Het kabinet neemt ingrijpende financiële maatregelen om noodlijdende bedrijven en burgers door de coronacrisis te loodsen. En onze regering is niet alleen, want ook andere overheden — zowel in Europa als daarbuiten — grijpen fors in met financiële steun. Ook de Europese Centrale Bank (ECB) doet een duit in het zakje. Op 18 maart lanceerde ze het zogeheten Pandemic Emergency Purchase Programme (PEPP): een 750 miljard euro tellende uitbreiding van het opkoopprogramma waarmee de ECB al 6 jaar lang de inflatie in de eurozone omhoog probeert te stuwen.

Een maatregel die het Nederlandse kabinet en de Europese Centrale Bank vooralsnog niet openlijk overwegen, is het verstrekken van ‘helikoptergeld’: elke burger een bedrag op zijn rekening bijschrijven. Die maatregel voorkomt dat geldstromen in de economie plotsklaps opdrogen – een reëel risico nu mensen ineens geen inkomen meer hebben en dus geen geld om boodschappen te doen of de huur te betalen.  

In andere landen wordt helikoptergeld wel serieus overwogen: onder economen is het een veelbesproken crisismaatregel. De Bank of England (BoE) startte op 18 maart net als de ECB een opkoopprogramma, de Covid Commercial Financing Facility (CCFF). Gouverneur Andrew Bailey, pas een week in functie, sluit verdergaande maatregelen — waaronder directe betalingen aan huishoudens — niet uit: ‘Alles ligt op tafel’, zei hij in een interview met Sky News.

Buiten Europa gaan ze al verder. Zo heeft de regering van Hong Kong besloten dat alle inwoners boven de 18 nog dit jaar HK$10.000 (1.175 euro) op hun rekening krijgen gestort. Op die manier hoopt de lokale regering de financiële druk op arme gezinnen te ontlasten en de consumptie op peil te houden. Of dat in de praktijk ook zo zal werken, moet nog blijken. De distributie van het geld zal pas na de zomer van start gaan.

In de VS wierp de Republikeinse oud-presidentskandidaat Mitt Romney een vergelijkbaar voorstel op: hij wil alle Amerikanen 1000 dollar geven om de allerhoogste nood van cash-tekorten te verzachten. Minister van Financiën Steve Mnuchin zei op 17 maart: ‘Amerikanen hebben nu cash nodig – in de komende twee weken.’ Hij sprak over directe betalingen aan het Amerikaanse volk, maar of dat daadwerkelijk onderdeel is van het noodplan (850-1000 miljard dollar), is nog niet uitgewerkt. 

Dé aanjager van inflatie

Het zou de eerste keer in de geschiedenis zijn dat helikoptergeld op grote schaal in de praktijk wordt gebracht. Enerzijds zou je kunnen zeggen: eindelijk. Regeringen sloegen immers jarenlang de adviezen van tal van economen in de wind. Op papier zijn de voordelen van ‘helikoptergeld’ in een economische vraagcrisis evident: extra cash zorgt voor meer vraag naar producten en dat stimuleert zo de economie. 

Helikoptergeld werd de afgelopen jaren dan ook veelvuldig geopperd als alternatief voor de lage rente en het opkoopbeleid van de Europese Centrale Bank (ECB). Met die laatste twee probeerde de ECB haar inflatiedoelstellingen te halen, maar dat mislukte: het geld bleef hangen in de financiële markten, met alle nadelige gevolgen van dien.

Dat risico bestaat opnieuw met het PEPP van de ECB en het CCFF van de BoE. De centrale banken kopen staats- en bedrijfsleningen op van private partijen. Dat verlicht de stress op de ingestorte aandelen- en obligatiebeurzen en geeft bedrijven een financiële adempauze, maar het is geen garantie dat het geld ook bij de gewone man en vrouw – en dus in de reële economie – terechtkomt. 

Met helikoptergeld heb je die garantie wel: iedere burger krijgt rechtstreeks een bedrag op zijn of haar bankrekening gestort. In tegenstelling tot speculanten op de beurs, zal de gemiddelde burger het grootste deel van dat geld weer gebruiken om spullen te kopen of uit eten te gaan. Dat wakkert de vraag in de reële economie aan, en in het geval van een acute crisis voorkomt het dat geldstromen opdrogen en bedrijven failliet gaan. Monetaire experts zijn het er over eens: helikoptergeld is vergeleken met lage rente en opkoopprogramma’s veel effectiever om de inflatie omhoog te stuwen naar 2 procent (het officiële doel van centrale banken).

Coronacrisis wordt een schuldencrisis

Helikoptergeld is ook eerlijker dan lage rente en opkoopprogramma’s. Daarvan profiteren immers vooral bedrijven en mensen die toegang hebben tot het goedkope krediet. Alleen grote partijen kunnen geld ophalen op obligatiemarkten en lang niet alle mkb’ers of particulieren krijgen daadwerkelijk een goedkope lening bij de bank. Helikoptergeld is een maatregel die niet discrimineert; iedereen krijgt evenveel geld en je mag zelf weten wat je er mee doet. Zzp’ers zonder opdrachten kunnen er hun huur van betalen, mensen die nog wel een baan hebben kunnen er wat anders voor kopen of het geld gebruiken om schulden af te lossen. 

Dat aflossen van schulden is een interessant aspect. De Australische econoom Steve Keen, maar ook de Nederlandse hoogleraar Dirk Bezemer, pleiten al enige tijd voor het kwijtschelden van schulden. Helikoptergeld zou daaraan kunnen bijdragen. Bezemer schreef op 11 maart in de Groene: ‘Koopkracht in de vorm van nieuw geld zal in de handen van huishoudens en bedrijven geplaatst moeten worden, zoals dat al jaren gebeurt met banken en multinationals. Zonder tegenprestatie, wellicht met als enige eis dat er schulden mee worden afgelost.’

Als je nu geld uitdeelt aan de gehele bevolking, waar gaat deze dat geld dan aan spenderen?

De wereldwijde schuldenberg is in het afgelopen decennium enorm gegroeid: van circa 100 biljoen dollar schuld in 2007 naar 180 biljoen dollar nu. Zo’n enorme schuld is op zich nog geen probleem, zolang de economie even hard meegroeit. Maar dat is niet het geval: de economische groei is de afgelopen 50 jaar stelselmatig achtergebleven bij de schuldengroei. Als gevolg van de coronacrisis zal de economische groei nog verder remmen.

Wanneer de economie krimpt maar de schulden hoogblijven, neemt de schuldenlast toe. Die drukt op de schouders van iedereen met een schuld: wanneer je inkomsten terugvallen, maar je moet wel de rente blijven betalen op je hypotheek en creditcardschuld, heb je minder geld te besteden. Heeft een heel volk dit probleem, dan valt de vraag weg en ontstaat een economische crisis. 

Werkt helikoptergeld ook tegen corona?

Helikoptergeld helpt dus om de economische vraag weer aan te wakkeren. Maar is dat wel een oplossing voor het probleem waarmee we nu kampen?

Op dit moment bevinden we ons in een ongekende situatie. Staat economische groei normaal gesproken onherroepelijk bovenaan het prioriteitenlijstje, op dit moment leggen regeringsleiders wereldwijd hun landen economisch plat om snelle verspreiding van het coronavirus tegen te gaan. Fabrieken, kroegen en winkels zijn dicht; reizen wordt afgeraden. Niet alleen de economische vraag valt weg, maar ook het aanbod: de supply chain van flink wat bedrijven ligt stil. 

Als je juist op het moment dat restaurants en winkels dicht blijven geld uitdeelt aan de gehele bevolking, waar gaat deze dat geld dan aan spenderen? De kans is groot dat burgers nog meer wc-papier en blikken tonijn gaan hamsteren. De prijzen van de producten die al schaars zijn zullen dan omhoog gaan — en dat is nu juist wat de economie op dit moment niet nodig heeft. 

Econoom Frances Coppola, auteur van The Case For People's Quantitative Easing en normaalgesproken voorstander van helikoptergeld, schreef op platform openDemocracy dat de maatregel bij deze crisis wel eens contraproductief kan zijn. Omdat mensen thuis moeten blijven, verwacht Coppola dat ze meer gaan sparen en het geld op hun bankrekening blijft staan: ‘Niemand krijgt rente op dat geld en het eindigt als nog een goedkope financieringsbron voor banken.’ Ze vreest ook dat het gebruikt zal worden als oneigenlijk argument om te concluderen dat helikoptergeld niet werkt. ‘En nog erger, politici zullen het gebruiken als excuus om gerichte inkomenssteunmaatregelen die wel nodig zijn niet door te voeren.’ 

Helikoptergeld zou in andere crisissituaties de reële economie waarschijnlijk een betere stimulans geven dan lage rente of opkoopprogramma’s, maar geen enkele regering durfde het in samenwerking met zijn centrale bank uit te proberen. Ironisch genoeg lijkt de maatregel juist nu ze niet aansluit op de huidige behoefte serieus te worden overwogen.

Zoals het gezegde luidt: there's no such thing as a free lunch

Of nu helikoptergeld uitdelen verstandig is, valt dus ernstig te betwijfelen. Wel draagt de aandacht van centrale banken en regeringen voor dit onderwerp bij aan het versnellen van de broodnodige maatschappelijke discussie over geldschepping. Wanneer de pandemie voorbij is, zou de maatregel van helikoptergeld immers wél aan kunnen sluiten op de economische behoefte: de consumptie stimuleren. 

Daarvoor moet het dan technisch wel mogelijk zijn om alle burgers een bedrag bij te schrijven. De ontwikkeling van digitaal centrale-bankgeld kan daaraan bijdragen, net als het oprichten van een nationale depositobank waar burgers veilig hun geld kunnen aanhouden. Via zo’n rekening wordt het technisch heel eenvoudig om alle burgers een bedrag te schenken. Kamerlid Mahir Alkaya (SP), pleitbezorger van een nationale depositobank: ‘Het debat over de toekomst van ons geldstelsel moet snel gevoerd worden om een rechtvaardig economisch herstel uit deze coronacrisis te bewerkstelligen.’ 

Monetaire financiering

In dit artikel ging het over het distribueren van ‘helikoptergeld’ en de effecten daarvan op de vraagzijde van de economie. Dat is eigenlijk nog maar één kant van het verhaal. De andere kant is minstens zo interessant: waar komt dat geld vandaan? Het uitdelen van ‘gratis geld’ heeft consequenties. Zoals het gezegde luidt: there's no such thing as a free lunch.

In de huidige voorstellen voor helikoptergeld, zoals die in Hong Kong en de Verenigde Staten, komt het geld uit overheidsbudgetten; het is onderdeel van begrotingsbeleid. In dat scenario moet de overheid elke cent die de burger krijgt zelf ophalen in de markt, via de uitgifte van staatsobligaties. 

En dat is niet hoe Milton Friedman — de uitvinder van de term — of andere monetaire economen die in de afgelopen jaren voor helikoptergeld hebben gepleit, het bedoelden. Helikoptergeld verwijst naar geld dat niet gefinancierd wordt uit overheidsbudgetten. De centrale bank kan speciaal voor dit doeleinde nieuw geld scheppen: een vorm van monetaire financiering.  

In een volgend artikel ga ik hier dieper op in. Hoe werkt monetaire financiering en wie betaalt de rekening? Wat betekent deze vorm van financiering voor overheidsbudgetten en onze spaartegoeden? Dat is op dit moment een heel relevant onderwerp. De rente die Europese overheden moeten betalen om geld te lenen, liep de afgelopen dagen in rap tempo op, vooral in de Zuid-Europese landen. De coronacrisis zou dus ook opnieuw een eurocrisis kunnen veroorzaken. Dat voorkomen is de (onofficiële) reden waarom de ECB nu fors ingrijpt met het Pandemic Pandemic Emergency Purchase Programme.

Het lijkt te werken: de rentes gingen op 19 maart flink omlaag. Wordt vervolgd.