‘Nederland gaat op slot,’ zei premier Rutte op 14 december. Geen ‘intelligente’ lockdown zoals in maart, geen ‘gedeeltelijke’ zoals in oktober, maar een harde lockdown tot 19 januari. Het besluit werd genomen na het Catshuisoverleg van 13 december. Het kabinet zegt zich te realiseren ‘hoe heftig en ingrijpend het besluit is,’ maar het is volgens Rutte onvermijdelijk omdat de besmettingscijfers ‘in sneltreinvaart’ stijgen. De lockdown moet die stijging kenteren: ‘Alles is erop gericht het aantal contacten tot een minimum te beperken. Want zonder contact kan het virus niet overspringen.’ 

Op die laatste tegelwijsheid valt niets af te dingen, maar op het afkondigen van de lockdown wel. ‘Deze lockdown is disproportioneel,’ schreef een groep wetenschappers waaronder economen Barbara Baarsma, Bas Jacobs en Coen Teulings, op 16 december in NRC. Ze hebben zich verenigd met politicoloog Robin Fransman, gezondheidseconoom Eline van den Broek-Altenburg en enkele artsen in een nieuw ‘coronateam’: Herstel NL . Dat collectief is voorstander van een strategie met meer risicogestuurde maatregelen ‘die onze samenleving minder schade doen’. Herstel NL wil het coronabeleid volledig richten op het beschermen van de kwetsbaren en de rest van de bevolking meer vrijheden teruggeven. De artsen binnen het collectief maken zich zorgen over de corona-angst in de samenleving en de gevolgen van de in hun ogen disproportionele maatregelen. ‘Gezondheid is meer dan de afwezigheid van corona,’ zei internist-endocrinoloog Evelien Peeters op 17 december in AD.

Enkele leden van Herstel NL bekritiseren de strategie van het kabinet en haar adviesteam, het OMT, al sinds het voorjaar. Sinds 4 december hebben ze zich daarnaast verenigd in een multidisciplinair team. Ze positioneren zich daarmee als tegenhanger van het Red Team dat dankzij de media-aandacht uitgroeide tot een officieus alternatief voor het OMT . 

Het Red Team, waarvan onder andere veld-epidemioloog Amrish Baidjoe , complexiteitsdeskundigen Bert en Peter Slagter en gezondheidseconoom Xander Koolman deel uitmaken, bepleit een strategie om het virus dermate in te dammen dat je de verspreiding kunt controleren met test-, traceer- en isolatiebeleid. Koolman schreef al op 24 maart in Economisch Statistische Berichten (ESB): ‘Dat vergt alert ingrijpen in een vroeg stadium van elke besmetting, met het doel de bron te identificeren en de hele besmettingshaard te isoleren.’ 

Hoewel het Red Team sinds september voor een harde lockdown pleit, is ook deze groep niet blij met de huidige situatie. Voormalig huisarts en ziekenhuisbestuurder Wim Schellekens, voorzitter van het Red Team, twitterde op 16 december: ‘Als Red Team zitten we ongewild in de hoek van de grote voorvechters van een harde lockdown. Dat voelt vervelend en is ook niet terecht. [..] Deze harde lockdown was niet nodig geweest als het kabinet in september al had ingegrepen.’

Beide kampen zijn niet blij met deze harde lockdown tijdens de feestdagen. Die had volgens hen voorkomen kunnen worden. Zowel het Red Team als Herstel NL beschuldigen het kabinet ervan de verkeerde – of eigenlijk helemaal geen – strategie te volgen. Veel Nederlanders zijn ondertussen murw, niet alleen van het virus en de lockdowns, maar ook doordat ze vaak niet kunnen volgen waar we nou eigenlijk mee bezig zijn en waarom. En dan geven experts ook nog eens allemaal tegengestelde adviezen, benadrukken ze andere feiten en onderzoeken om hun beweringen te onderbouwen en gebruiken ze verschillende afwegingskaders – die op hun beurt ook niet altijd even transparant zijn. Follow the Money sprak met experts uit het Red Team en Herstel NL over hun alternatieve corona-strategieën, in een poging meer helderheid te scheppen in de manier waarop zij het probleem benaderen, hoe zij denken over oplossingen, hoe zij redeneren en welke aannames ze zelf maken. 

Wat ís de strategie?

Het begint allemaal met die ene vraag: ‘Wat is nou precies de strategie van dit kabinet?’ Na negen maanden coronacrisis lijkt die vraag nog steeds niet beantwoord. Lilian Marijnissen (SP), Lodewijk Asscher (PvdA) en Rob Jetten (D66) stelden op 9 december in elk geval alledrie diezelfde vraag tijdens het coronadebat in de Tweede Kamer. Rutte deed echter alsof de strategie al vanaf maart glashelder is: ‘Maximaal controleren van het virus, zoals dat vanaf het begin ook al de strategie is geweest.’ 

In woorden klopt dat. Al vanaf 16 maart noemt Rutte de strategie van het kabinet ‘maximaal controleren’. Maar de doelstelling die onze premier daar op 9 december aan verbindt: ‘De strategie van het kabinet is om naar zo min mogelijk besmettingen te gaan. Daar zijn de pakketten en alle aanpakken op gericht,’ verschilt dag en nacht van wat hij in zijn eerste speech over de coronacrisis aankondigde. Op 16 maart was de uitleg van de gekozen strategie: ‘De verspreiding van het virus afremmen en tegelijkertijd gecontroleerd groepsimmuniteit opbouwen’ door middel van ‘een beheerste verspreiding, onder groepen die het minste risico lopen’. 

Na de eerste toespraak van Rutte legde Outbreak Management Team (OMT)-voorzitter Jaap van Dissel uit hoe die strategie er in de praktijk uit zou zien. In Nieuwsuur zei hij: ‘We willen het virus laten rondgaan onder mensen die er eigenlijk weinig last van hebben, waarvan we verwachten dat er weinig ziekenhuisopnames uit voortkomen. Tegelijkertijd probeer je de kwetsbare groep, waarbij ook de grootste risico’s liggen, af te schermen.’ 

Volgens die logica zijn er dus twee soorten besmettingen. Allereerst heb je de besmettingen van kwetsbare Nederlanders, met name ouderen en mensen met een zwakke gezondheid. Onder deze groep is de kans op een ernstig ziekteverloop, een ziekenhuisopname en de dood als gevolg van corona relatief groot. Deze besmettingen dienen we te voorkomen om de zorg niet te veel te belasten en om oversterfte en permanente verslechtering van hun gezondheid voor te blijven. 

Tegelijkertijd is er een tweede soort besmetting die (binnen bandbreedtes) acceptabel is: die tussen mensen uit niet-kwetsbare groepen. Ook voor deze mensen kan corona ernstige gevolgen hebben, maar de kans op een ernstig ziektebeeld is klein. Voor ruim 99 procent van de mensen onder de 65 jaar is corona geen levensbedreigende ziekte. Deze groep belandt ook niet in het ziekenhuis. Volgens deze logica is het minder erg als het aantal besmettingen binnen deze groep toeneemt. Zolang het virus niet overspringt van deze groep naar de kwetsbaren, kunnen de ziekenhuizen de toestroom van patiënten aan. Ons kabinet presenteerde op 16 maart heel bewust deze tweesporenstrategie: 1) het virus gecontroleerd laten rondgaan onder niet-kwetsbaren, en 2) het beschermen van kwetsbaren. 

Al op 18 maart maken premier Rutte en Jaap van Dissel een opvallende draai . Ze zeggen dat groepsimmuniteit niet langer een doel is van het beleid, maar mogelijk wel een gevolg. Daarmee ontkrachten ze hun boodschap van twee dagen eerder over het bouwen van een ‘beschermende muur’ om de kwetsbaren. 

Tweesporenstrategie

Groepsimmuniteit middels het gecontroleerd rond laten gaan van het virus wordt door het kabinet sinds 18 maart niet meer genoemd als doel of strategie. In plaats daarvan volgt het kabinet een strategie van lockdowns met verplichte sluitingen, limiteren van groepsbijeenkomsten en andere vrijheidsbeperkende maatregelen die sociale bewegingen en contacten voor iedereen moeten reduceren. Het kabinet wil voorkomen dat de zorg overbelast raakt en zet daarvoor in op het terugdringen van alle besmettingen. 

Rutte blijft wel zeggen dat het beschermen van onze ouderen en kwetsbaren de allerhoogste prioriteit heeft, maar het kabinet zet daar niet volledig op in. Thuiszorgmedewerkers die over de vloer kwamen bij zieken en ouderen werden in het voorjaar bijvoorbeeld niet getest. Bovendien stonden verpleeghuizen niet vooraan bij de verdeling van medische mondkapjes en beschermingsmiddelen, terwijl juist daarmee kwetsbare ouderen mogelijk beschermd hadden kunnen worden. Officieel is het kabinet dus nooit van strategie veranderd, maar in de praktijk ziet het beleid er wezenlijk anders uit dan Rutte op 16 maart aankondigde. 

Het duurt tot 1 september voor Rutte dat ook toegeeft: ‘Wij gaan deze crisis als een samenleving te boven komen,’ zegt hij tijdens de persconferentie . ‘En wij gaan niet toe naar een soort tweestromensamenleving. Dat moeten we er niet van willen maken. We moeten dit samen doen. En dat blijft ook zo.’ 

Herstel NL pleit voor een heroverweging van die beslissing. Politicoloog Robin Fransman: ‘Er zijn tal van risicogestuurde maatregelen die we al lang hadden kunnen invoeren, maar het kabinet heeft niets geprobeerd. De oorspronkelijke strategie is bovendien afgeschoten zonder enige vorm van onderbouwing.’ Hij geeft enkele suggesties: ‘Voer een speciale ziektewet in zodat kwetsbaren die niet thuis kunnen werken zich makkelijker ziek kunnen melden. Regel gratis taxi’s en hotelovernachtingen voor die groep. Richt de horeca zo in dat bescherming mogelijk is en voer aparte openingstijden in voor winkels, bibliotheken, musea en restaurants – eventueel in combinatie met strengere regels tijdens deze openingstijden.’  

Volgens econoom Bas Jacobs, hoogleraar aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, kun je ook zonder modellen, puur op basis van logica, beredeneren dat risicogestuurd beleid meer oplevert dan beleid dat nagenoeg voor iedereen gelijk is. ‘Op het moment dat je meer vrijheidsgraden hebt om je beleid te differentiëren, kun je conflicterende doelstellingen makkelijker bereiken. Dat geldt zowel wanneer je indamming als opbouw van immuniteit nastreeft. Wanneer economie en gezondheid tegenover elkaar staan, kun je met hetzelfde economische offer meer gezondheidswinst realiseren, of dezelfde gezondheidswinst behalen tegen lagere economische kosten. Hoe ongelijker de risico’s zijn verdeeld voor verschillende bevolkingsgroepen, hoe meer winst gedifferentieerd beleid oplevert.’ 

Die ongelijke risico’s zijn op corona zeker van toepassing, blijkt ook uit de Catshuis- presentatie van OMT-voorzitter Jaap van Dissel. ‘De kans te overlijden bij Covid-19 infectie’ is voor iemand tussen 65 en 74 negentig keer zo groot als voor een twintiger. Voor iemand tussen de 75 en 84 is dat risico 220 keer zo groot en voor een 85-plusser 630 keer. De economische schade van de maatregelen is juist groter voor de jongere, minder kwetsbare groepen. 

Herstel NL pleit voor een tweesporenstrategie waarbij het doel niet is om alle besmettingen koste wat kost terug te dringen, maar te focussen op het afschermen van de kwetsbare groep. Dat zijn niet alleen de ouderen maar ook mensen met andere aandoeningen en verminderde weerstand. De belangrijkste aanname achter deze strategie is dat het mogelijk is om die kwetsbaren effectief af te schermen van de rest van de bevolking. 

Containment-strategie versus mitigatie

Het Red Team maakt andere aannames. Complexiteitsdeskundige Bert Slagter denkt niet dat je succesvol de kwetsbaren kunt beschermen: ‘Je krijgt nooit een waterdichte afscheiding tussen die groepen. Wie zijn de kwetsbare groep? In excel is het makkelijk om onderscheid te maken, maar in de praktijk niet. Hoe scherm je alle mensen boven 75 of mensen met onderliggend lijden af? Hoe ga je om met mantelzorgers, zorgmedewerkers of gezinnen waarin kwetsbare en gezonde mensen samenleven?’ 

Bert Slagter pleit daarom al vanaf mei, samen met zijn broer Peter, voor de ‘containment’-strategie, die ook wel ‘de hamer en de dans’ of de ‘indamstrategie’ wordt genoemd. Die strategie is gericht op het terugdringen van alle besmettingen en vervolgens het virus controleren met ‘testen, traceren en isoleren’. Slagter vindt die strategie ook nu nog de beste van alle mogelijke opties, omdat het risico op een catastrofe daarbij het laagst is. ‘Stel dat je de strategie van Herstel NL volgt, maar het lukt niet om de kwetsbaren af te schermen. Dan heb je geen noodrem meer: wanneer een enorm deel van de niet-kwetsbare populatie besmet is en het virus springt toch over naar de kwetsbaren, dan overspoelt de zorg volledig.’

Bas Jacobs ziet echter ook praktische nadelen van de indamstrategie. ‘Maatregelen die voor iedereen gelden zijn steeds lastiger te handhaven. Ook omdat de inperkingen voor grote groepen mensen niet in verhouding staan tot de bijbehorende gezondheidsvoordelen. Het zou ook best kunnen dat naleving toeneemt wanneer duidelijker wordt dat bepaalde maatregelen echt noodzakelijk zijn om de kwetsbaren te beschermen.’ Jacobs vindt dat de lange termijn te weinig aandacht krijgt: ‘Het virus zal onze samenleving in de greep houden totdat we immuun zijn geworden, hetzij afgedwongen door een vaccin, hetzij door de natuurlijke opbouw van immuniteit. Als we alleen bezig zijn met het voorkomen van de overbelasting van de zorg door indamming van het virus, verliezen we dat uit het oog. Zolang grote delen van de bevolking niet zijn gevaccineerd zal het virus weer oplaaien zodra de beperkingen worden versoepeld. Dan beland je vanzelf in het jojobeleid van nu.’ 

Het Red Team verwijt het kabinet te laat en te slap in te grijpen doordat wordt gestuurd op ziekenhuisopnames in plaats van besmettingen

Het Red Team legt de oorzaak van dat jojobeleid elders. Het aantal besmettingen over de gehele linie terugdringen – volgens Rutte nu de belangrijkste doelstelling van het kabinet – is ook wat het Red Team beoogt. Dat collectief vindt echter dat het kabinet het niveau niet ver genoeg terugbrengt, waardoor ‘containment’ te moeilijk wordt en in de praktijk uitmondt in ‘een zaagtand’ ofwel: een jojo-beleid van lockdown, versoepeling en weer een nieuwe lockdown. 

Op welke cijfers moet je sturen? 

Bert Slagter: ‘De manier waarop het kabinet ingrijpt en de variabelen waarop ze sturen, passen niet bij ‘containment’, het indammen van het virus. Regeringsadviseurs Ernst Kuipers en Diederik Gommers zagen bijvoorbeeld geen reden om in te grijpen toen het aantal besmettingen opliep, maar er nog geen toename was van het aantal patiënten in de ziekenhuizen en IC’s.’ Het Red Team verwijt het kabinet te laat en te slap in te grijpen doordat wordt gestuurd op ziekenhuisopnames in plaats van besmettingen.

Gezondheidseconoom Xander Koolman, verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam, wil zelfs nog een stapje verder gaan: ‘Er bestaat een relatie tussen mobiliteits- en besmettingscijfers. Als je daar consciëntieus mee omgaat, kun je nog eerder ingrijpen door te sturen op de mobiliteitscijfers.’ Volgens Koolman kunnen strengere maatregelen in een vroeger stadium opgelegd worden als uit mobiliteitsdata blijkt dat mensen ondanks de geldende beperkingen nog steeds te veel reisbewegingen maken.

Waar het Red Team graag ziet dat het kabinet stuurt op het aantal besmettingen en liever nog op de mobiliteitsdata, is Herstel NL sceptisch over die aanpak. Het aantal positieve testuitslagen zegt immers niets over wie er besmet is. En dat maakt een groot verschil: zijn het gezonde mensen die een laag risico lopen of juist kwetsbaren die een grote kans lopen ernstig ziek te worden en in het ziekenhuis belanden? Binnen de afschermstrategie is dat onderscheid van wezenlijk belang. 

Gezondheidseconoom Eline van den Broek-Altenburg van Herstel NL benoemt nog een ander punt: ‘Nederland wordt bang gemaakt met berichtgeving over het aantal besmettingen, maar dat is slechts de teller van de breuk. De noemer ontbreekt en dat is problematisch voor de beeldvorming. Om iets zinnigs te kunnen zeggen over de verspreiding van het virus moet je ook weten hoeveel testen worden uitgevoerd.’ Tijdens de afkondiging van de lockdown zei Rutte dat de besmettingscijfers in ‘sneltreinvaart’ waren gestegen. Hij had gelijk: het absolute aantal positieve testuitslagen steeg met liefst 42 procent in de week van 7 tot 13 december ten opzichte van de week ervoor. Maar in het percentage positieve testen was slechts een toename van 0,4 procent zichtbaar, van 11,7 naar 12,1 procent, omdat het aantal tests ook sterk was toegenomen. 

Enkele leden van Herstel NL schreven op 14 december een stuk in ESB over de inconsistentie van het testbeleid: ‘Maatregelen nemen op basis van het aantal positieve tests per dag is onzinnig, omdat de manier waarop we meten voortdurend verandert.’ Bas Jacobs schreef niet mee aan het stuk, maar deelt de kritiek op de sturingsvariabelen waarop het kabinet vaart. ‘Het doel dat je nastreeft, bepaalt welk beleid je moet voeren en daar moet je dan weer de passende sturingsvariabelen bij zoeken om op te navigeren. [..] Ik zie dat het kabinet onduidelijk is over haar coronastrategie en de ene keer stuurt op ziekenhuis- en IC-opnames en dan weer op positieve PCR-testuitslagen. Dat is inconsistent en het maakt de besluitvorming onnavolgbaar. Is een harde lockdown nu gerechtvaardigd? Ik kan niet beoordelen op basis waarvan het kabinet die afweging heeft gemaakt.’

Data niet beschikbaar

Dat gebrek aan transparantie geldt niet alleen voor de beleidsafwegingen, maar ook voor de berekeningen en de data waarop die gebaseerd zijn. Gezondheidseconoom Van den Broek-Altenburg, verbonden aan de University of Vermont, ziet een groot verschil in transparantie tussen de Nederlandse en de Amerikaanse overheidsinstellingen: ‘In de VS worden wij als onderzoekers door de overheid betaald om het beleid door te rekenen en de CDC, het Amerikaanse RIVM, voorziet ons van uitgebreide datasets.’ Die data en algoritmes van de modellen zijn in Nederland niet openbaar. ‘Het RIVM en het kabinet praten over reproductiegetal R, maar ik kan niet narekenen of de getallen die ze noemen ook kloppen. Het RIVM geeft de data waar zij mee rekenen niet vrij.’ Ze geeft nog een voorbeeld: ‘Het RIVM zei op 15 december dat er 50.000 gezonde levensjaren verloren zijn gegaan door het uitstel van de ziekenhuiszorg in de eerste coronagolf. Ik zou graag weten hoe het RIVM die berekening heeft gemaakt en op basis waarvan, maar ook die data is niet openbaar.’  

Het RIVM en het kabinet praten over reproductiegetal R, maar ik kan niet narekenen of de getallen die ze noemen ook kloppen

Het gebrek aan transparantie is een punt waarover het Red Team en Herstel NL het grondig eens zijn. Bert Slagter: ‘Helemaal in het begin van de crisis was het een kwestie van beslissen in onzekerheid, maar naarmate je meer data verzamelt, kun je beter geïnformeerde, weloverwogen keuzes maken. We zitten al negen maanden in de crisis, maar er is nog steeds geen data openbaar om de verschillende scenario's en mogelijke strategieën door te rekenen.’

Is de indamstrategie haalbaar? 

Hoewel er dus geen vergelijkende doorrekening openbaar is, is het Red Team ervan overtuigd dat de indamstrategie effectiever en goedkoper is dan het jojo-beleid van het kabinet. De initiatieven van Herstel NL om risicogroepen te beschermen, juichen de leden van het Red Team van harte toe. Maar tegelijkertijd de circulatie van het virus onder niet-risicogroepen laten oplopen, zien ze als een te risicovol experiment, dat flink uit de hand kan lopen. Hoe uitvoerbaar is de Red Team-strategie van indammen in de praktijk? 

Volgens de ministeries van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Economische Zaken en Financiën is Nederland niet toegerust tot een adequate uitvoering van de indamstrategie. Dat bleek uit een memo van 26 oktober, bestemd voor een informele bijeenkomst in het Catshuis. De drie ministeries schreven: ‘Een volledige lockdown kan enkel aantrekkelijk zijn als deze kortstondig is en kleine oplevingen van het virus daarna snel de kop in kunnen worden gedrukt (‘hamer’). Dit vergt onder andere (preventief) testbeleid en bron- en contactonderzoek, dat daarvoor momenteel niet voldoende geëquipeerd lijkt (‘dans’).’ Uit onderzoek van Follow the Money is naar voren gekomen dat het testbeleid in het najaar inderdaad niet op orde was. 

Menselijk gedrag speelt een cruciale rol. Zelfs wanneer het coronavirus bij mensen is vastgesteld, gaat een vijfde van hen nog steeds naar buiten

Ook binnen deze strategie speelt menselijk gedrag een cruciale rol. Veertig procent van de mensen met klachten laat zich in Nederland niet testen. Ook de isolatieregels worden niet goed nageleefd. Volgens het RIVM gaat tweederde van de bevolking niet in thuisquarantaine na een bezoek aan een risicoland en gaat een even grote groep gewoon naar werk of supermarkt wanneer ze klachten hebben. Zelfs wanneer het coronavirus bij mensen is vastgesteld, gaat een vijfde van hen nog steeds naar buiten. 

Het is onzeker of de strategie van afschermen in de praktijk werkt, maar dat geldt ook voor de strategie van indammen, zeker binnen de vrije en open samenlevingen in Europa. Robin Fransman van Herstel NL vindt dat de voorstanders de indamstrategie te rooskleurig afschilderen. ‘Om tot de lage besmettingsaantallen te komen, waarop je goed bron- en contactonderzoek kunt uitvoeren, heb je geen vijf maar eerder twaalf weken van keiharde lockdown nodig. Daarna dien je instrumenten te gebruiken die we in Nederland niet acceptabel vinden, zoals een testplicht, een isolatieplicht, verplicht gebruik van een app, overheidstoegang tot locatiedata en betaalgegevens van iedereen, hoge straffen op het breken van quarantaine of je niet laten testen en niet te vergeten: dichte grenzen.[..]’

De landen die er (tot op heden) wel in slaagden het virus te controleren, grepen doorgaans veel vroeger in dan in Europa, waardoor het aantal besmettingen altijd lager is gebleven. Daarbij gaan de Aziatische landen, die erin slaagden het virus in te dammen, op een andere manier om met privacy, open grenzen en persoonlijke vrijheden. De overige landen zijn geografisch geïsoleerde eilanden, zoals Nieuw-Zeeland, Taiwan en Australië, en ook daar werd ongekend hard ingegrepen op grondrechten. In China krijg je simpelweg een (digitale) agent voor je deur en ook in de Australische staat Victoria werden mensen maandenlang opgesloten in hun eigen huis. Wie buiten een straal van 5 kilometer van zijn huis kwam, langer dan een uur per dag of na 8 uur ’s avonds buiten was, riskeerde een torenhoge boete (5000 Australische dollar, bijna 3100 euro).

Koolman concludeert dat het inderdaad ‘bijzonder lastig’ is om de indamstrategie succesvol toe te passen. ‘Je mag niet aannemen dat het zomaar kan. Dat hebben we geleerd van de landen die het wel serieus hebben geprobeerd.’ Een van die landen is Duitsland. De gebroeders Slagter schreven in mei nog dat het kabinet veel te snel de intelligente lockdown versoepelde en wezen naar Duitsland als voorbeeld van een land dat het besmettingsniveau wel tot controleerbare proporties terugbracht. Inmiddels verkeert ook ‘voorbeeldland Duitsland’, net als de rest van Europa, in een tweede coronagolf. 

Het Red Team blijft echter positief over de indamstrategie, zeker wanneer je die vergelijkt met de ‘zaagtand-strategie’ van Nederland. Koolman: ‘Voorkomen is meestal beter dan genezen, ook in dit geval. De Duitse aanpak is nog altijd beter dan de Nederlandse. Door beter in te dammen, is de tweede golf in Duitsland niet voorkomen, maar wel vertraagd, en is zowel de schade aan volksgezondheid als economie waarschijnlijk lager.’ 

Het Red Team ziet de harde lockdown momenteel als onvermijdelijk. Bert Slagter: ‘Het kabinet heeft te lang gewacht. Toen de zorg overbelast dreigde te raken, is onvoldoende ingegrepen, waardoor we lange tijd op hetzelfde niveau zijn blijven hangen. Dat is een inefficiënte aanpak. Grijp liever kort en goed in dan lang en afwachtend. Nu zijn we weer terug bij af.’ 

Of deze lockdown het keerpunt zal zijn, moet volgens Slagter in de komende weken duidelijk worden. ‘Een lockdown zonder plan voor erna is als een crashdieet. Voor je het weet, zitten de kilo’s er weer aan. Als we in januari weer verder aanmodderen, heb je wel de schade van de lockdown maar niet de voordelen. De komende weken moet er dus keihard gewerkt worden aan een test- en vaccinatieplan.’ Slagter denkt dat betere afstemming en coördinatie tussen Europese landen zal bijdragen aan een effectievere bestrijding van het virus. Hij wijst er ook op dat de technische ontwikkelingen, zoals de sneltesten die nu beschikbaar zijn, de kansen op succesvol test- en traceerbeleid vergroten. 

De logica van lockdowns

Hoe je het ook wendt of keert, ondertussen zijn we ongewild aanbeland in het scenario waarvoor Rutte in zijn eerste coronatoespraak waarschuwde: het scenario waarin ‘we ons land feitelijk een jaar of zelfs langer moeten platleggen, met alle gevolgen van dien. [..]’ Een eendimensionale lockdown-logica domineert zowel het politieke debat als dat in de media: komen er meer besmettingen, dan moeten de regels worden aangescherpt. In welke mate die maatregelen ook daadwerkelijk effect hebben, is geen kernpunt in de politieke beschouwingen en wordt ook niet planmatig onderzocht door het kabinet. Voor de sluiting van theaters, bioscopen en bibliotheken begin november bestond bijvoorbeeld geen wetenschappelijke onderbouwing. Ook de mondkapjesplicht die op 1 december werd ingevoerd, was een politiek besluit, waarvan OMT-voorzitter Jaap van Dissel op 18 november in de Tweede Kamer nog steeds zei dat de medische voordelen twijfelachtig zijn. 

In welke mate die maatregelen ook daadwerkelijk effect hebben, is geen kernpunt in de politieke beschouwingen en wordt ook niet planmatig onderzocht door het kabinet

Herstel NL-initiatiefnemer Robin Fransman vindt dat we ons laten meeslepen in het frame van de ‘onvermijdelijke lockdown’. ‘De mensen die deze besluiten nemen, leven in een crisiskoker.’ Hij legt uit wat hij daarmee bedoelt: ‘Deze lockdown afkondigen is een besluit van ongekende proporties, maar er liggen stukken voor waarin slechts één kant van de zaak wordt belicht. De Catshuis- presentaties van Jaap van Dissel en Ernst Kuipers gaan over stijgende coronacijfers en de bezetting in de zorg. Niemand heeft een presentatie gehouden over de mogelijke pijn van de lockdown. Ze doen alsof lockdowns haast geen nadelen hebben en er geen alternatief bestaat.’ 

Fransman rekende met andere Herstel NL-leden ‘aan corona’, maar als collectief hebben ze geen doorrekening van het door hen gewenste scenario op hun website gepubliceerd. ‘Het is beter wanneer een onafhankelijke autoriteit de scenario’s neutraal doorrekent en niet iedereen met een berekening van zijn eigen beleidsvoorkeur aankomt. Normaal gesproken hebben we daar de planbureaus voor.’

De belangrijkste oproep van Herstel NL aan het kabinet is om alsnog de verschillende scenario’s door te rekenen, waaronder de nooit uitgevoerde strategie om de kwetsbaren te beschermen en tegelijkertijd groepsimmuniteit op te bouwen onder de rest van de bevolking. Econoom Bas Jacobs zou graag zien dat het OMT daarvoor economen en andere deskundigen inschakelt. ‘Het kabinet dient verschillende belangen zorgvuldig te wegen. Dat gebeurt onvoldoende. Er is een gezondheidsbelang, een economisch belang en een sociaal belang. Het gaat hier over de rechtsstaat, kansenongelijkheid en verdelingsvraagstukken. Al die elementen moeten onderdeel zijn van de maatschappelijke discussie. Ik heb grote zorgen dat er eenzijdig gestuurd wordt op besmettingen en te eenzijdig naar gezondheid wordt gekeken.’

Economische kosten zijn groter dan de gezondheidswinst

Gezondheidseconoom Van den Broek-Altenburg maakte wel al vroeg in de pandemie economische berekeningen om inzicht te krijgen in de kosten en opbrengsten van maatregelen. ‘Als gezondheidseconoom maak ik al mijn hele carrière berekeningen: hoeveel kost een maatregel of behandeling, hoeveel kwalitatieve levensjaren redden we ermee?’ De grens van hoeveel een behandeling mag kosten, wordt bepaald door de overheid. De Nederlandse maatstaf voor behandelingen ligt normaal gesproken tussen de 10.000 en maximaal 80.000 euro per gered levensjaar in goede gezondheid . Wel is volgens Van den Broek het scheiden van de gevolgen van het virus en die van de lockdowns een lastig karwei. ‘Het is moeilijk om empirisch te onderzoeken welke schade waardoor wordt veroorzaakt, omdat beide tegelijk plaatsvinden en er geen alternatieve realiteit is om aan te toetsen.’ 

Toch is haar oordeel vernietigend: ‘Als je het reguliere rekenkader toepast, kom je zelfs met de meest conservatieve inschattingen tot de conclusie dat de gezondheidswinst die we met lockdowns behalen, niet opweegt tegen de kosten. Dat kun je zo stellen, alleen al op basis van de afname van de economische groei die lockdowns veroorzaken.’ 

Van den Broek-Altenburg durft zelfs een stap verder te gaan: ‘Als je ook nog de vraag stelt: wat kost het de maatschappij nog meer behalve economische krimp? Dan moet je ook achterstanden in onderwijs, toename van huiselijk geweld, drugsgebruik, depressie en zelfmoorden meenemen. Van die nevenschade krijgen we steeds meer data. Ik heb op basis van een eerste inschatting de hypothese dat puur en alleen het gezondheidsverlies op de lange termijn als gevolg van de lockdowns niet opweegt tegen het aantal levensjaren dat je ermee wint – ook zonder de economische krimp mee te wegen.’ Ze staat te popelen om aan het rekenen te gaan wanneer voldoende data beschikbaar is: ‘Toekomstig onderzoek zal uitwijzen of die hypothese klopt.’ 

De gezondheidseconoom van het Red Team, Xander Koolman, is een stuk voorzichtiger, maar komt tot een vergelijkbaar oordeel over de economische kosten van lockdowns. ‘Het is moeilijk om precies te berekenen wat de economische schade van lockdowns is en de gezondheidswinst kun je evenmin exact bepalen. Maar over het algemeen is er wel sprake van een uitruil tussen economie en gezondheid. Als je dat modelleert, lijkt het erop dat de schade aan de economie groter is dan de gezondheidswinst.’

‘Situation exceptionnel’ of ‘business as usual’

Toch trekken ze op grond van die analyse totaal andere conclusies. Koolman is geen voorstander van een harde lockdown zonder plan om het virus daarna met test- en traceerbeleid onder controle te houden. Is zo’n strategie er wel, dan ziet Koolman lockdowns als een noodzakelijk instrument om het virus onder controle te krijgen met mobiliteitsbeperkingen. Deze pandemie is volgens Koolman een exceptionele situatie. ‘Er komt een moment waarop de zorg zo overbelast raakt dat er een maatschappelijk ontwrichtende situatie ontstaat.’ Onder die omstandigheid moet het economische beslissingskader wijken, vindt hij. ‘Corona vrij rond laten waren, zou kunnen uitmonden in slecht beheersbare maatschappelijke spanningen. Bestuurders hebben de ethische verplichting om dat scenario te voorkomen. De economische schade komt dan op de achtergrond te staan. De leidende vraag wordt: Hoe houden we de samenleving bijeen?’  

Van den Broek-Altenburg is het niet eens met die redenering. Ze vindt lockdowns op geen enkele manier meer te verantwoorden. ‘Sommige mensen vinden het misschien verwerpelijk om levens in euro’s uit te drukken, maar dat is de realiteit. Je kunt simpelweg niet alle behandelingen vergoeden en ieders leven blijven rekken. Dat is maatschappelijk niet betaalbaar. Daarom rekenen wij aan dit soort vraagstukken en dat kader vormt de basis voor moeilijke besluiten. Zo doen we dat altijd in mijn vakgebied en normaal gesproken bemoeit verder niemand zich ermee.’ 

Dat de coronapandemie een uitzonderlijke situatie is, is volgens haar geen reden om het reguliere beslissingskader overboord te gooien: ‘Dit kader is het beste wat we hebben. Het geeft ons een manier om af te wegen of een maatregel proportioneel is.’ Bovendien gebruiken we dit kader onbewust nog steeds: ‘Wanneer we de reguliere zorg afschalen, zeggen we eigenlijk impliciet dat een levensjaar van een coronapatiënt meer waard is dan dat van een kankerpatiënt.’ Van den Broek vindt dat we ons als samenleving continu de vraag moeten stellen of het doel de middelen heiligt. ‘De eerste goed opgezette onderzoeken wijzen erop dat lockdowns geen bepalende factor waren in het redden van levens. Ze veroorzaken intussen wel veel nevenschade. In potentie kan niet alleen het virus, maar ook het lockdownbeleid de maatschappij ontwrichten. Je moet die scenario’s dus met gelijke maten meten, want van beide is de toekomstige schade deels onzeker.’

Opschalen van de zorg

Wat moet de overheid dan doen om de ziekenhuizen niet te laten overstromen? Daarover twijfelt Van den Broek-Altenburg geen moment: ‘De zorgcapaciteit opschalen is de meest concrete oplossing voor het huidige capaciteitsprobleem. De Nederlandse overheid heeft helemaal niets gedaan op dat vlak, terwijl we inmiddels negen maanden verder zijn. En dan wordt mensen ook nog een schuldgevoel aangepraat: “De reguliere zorg wordt afgeschaald omdat mensen zich niet aan de lockdown-regels houden.” Als de overheid een fractie van de kosten van die lockdowns had geïnvesteerd in meer zorgcapaciteit, dan waren de problemen echt een stuk kleiner geweest.’ 

Op dit punt kunnen de leden van Herstel NL en het Red Team elkaar de hand schudden. Bert Slagter: ‘Met containment kun je voorkomen dat de ziekenhuizen overbelast raken, maar als je de mitigatiestrategie volgt, dan vaar je zo dicht op de maximale zorgcapaciteit dat je wel móet opschalen. Het risico is groot dat je zorgstelsel anders keer op keer overbelast raakt.’ Slagter blijft echter sceptisch over de haalbaarheid van opschaling. Het virus blijft zich immers verdubbelen als het niet wordt geremd: ‘Zelfs als je de capaciteit kan verdubbelen, heb je alsnog slechts ruimte om één verdubbeling van het aantal zieken te behandelen. Zoveel mensen opleiden gaat gewoon niet.’

Als de overheid een fractie van de kosten van die lockdowns had geïnvesteerd in meer zorgcapaciteit, dan waren de problemen echt een stuk kleiner geweest

Op 22 december kondigde Ernst Kuipers, voorzitter van het Landelijk Netwerk Acute Zorg, aan dat alle niet-urgente zorg in ziekenhuizen en zelfstandige klinieken opnieuw wordt afgeschaald om personeel vrij te spelen. Er worden echter nog steeds 250 ziekenhuisbedden minder bezet gehouden door coronapatiënten dan tijdens de recente piek van 3 november. Het ministerie van VWS geeft de volgende verklaring: ‘Door het stijgend aantal Covid-patiënten in ziekenhuizen, loopt de druk op de zorg enorm op. De ziekenhuizen kampen door de hoge werkdruk en besmetting onder personeel met een hoog ziekteverzuim.’ 

Eensgezindheid: de huidige strategie faalt

Het Red Team en Herstel NL staan niet per se negatief tegenover elkaars voorstellen. Het Red Team heeft niets tegen het toepassen van meer gerichte maatregelen om kwetsbaren te beschermen en Herstel NL moedigt beter testbeleid ook aan. Ze maken echter andere aannames over de haalbaarheid van elkaars voorstellen en benaderen de mogelijke toekomstscenario’s verschillend. Het Red Team denkt dat Herstel NL onderschat wat de economische impact van de pandemie zou zijn zonder lockdowns, terwijl Herstel NL vindt dat het Red Team het voorkomen van dat rampscenario te centraal zet en daarmee de gevolgen van de lockdowns bagatelliseert. Op basis daarvan komen ze tot een ander oordeel over wat de juiste beleidsdoelstelling zou moeten zijn en welke strategie daarbij past. 

Maar in één ding hebben de twee teams allebei gelijk: de strategie van het kabinet was niet effectief in het bereiken van het beoogde doel van ‘zo min mogelijk besmettingen’. Op dit moment staat Nederland bijna bovenaan op de wereldranglijst van landen met de meeste besmettingen per miljoen mensen. Ook het secundaire doel ‘voorkomen dat het zorgstelsel overbelast raakt’ wordt niet behaald. De veiligheidsregio’s Groningen en Twente hebben afgelopen weekend zelfs gevraagd om militaire bijstand in verpleeg- en verzorgingshuizen. Ondertussen ligt ons land nog minstens drie weken stil en is ook van Ruttes oorspronkelijke zoektocht naar een ‘balans tussen maatregelen nemen die nodig zijn en het gewone leven zoveel mogelijk door laten gaan’ nog maar weinig zichtbaar.