Bijna 80 procent van de geregistreerde coronadoden was 75 jaar of ouder. Dit gegeven werd onderwerp van emotionele discussies, waarin sommigen probeerden met cijfers en berekeningen wat objectiviteit aan te brengen. Kosten per levensjaar, schade voor de economie, gemiste kansen voor jongeren.

Maar achter dit ogenschijnlijk simpele feit – vooral ouderen sterven aan corona – schuilt een wereld van terzijdes en nuances. Over de mogelijk blijvende lichamelijke schade bij besmette jongeren, de resterende levensverwachting van iemand van 75 (bijna 13 jaar!) en de economische impact van de maatregelen (it’s the virus, stupid).

Op geen van deze rekensommen is nog een definitief antwoord te geven. We weten nog zo weinig van het virus, van de verspreiding, het ziekteverloop, de mogelijke behandelingen en blijvende schade, dat elk getal nattevingerwerk is.

Achteraf zal zonneklaar zijn wat we hadden moeten doen. Maar nu ligt de geschiedenis nog voor ons

In de geschiedenisboeken vind je van elke crisis het hele verhaal. Je weet hoe lang het duurt en hoe het afloopt. Zo was het aangrijpend om ’t Hooge Nest van Roxane van Iperen te lezen, over een onderduikhuis in de Tweede Wereldoorlog. ‘Ah, 1943, nog maar twee jaar te gaan,’ denk je halverwege het boek, maar zij hadden geen idee. Elke dag kon de laatste zijn, of de volgende van nog duizenden. Misschien ging de oorlog nooit over, en zouden de Duitsers hier voor altijd blijven.

Zo verschillend zijn ze niet, een oorlog en een pandemie. Beide zijn ontwrichtend, er raken mensen gewond en er sterven mensen. Er is fundamentele onzekerheid over wat er volgt en hoe lang het duurt. En in beide speelt ethiek een belangrijke rol. Wie offer je op, voor wie vecht je, welke wapens zet je in?

Er is een grote groep Nederlanders kwetsbaar voor het virus, in uiteenlopende mate. Van de geïnfecteerde 80-plussers sterft naar schatting 15 procent. Maar hoe zit het met de miljoenen mensen met chronische aandoeningen? Hoe druk je hun kwetsbaarheid uit? Elk stukje verdere achteruitgang in gezondheid is voor hen ronduit rampzalig.

We weten het in veel gevallen domweg niet. We weten te weinig van het virus, het ziekteverloop en de verspreiding ervan. Achteraf zal het in detail beschreven staan op Wikipedia en is zonneklaar wat we hadden moeten doen. Nu ligt de geschiedenis nog voor ons. Nemen we het risico dat het wel meevalt met die ouderen en die kwetsbaren? Offeren we hen opdat de jeugd verder kan met hun leven?

Oog om oog

De essentie van ethiek is misschien wel symmetrie. Oog om oog, tand om tand. Heb uw naasten lief als uzelf. Het staat bekend als de gulden regel: ‘Behandel anderen zoals je zelf behandeld wilt worden.’

Sommigen kennen dit principe wellicht uit de Bijbel. In Mattheüs 7:12 staat: ‘Behandel anderen dus steeds zoals je zou willen dat ze jullie behandelen. Dat is het hart van de Wet en de Profeten.’ Het is onderdeel van de regels van veel oude beschavingen. Bijvoorbeeld de ‘code van Hammurabi’, een wetboek van de Babylonische koning Hammurabi, die van 1792-1750 voor Christus over Mesopotamië regeerde.

In zijn boek Skin in the Game betoogt de Libanees-Amerikaanse denker Nassim Taleb dat de zilveren regel, de inverse van de gulden regel, nog robuuster is: ‘Behandel anderen niet zoals je zelf niet behandeld zou willen worden.’ Of zoals we vroeger op school leerden: ‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet.’

De Atheense redenaar Isocrates leerde in de vijfde eeuw voor Christus dat staten elkaar volgens de zilveren regel zouden moeten behandelen: ‘Ga met zwakkere staten om zoals je wilt dat sterkere staten met jou omgaan.’ Een ander voorbeeld van symmetrie liet Isocrates zien toen hij de kinderen toesprak: ‘Gedraag je tegenover je ouders zoals je wilt dat je kinderen zich tegenover jou gedragen.’

De ezels van het Parthenon

In de dagen van Isocrates was het voornaamste gebouw op de Akropolis van Athene vermoedelijk het Parthenon, de tempel voor Athena, de beschermgodin van de stad. Tien jaar had men nodig om de grote witte brokken marmer in de juiste vorm te hakken en met muilezels de heuvel op te sjouwen. Wanneer de ezels oud en versleten waren door het harde werk, dan werden ze niet afgemaakt, wat economisch het voordeligst zou zijn, maar kregen ze een ereplaats in een rustige weide en dagelijks eten en drinken.

De portee van dit verhaal wordt nog groter als je beseft dat de Grieken geen bijzonder hoge pet op hadden van dieren. Als redeloze wezens stonden dieren en planten ten dienste van de mens. Russ Roberts vatte die gedragsregel mooi samen: ‘Eer alles wat eerbaar is, ook als het niet rationeel is.’

Misschien ook was het omdat ouderen het verleden bij zich droegen, in de verhalen die ze kenden

In klassieke samenlevingen was er groot ontzag voor ouderen. De Romeinse senaat was de raad van oudsten. De titel ‘sjeik’ betekent ‘oudere’. De Joden hadden het in hun wet opgenomen: ‘Eer uw vader en uw moeder.’ De Christenen stelden oudsten aan in de kerk, of priesters, wat ook oudsten betekent. Misschien was dat omdat oud worden in die dagen een grotere prestatie was dan nu. Je had, naast een sterk lichaam en een boel geluk, wijsheid nodig om de vele gevaren te overleven. Misschien ook was het omdat ouderen het verleden bij zich droegen, in de verhalen die ze kenden.

Voor deze beschavingen zou het geen optie zijn om de oudere generatie op te offeren voor economische groei of wat minder gedoe met regeltjes. ‘Voor hen was gerontocide, ouderenmoord, nooit een optie,’ zegt Taleb, die deze oude beschavingen jarenlang bestudeerde.

Of, zoals hij recent in een tweet sneerde: ‘Het is heroïsch, vereist fysieke moed, een sterk moreel kompas, dankbaarheid, christelijke waarden en klassieke deugden om de zwaksten op te offeren en ouderenmoord te plegen.’

Groepsimmuniteit

En zo komen we terug bij het coronavirus en de strategie waar wij als land voor kiezen. Over die strategie is al veel te doen geweest. Eerst zouden we voor groepsimmuniteit opteren, waarbij je het virus zo snel mogelijk door het volk heen jaagt, totdat er voldoende mensen immuun zijn en het virus vanzelf uitdooft. Dat bleek niet te kunnen zonder de zorg ernstig te overbelasten. Daarna kozen we voor mitigatie, of ‘flatten the curve’, waarbij we nog steeds groepsimmuniteit willen opbouwen, maar nu uitgesmeerd over drie jaar, zodat de zorg het aankan.

Onze inschatting is dat dit voor economie, gezondheid en zorg geen goede aanpak is, en dat je beter stevig kunt indammen. Daarbij jaag je elke keer dat het virus ergens de kop opsteekt elke besmetting na, zodat je weer terugkunt naar groen op de kaart. We schreven daar eerder op Follow the Money een uitgebreid artikel over.

Ouderen en jongeren zijn niet twee verschillende soorten, maar twee punten in de tijd voor dezelfde soort

Maar los van praktische argumenten liggen er belangrijke ethische perspectieven ten grondslag aan de keuze voor indammen als strategie.

Realiseer je dat ouderen en jongeren niet twee verschillende soorten zijn, maar twee punten in de tijd voor dezelfde soort. Elke jongere wordt hopelijk ooit een oudere. Door nu voor ouderen te zorgen, zeggen we tegen jongeren: ‘We zullen later ook voor jullie zorgen.’  Van een afstand is het bovendien makkelijk om over abstracte groepen te redeneren. Realiseer je dat iedere oudere iemands vader of moeder is.

De oude generatie zou haar nut niet aan de jongere generatie hoeven te bewijzen; ze hebben het al verdiend.

Dor hout

Als we dit vertalen naar beleid, volstaat het niet om plechtig te beloven dat we ouderen willen beschermen. Dat kunnen we namelijk niet. We kunnen niet jarenlang alle 70-plussers onder een kaasstolp plaatsen en alleen op veilige afstand naar elkaar zwaaien. En elke zwakkere vorm van isolatie is een garantie op telkens nieuwe besmettingen onder deze 1,4 miljoen mensen.

Dat is overigens geen nieuwe ontdekking. Epidemiologen waarschuwen stelselmatig dat gecontroleerde verspreiding onder jongeren gedoemd is te mislukken, omdat infectieziekten uiteindelijk toch telkens de andere leeftijdsgroepen weten te bereiken.

‘Zogeheten shielding-strategieën voor kwetsbare groepen worden in de humanitaire sector besproken als noodzakelijk optie in de context van bijvoorbeeld vluchtelingenkampen. Daar is uitgebreid testen en afstand houden vaak geen optie,’ vertelt veld-epidemioloog en uitbraakspecialist Amrish Baidjoe ons. ‘Dat blijkt vrijwel altijd onmogelijk om te realiseren, zowel qua draagvlak in de populatie als wat betreft de praktische implementatie. Het is epidemiologisch gezien buitengewoon lastig om leeftijdsgroepen – of überhaupt groepen mensen – in de maatschappij van elkaar te scheiden.’

Op dit moment circuleert het virus in Nederland voornamelijk onder jongeren van 20 tot 40 jaar. Maar toch is het aantal verpleeghuizen met één of meerdere coronabesmettingen alweer opgelopen van 28 naar 94. En dan moeten school, werk, kerk, sport en andere clubjes nog beginnen – typisch de plekken waar mensen van verschillende leeftijdsgroepen met elkaar in contact komen.

De enige respectvolle (en veilige) strategie is fanatiek indammen. Dat betekent dat je de kaart van Nederland het liefst groen wilt hebben, allemaal regio’s met nul besmettingen in de afgelopen zeven dagen. En als een regio toch geel wordt, dat je ieder geval fanatiek najaagt.

Het elegante aan deze aanpak is dat je zo ook hen tegemoet komt die alle beperkende maatregelen beu zijn. In een groene zone kunnen mensen zich meer vrijheden permitteren. Geen afstand houden, geen mondkapjes op, scholen en kantoren open. Kijk bijvoorbeeld naar wat Nieuw-Zeeland in alert level 1 heeft opgenomen.

Fanatiek najagen kan eigenlijk alleen bij lage aantallen besmettingen. Bron- en contactonderzoek werkt niet meer wanneer de aantallen oplopen. Dat zien we ook in Nederland, waar het bij de GGD’en al piept en kraakt bij enkele honderden positieve tests per dag. Ook mensen verzoeken in quarantaine te gaan is een veel kleiner probleem als het om enkele gevallen per dag zou gaan, in plaats van duizenden.

Het beleid dat nu gevoerd wordt, zweeft feitelijk tussen fanatieke indamming en gecontroleerde verspreiding in. The worst of both worlds.

De vraag is of wij als samenleving bereid zijn om principieel en collectief voor indammen te kiezen. Of we als gezonde 65-minners individuele offers willen brengen ten bate van het collectief. Afstand houden, thuis blijven en testen bij klachten, drukke ruimtes vermijden, mondkapjes dragen, zo nodig in quarantaine gaan. En die groene zone op de kaart is niet alleen fijn voor ouderen en kwetsbaren, maar ook voor medewerkers in de zorg, ondernemers en mensen die thuiswerken ellendig vinden, of niet thuis kunnen werken.

Zonder klagen

De ouderen zelf zul je er niet veel over horen. Ze hebben vroeger geleerd om niet te klagen en hun lot te dragen. Met calvinistische nederigheid willen ze de jongeren geen strobreed in de weg leggen. De jeugd heeft de toekomst!

‘Laten wij ouderen thuisblijven als we daar jongere mensen de ruimte mee geven. Zij moeten de maatschappelijke processen op gang houden,’ zegt Heleen Dupuis (75), voormalig hoogleraar medische ethiek tegen Het Parool. ‘Ik vind dat logisch en goed verdedigbaar. Ook voor onze eigen bescherming is het beter als wij zo min mogelijk in de openbare ruimte komen.’

‘Als je niet kunt zwemmen, is het verstandig om een stap van het water af te doen’

In de praktijk is het haast onmogelijk om een maatschappij in leeftijdsgroepen te segmenteren, vertelde Baidjoe. ‘Bij gebrek aan een vaccin en goede behandelingsopties is dit vanuit meerdere perspectieven een slecht idee,’ vult hij aan. Ten eerste zijn veel ouderen al enkele maanden nagenoeg afgesloten geweest van de buitenwereld. Niet voor niets deed de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving in een ongevraagd advies de oproep om ouderen uit het opgelegde corona-isolement te halen. ‘Dit kan mentale gezondheidsschade op langere termijn voorkomen,’ schreef de raad, die grotendeels bestaat uit artsen en deskundigen uit de ouderenzorg.

Ten tweede bleek de ophokplicht een minder adequate bescherming dan gehoopt. Sterker, achter menig gesloten deur voltrok zich een stille ramp. Nu worden ouderen opgeroepen de isolatie vrijwillig voor onbepaalde tijd te verlengen. ‘Als je niet kunt zwemmen is het verstandig om een stap van het water af te doen, zo moet je dat ook zien als je kwetsbaar bent,’ zei OMT-lid Nienke Nieuwenhuizen bij Nieuwsuur.

Staar je eveneens niet blind op het valse uitgangspunt van de vergelijking tussen jong en oud. Honderdduizenden anderen zijn reden om zonder klagen op je gedrag te letten. Denk aan de talloze kwetsbare jongeren en 65-minners met een chronische aandoening. Ieder van hen loopt een verhoogd risico op een ernstig ziekteverloop en verdere langdurige verslechtering van hun lichamelijke gesteldheid, en zij willen koste wat kost voorkomen dat ze Covid-19 krijgen.

Het Malieveld bezetten zullen ze niet, velen zitten al maanden zo veel mogelijk geïsoleerd, met enige regelmaat in eenzaamheid. Het is makkelijk om deze groep te negeren. Om de andere kant op te kijken. Om met een groot gebaar ronkende retoriek erbij te halen over watertrappelende ondernemers en jongeren die hun wilde jaren zien verdampen: ‘We moeten verder.’

Denk aan de ezels van het Parthenon. De ouderen hoeven geen protestlied aan te heffen. Ze hebben hun grazige weiden al verdiend. Denk aan de zilveren regel, die ons vraagt ouderen en kwetsbaren te behandelen zoals we zelf behandeld willen worden wanneer we oud of kwetsbaar zijn.

En denk aan de geschiedenisboeken die nog niet zijn geschreven. Aan welke kant van de geschiedenis wil je staan als we over twintig, dertig, veertig jaar precies weten hoe het afliep, en we de jaarlijkse herdenking hebben?