moest jezelf maar zien te redden.’ Begeleiding is er dagelijks en er wordt samen gegeten, maar cliënten zijn vanaf de avonduren aan elkaar overgelaten; er is dan slechts een nachtwaker op afstand.

Iris komt terecht tussen een aantal verslaafde cliënten en mensen met psychische problemen. Andere bewoners die haar meemaakten, beschrijven haar als een creatief, zachtaardig meisje, met een grote liefde voor dieren. Maar echt dichtbij komt bijna niemand, ze houdt zich op de achtergrond. ‘Ze vertelde nooit zoveel over zichzelf,’ zegt een van hen. Wel zichtbaar is haar steeds verdere achteruitgang. Er is maar een persoon bij de instelling die tot haar door lijkt te dringen: haar therapeut Koos Föllings. ‘Ze was afhankelijk van hem, hij was haar enige behandelaar,’ zegt een oud-cliënt. 

In de eerste fase verdeelt Iris haar tijd nog tussen Compass en de eetstoorniskliniek die haar dan behandelt voor haar anorexia. Dat is de GGZ-kliniek Rintveld in Zeist, een van de meest gespecialiseerde organisaties op het gebied van eetstoornissen in Nederland. De hulp van de twee instellingen is complementair; Iris woont begeleid bij Compass en krijgt deskundige behandeling voor haar anorexia bij Rintveld. Soms is ze ineens afwezig bij Compass, merken cliënten. Later blijkt dan dat ze in die periode was opgenomen in Rintveld.

Psychiater ‘moet zich er niet mee bemoeien’

In het najaar van 2017 komt er een abrupt einde aan de zorg die Iris bij de gespecialiseerde kliniek krijgt. Meerdere bronnen verklaren tegenover FTM dat Föllings in conflict was geraakt met het team van Rintveld over de behandeling van Iris. Hoewel hij niet is gespecialiseerd in eetstoornissen, beweert Föllings volgens hen dat Rintveld niet voldoende verstand heeft van hoe Iris moet worden behandeld. 

Een van deze bronnen is Linda Jansen, die in 2017 bij Compass werkzaam was als gezinsbegeleider. ‘Koos is naar Rintveld gegaan en heeft Iris daar weggehaald,’ herinnert ze zich. ‘Dit heeft hij in een overleg ook zo aan ons gepresenteerd.’ Föllings zei toen volgens Jansen dat de behandelaren bij Rintveld ‘niet weten wat ze doen’.

Föllings, verstoken van enige opleiding en al helemaal niet gespecialiseerd in eetstoornissen, kondigt aan dat hij Iris voortaan zelf zal behandelen. ‘Wij kunnen dat veel beter,’ zegt hij volgens Jansen tegen het team van Compass. Volgens meerdere bronnen protesteerden de behandelaren meteen tegen die beslissing.

In haar schriftelijke verklaring memoreert Jansen hoe die gesprekken verliepen. Ze wist toen ze die opschreef niet dat Iris inmiddels was overleden; Jansen vertrok in het najaar van 2018 bij Compass. Haar verklaring roept een grimmig beeld op van de aanloop naar de dood van Iris, een paar maanden later. Met name de rol van psychiater Stef Linsen, formeel eindverantwoordelijk voor de behandeling van Iris, valt op: 

‘Stef Linsen zegt in de patiëntbespreking dat hij van mening is dat Koos onverantwoord handelt. Koos vindt dat [Iris] zelf mag bepalen of ze eet of niet. Stef zegt dat emoties en cognities worden onderdrukt door een gebrek aan voeding, dus er moet eerst voeding in wil er überhaupt behandeling kunnen zijn. Koos zegt dat Stef zich er niet mee moet bemoeien. [..]

Stef herhaalt dat hij vindt dat Koos onverantwoord en onethisch handelt en dat hij zijn handen hier vanaf wil trekken. Koos zegt dat Stef moet nadenken over wie hier zijn salaris betaalt en wie hier de baas is.’

‘Die hele anorexia is gewoon een verslaving’

In haar verklaring vertelt Jansen dat een paar jonge begeleiders de taak krijgen om de sondevoeding waarvan Iris inmiddels afhankelijk is, te verzorgen. Ze zijn daarvoor niet opgeleid, hebben er geen ervaring mee en voelen zich er ongemakkelijk bij. Dat geeft niets volgens Föllings, hij zal het ze wel leren. 

‘Er wordt benoemd dat het meisje echter de sondevoeding lostrekt en het voedsel in de wasbak laat weglopen. Dat moet ze volgens Koos zelf maar weten, hij is niet van plan om daar “aandacht aan te besteden”. Koos zegt: “die hele anorexia is gewoon een verslaving en dat komt omdat het een borderliner is, dus gewoon zo min mogelijk aandacht aan geven”.’ 

Föllings lijkt de eetstoornis van Iris niet serieus te nemen. Hij staat erom bekend dat hij regelmatig ongevraagd commentaar geeft op het gewicht van vrouwen: ‘Hij daagde je altijd uit om af te vallen,’ herinnert een vrouwelijke cliënt zich. Iemand anders vertelt dat Föllings haar bij het begin van haar behandeling in bijzijn van anderen op haar uiterlijk aansprak: ‘Het was volgens hem een mooi moment voor mij om te gaan afvallen. Hij zette mij voor de hele groep voor schut.’ Tegen een minderjarige cliënt zei hij dat ze niet meer dan 50 kilo mocht wegen, omdat ze anders ‘tonnetjerond’ zou zijn. 

Volgens Föllings heeft Iris ook een borderline persoonlijkheidsstoornis, een diagnose die hij meermaals ten onrechte aan cliënten zou hebben gegeven. In een eerdere publicatie van FTM vertellen twee cliënten onafhankelijk van elkaar hoe Föllings hen zonder onderzoek als ‘borderliner’ bestempelde. ‘Na een tijdje stelde Koos gewoon zelf de diagnose. Hij zei ook dat alle vrouwen borderline hebben,’ zegt een van hen. Medewerkers beamen dat Föllings deze uitspraak vaker deed.

Wanneer Iris binnen Compass doorstroomt naar de tweede fase van haar zelfstandigheidstraining, komt ze terecht in het zogenaamde ‘meidenhuis’ in Lent. Hier wonen vier of vijf jonge vrouwen, die in principe dagelijks bezoek krijgen van een begeleider, die hen waar nodig ondersteunt. Volgens jongeren die op fase 2-locaties bij Compass verbleven, komt het echter geregeld voor dat begeleiders hun bezoek afdoen met een belletje.

Regelmatig haalt Föllings haar bij het Compass-huis met de auto op. Waar ze dan heen gaan, is niemand duidelijk

In het meidenhuis moeten cliënten zelf voor hun eten zorgen. Dat is voor Iris problematisch, ze wil bovendien niet eten in het bijzijn van anderen. Haar komst leidt tot spanning bij de andere cliënten, die zich ernstige zorgen maken over haar gezondheid: ‘Ze was er zo slecht aan toe. Als we haar niet hoorden op haar kamer, zeiden we soms tegen elkaar: “Zou ze nog wel leven?”’

De persoon die inmiddels centraal staat in het leven van de teruggetrokken Iris, is Föllings. Hij gaat met haar anders om dan met andere cliënten, merken omstanders op. Ze stond bekend als ‘zijn favoriet’, zegt een oud-cliënt. Omdat ze gek is op dieren, mag ze van Föllings op zijn honden passen.

Regelmatig haalt hij haar bij het Compass-huis met de auto op. Waar ze dan heen gaan, is geen van de bronnen met wie FTM sprak duidelijk. Tegen een van de andere cliënten zegt Iris dat ze ook bij Föllings thuis komt. Ze is weinig openhartig over hun contactmomenten, maar vertelt wel dat ze haar hoop heeft gevestigd op de belofte die Föllings haar doet: een EMDR-behandeling, die haar anorexia volgens hem beter kan maken, door de onderliggende oorzaak op te lossen.

Ziekenhuis

Iris wordt niet beter; ze gaat juist verder achteruit. In juni 2018, rond de tijd dat Föllings in de gevangenis zit wegens stalking, wordt ze in het ziekenhuis opgenomen. Ze is zo ondervoed dat haar leven in gevaar is en balanceert wekenlang op het randje van de dood. Ze verblijft uiteindelijk een paar maanden in het ziekenhuis. Na de opname keert ze niet meer terug naar het meidenhuis in Lent.

Föllings is ondertussen nog steeds haar enige behandelaar. Hij doet nu wat hij volgens een medewerker al voor haar ziekenhuisopname in juni heeft aangekondigd: hij regelt een zelfstandige woning voor Iris. Bij Compass is dit doorgaans ‘fase 3’ van de behandeling: een cliënt is dan klaar om op zichzelf te gaan wonen, met minimale begeleiding. Hij vertelt cliënten volgens een van de bronnen dat het ‘heel goed’ gaat met Iris.

In het late najaar verhuist ze naar een klein appartement in Arnhem. Nog steeds is Föllings haar enige behandelaar. Lang duurt dat niet. Na een paar weken blijkt Iris’ gezondheid te zwak en vlak voor kerst moet ze met spoed naar het ziekenhuis. Daar kan ze niet meer gered worden; haar lichaam is op. Ze overlijdt op 18 december.

‘Het leek alsof het taboe was om over Iris te praten. De begeleiding, Koos... niemand had het meer over haar’

Voor cliënten van Compass, van wie sommigen maanden met Iris hebben samengewoond, komt haar overlijden hard aan. Het nieuws bereikt de jongeren niet via de instelling zelf, maar via via. Compass licht ze niet en in organiseert geen herdenking. ‘Ik vond het verschrikkelijk toen ik hoorde dat ze dood was,’ zegt een oud-cliënt die pas veel later ontdekte dat Iris was overleden. Een ander: ‘Het leek alsof het taboe was om over Iris te praten. De begeleiding, Koos... niemand had het meer over haar.’

Geen onderzoek

Het overlijden van Iris is nooit bij de IGJ gemeld, laat de Inspectie aan FTM weten. Zodoende heeft er geen onderzoek plaatsgevonden naar de omstandigheden van haar dood. Zulk onderzoek is gebruikelijk wanneer een patiënt overlijdt en er twijfels bestaan over de kwaliteit van een behandeling.

Volgens de wet zijn zorgaanbieders verplicht om calamiteiten te melden. Van een calamiteit is sprake wanneer er een ‘niet-beoogde of onverwachte gebeurtenis’ plaatsvindt, die ‘betrekking heeft op de kwaliteit van de zorg en die tot de dood van een cliënt of een ernstig schadelijk gevolg voor een cliënt heeft geleid’.

Omdat Iris op het moment van haar overlijden onder behandeling was bij Compass, is de instelling verantwoordelijk voor het doen van een calamiteitenmelding als er twijfel bestaat over de kwaliteit van zorg. Instellingen die cliënten met eetstoornissen behandelen, doen standaard melding wanneer een cliënt overlijdt. Hoofd behandelzaken Ravian Veenstra van eetstoornisbehandelcentrum Human Concern bevestigt dat een dergelijk overlijden dan aan de IGJ wordt gemeld.

Volgens de IGJ is het in principe aan het bestuur van de instelling om melding te doen van een incident, complicatie of calamiteit. In het geval van Compass bestaat dat bestuur slechts uit Föllings zelf, die daarmee een onderzoek naar zijn eigen behandeling van Iris zou initiëren. Ook psychiater Stef Linsen had melding kunnen doen bij de IGJ, zeker gezien zijn kritiek op de werkwijze van Föllings. Linsen reageerde niet op vragen hierover van FTM. 

Föllings schakelt een dag na het ontvangen van onze vragen een advocaat in

Föllings zei in een eerder interview met FTM en Pointer altijd melding van dergelijke zaken te doen bij de IGJ. Follow the Money vroeg hem waarom hij dat in dit geval niet heeft gedaan, maar kreeg geen antwoord. Ook een reactie op een lijst vragen over de bevindingen uit dit artikel bleef uit. 

Wel schakelt Föllings een dag na het ontvangen van onze vragen advocaat gezondheidsrecht Daniëlle Zwartjens van Nysingh Advocaten in, volgens haar cv gespecialiseerd in onder meer medisch strafrecht en tuchtrecht. Zwartjens laat weten dat zij vanaf nu onze contactpersoon namens Compass is. Voorts meldt ze dat de instelling ‘strafrechtelijke aangifte’ zou hebben gedaan tegen een medewerker waarvan Föllings vermoedt dat die informatie over de zaak van Iris met Follow the Money heeft gedeeld. Op vervolgvragen en een herhaald verzoek om een reactie reageerde Zwartjens niet inhoudelijk.

Een woordvoerder van de IGJ wil geen mededelingen doen over het lopende onderzoek. In antwoord op Kamervragen van Attje Kuiken (PvdA) en René Peters (CDA) meldt staatssecretaris Paul Blokhuis dat de Inspectie nog bezig is met onderzoek naar Compass. ‘Naar aanleiding van recente signalen over mogelijke declaratiefraude en de kwaliteit van zorg, het opstappen van de raad van commissarissen en de recente publicatie van Follow the Money, heeft de IGJ aanleiding gezien om het gesprek aan te gaan met de afgetreden raad van commissarissen en een nieuw inspectiebezoek te brengen aan deze instelling. De uitkomsten van dit bezoek zijn nog niet gepubliceerd.’