Hoe bereken je het profijt van corruptie? Voor die vraag stond een wetenschapper die SBM Offshore inhuurde voor een forensisch onderzoek. De uitkomst daarvan moest dienen als basis voor een schikking met justitie, vanwege omkooppraktijken door SBM.

Medewerkers van de Nederlandse multinational, bouwer en verhuurder van drijvende boorplatformen, sleepten in de jaren ’00 opdrachten binnen met het omkopen van ambtenaren en bewindslieden in de olierijke landen Angola, Brazilië en Equatoriaal Guinea. 

Die methode was effectief en lucratief, zo blijkt uit een niet eerder vrijgegeven deel van het onderzoeksrapport dat SBM liet opstellen. Follow the Money ontving dit deel in april van het ministerie van Justitie, na een beroep op (toen nog) de Wet openbaarheid van bestuur en een gang naar de rechter.

Uit deze stukken blijkt dat SBM met corruptie naar schatting drie keer zoveel lucratieve opdrachten binnensleepte – en dus meer winst boekte – dan wanneer het bedrijf geen smeergeld betaalde. 

Bijzonder succesvol was het in Equatoriaal Guinea. Dat land was in 2008 nog goed voor 1 procent van de totale omzet van SBM, in 2011 was dat gegroeid naar 18 procent, oftewel zo’n 600 miljoen dollar in een jaar.

Die winsten zijn zelfs groter dan wat SBM in de afgelopen jaren in Nederland, de VS en Brazilië betaalde aan boetes en ontnemingen. Deze berekening van winst en verlies door corruptie is jarenlang geheimgehouden.

Mede op basis van het onderzoek dat SBM zelf had laten uitvoeren, sloot het Openbaar Ministerie in 2014 een schikking met het bedrijf van 240 miljoen dollar: 200 miljoen dollar voor ‘ontneming van wederrechtelijk verkregen voordeel’ en 40 miljoen dollar boete. 

Maar de details van die schikking hielden zowel justitie als SBM tegen de borst. Volgens het OM was dat simpelweg zo met SBM afgesproken, en was geheimhouding noodzakelijk omdat bedrijven anders in de toekomst geen schikkingen meer zouden willen treffen. Er had niet eens een rechter naar de overeenkomst gekeken. 

‘Onderzoeksjournalistiek, gefaciliteerd door de Wob, speelt in de democratische rechtsstaat dan een belangrijke rol’

Journalisten voeren sindsdien een zaak tegen de minister van Justitie, baas van het Openbaar Ministerie, om de details boven water te krijgen. Hoeveel verdiende SBM nu eigenlijk aan zijn omkooppraktijken? 

SBM noemde de berekening van de wetenschapper (een hoogleraar van wie de naam ook in de recent vrijgegeven documenten niet bekend is gemaakt) destijds een geheimhoudingsstuk. Het Openbaar Ministerie mocht dat zelfs niet delen met andere justitiële autoriteiten. 

De rechtbank Amsterdam stelde in januari begrip te hebben voor het aandringen op geheimhouding door SBM, maar dat ‘het belang van openbaarmaking van eventuele totale inkomsten uit deze omkopingszaak zwaar weegt’.

Het gaat, volgens de rechtbank, om een schikking over mogelijk strafbare feiten die niet openbaar door de rechter zijn getoetst: ‘Gedegen onderzoeksjournalistiek, gefaciliteerd door de Wob, speelt binnen de democratische rechtsstaat dan een belangrijke rol.’ De rechter oordeelde dat Justitie meer documenten, waaronder de berekening van de geschatte opbrengst, moet vrijgegeven. 

Smeergeld

De corruptieaffaire begon in 2012, toen een klant SBM attent maakte op verdachte transacties. Het bedrijf zag zich datzelfde jaar genoodzaakt zelf bij de Nederlandse autoriteiten te melden dat zijn medewerkers zich aan omkoping schuldig hadden gemaakt. 

In Brazilië broeide sinds 2008 het enorme schandaal bij het staatsoliebedrijf Petrobras, dat in 2014 in volle omvang naar buiten kwam. Brazilië is de afgelopen decennia steeds meer naar olie gaan boren en dus een interessante potentiële klant voor bedrijven als SBM Offshore. De gezagsdragers en topambtenaren die Petrobras leidden, bleken gevoelig voor omkoping. Orders van honderden miljoenen gingen bij aanbestedingen niet naar de meest geschikte kandidaat, maar naar bedrijven die het meeste smeergeld betaalden.

SBM meldde na 2012 in persberichten dat er in Nederland en de VS onderzoeken liepen om schoon schip te maken, maar niet precies waar omkoping had plaatsgevonden. Het sprak in eerste instantie over ‘een land in Afrika’, en pas later over ‘twee landen in Afrika en een daarbuiten’. Dat laatste bleek Brazilië. Dat was niet zomaar ‘een land buiten Afrika’, maar met afstand de belangrijkste afzetmarkt voor SBM.

Jonathan Taylor, toenmalig huisjurist van SBM, zag hoe de bedrijfstop met dit soort woordspelletjes probeerde het schandaal in de doofpot te stoppen en kwam in conflict met zijn leidinggevende, Sietze Hepkema, die hem uiteindelijk zou ontslaan. 

In oktober 2013 – naar eigen zeggen per ongeluk – zette Taylor informatie over een intern onderzoek naar de misstanden (uitgevoerd door het advocatenkantoor De Brauw Blackstone Westbroek) op Wikipedia. Daar bleef de informatie maandenlang onopgemerkt.

Tot het zakenblad Quote in februari 2014 naar buiten bracht dat de topbestuurders van SBM al jarenlang op de hoogte leken te zijn van malafide praktijken door hun onderneming. De beurskoers daalde door die berichtgeving met 16 procent, wat gelijk stond aan ongeveer 400 miljoen euro aan beurswaarde.

Jacht op klokkenluider

In de jaren daarna kregen enkele voormalige leidinggevenden in de Verenigde Staten en Brazilië jarenlange gevangenisstraffen opgelegd en sloot SBM voor in totaal 830 miljoen dollar aan schikkingen met justitie in Nederland, de VS, Brazilië en Zwitserland. 

Intussen trachtte SBM nog jaren Taylor het leven zuur te maken door hem te achtervolgen met procedures omdat hij geen klokkenluider zou zijn, maar een afperser. 

In 2020 werd Taylor tijdens een vakantietrip in Kroatië gearresteerd en kwam daar bijna een jaar vast te zitten. Dat kon gebeuren omdat SBM in Monaco, waar het bedrijf tot 2015 zijn hoofdkantoor had, aangifte tegen Taylor had gedaan en er een internationaal arrestatiebevel tegen hem was uitgevaardigd.

Onder internationale druk begon Monaco pas in januari 2023 een onderzoek naar SBM – in plaats van de klokkenluider te achtervolgen.

De jacht op Taylor wakkerde bij journalisten de interesse in de precieze overeenkomst tussen het Openbaar Ministerie en SBM Offshore alleen maar verder aan. In 2018 moest het ministerie op last van de rechter al een deel van de documenten over de schikking openbaar maken. 

Uit tientallen e-mails was toen gebleken hoezeer de advocaten van Zuidas-kantoor De Brauw Blackstone Westbroek de regie voerde over SBM’s opstelling in de corruptieaffaire: De Brauw  maakte de concept-vaststellingsovereenkomst van de schikking en deed een voorzet voor het persbericht dat naar buiten zou gaan. 

Volgens de nu openbaar gemaakte delen van SBM’s eigen onderzoek won het bedrijf in de periode 1998-2011 buiten Angola, Brazilië en Equatoriaal Guinea gemiddeld 18 procent van de aanbestedingen. Waar het bedrijf met smeergeld strooide, was de winkans aanzienlijk groter: in Angola won SBM 60 procent van de aanbestedingen waaraan het deelnam, in Brazilië 55 procent en in Equatoriaal Guinea 67 procent. 

SBM’s aandeelhouders waren de winnaars van de fraude, van de boetes hadden ze geen last

Een flink deel van het nu vrijgegeven onderzoeksrapport is gelakt en de berekening van de anonieme hoogleraar is nogal onnavolgbaar. Niet alles was mee te rekenen, vermeldt het rapport. Bijvoorbeeld, wanneer SBM een tender niet wint, heeft het de mensen en middelen vrij voor een minder lucratieve opdracht. Maar de data ontbraken om die mogelijke verdiensten mee te tellen.

Er rolt uiteindelijk de schatting uit dat SBM door omkoping een voordeel heeft genoten van ruim 1,1 miljard dollar. Dat is ruim 800 miljoen euro, omgerekend met de gemiddelde wisselkoers van 2014.

Afgaande op een memo van een advocatenkantoor, in bezit van Follow the Money, is dat geen hoge schatting. Het bedrijf boekte sinds 2005 zo’n 6 miljard dollar winst uit projecten in Angola, Brazilië en Equatoriaal Guinea. Het advocatenkantoor claimt zich te baseren op interne gegevens van SBM. 

Dividend

Dat SBM niet het volledige onterecht verdiende bedrag hoefde terug te betalen, is verklaarbaar. Dat geld was er niet meer. SBM verdeelde in die jaren zijn winsten onder de aandeelhouders, als dividend. 

Dat dividend is niet bij de toenmalige aandeelhouders terug te vorderen. Dus keek het OM naar de draagkracht van het bedrijf. De advocaten van De Brauw drongen er om die reden op aan dat het Openbaar Ministerie zich op het kantoor van SBM zou laten uitleggen hoe de bedrijfsfinanciën in elkaar staken.

Eveneens op initiatief van De Brauw zocht het OM contact met het Department of Justice in de Verenigde Staten, om de schikking ook te kunnen treffen namens de Amerikanen. SBM heeft een kantoor in Houston, en ook vanuit die stad waren schimmige betalingen verricht. Het Amerikaanse ministerie van Justitie ging akkoord met het voorstel van het OM, maar SBM kwam later toch in de VS tot een schikking van 238 miljoen dollar. 

SBM’s aandeelhouders waren dus de winnaars van de fraude: wel een miljard dollar extra opbrengst, maar van de boetes hadden ze geen last. (Van de dalende beurskoers overigens wel, afhankelijk van wanneer de aandelen zijn ingekocht.)

De tien grootste aandeelhouders in de ‘fraudeperiode’ 2007-2011 zijn vermogensbeheerders met vele miljarden onder beheer.

In 2012 veranderden de verhoudingen omdat het bedrijf in financiële problemen kwam. Niet vanwege de omkopingszaak (die bagatelliseerde SBM toen nog), maar vanwege een mislukt project in Noorwegen. 

Het op Curaçao gevestigde investeringsfonds HAL, van de in Monaco en Rotterdam wonende miljardairsfamilie Van der Vorm, verstrekte een krediet aan SBM en verkreeg een belang van ruim 13 procent in het bedrijf. Van 2012 tot en met 2015 keerde SBM geen dividend uit. 

De beurskoers stond op 6 januari 2012 nog 15,22 euro per aandeel, zakte op 16 november 2012 naar een dieptepunt van 7,95 euro, en stond op 15 januari 2016 op 10,58 euro. 

Nu, in 2023, schommelt de koers tussen de 12 en 14 euro. Het dividend is inmiddels hoger dan ooit: 1,10 dollar dit jaar en 1 dollar vorig jaar.

Schade beperken

Voor klokkenluider Jonathan Taylor is de nu bekend geworden informatie koren op de molen. ‘Deze nieuwe onthullingen bewijzen eens te meer hoe SBM’s topmanagement op spectaculaire wijze misdaad liet lonen,’ zegt hij na het zien van de documenten. 

En dat ondanks de volgens Taylor ‘noodlottige strategie’ van Sietze Hepkema, de in 2012 aangestelde chief governance and compliance officer van SBM. Die dacht zich in stilte uit de juridische problemen te kunnen onderhandelen, zegt Taylor. Hepkema zou over zijn aanpak van de fraude bij SBM tegen hem hebben gezegd: ‘Ik hoef niet elke steen uit het verleden om te draaien en de wereld rond te gaan om de zaken recht te zetten.’ 

‘Die aanpak liet de weg open voor ongelimiteerde boetes, opgelegd door een ongelimiteerd aantal aanklagers over de wereld, over een ongelimiteerde periode,’ meent Taylor. ‘Zelfs nu nog wordt SBM onderzocht voor zijn “erfeniskwesties”.’ Zo’n onderzoek speelt in ieder geval in Monaco, en naar verluidt ook in Frankrijk.

‘Het OM moet niet gedwongen zijn een schikking te treffen die niet in verhouding staat tot het misdrijf’

Het bedrijf had moeten doen wat Rolls Royce en Odebrecht deden toen hun corrupte activiteiten in Brazilië aan het licht kwamen, vindt Taylor. ‘SBM had al zijn wandaden tijdig en volledig bekend moeten maken. En het had vervolgens voor meerdere rechtsgebieden een algemene schikkingsovereenkomst moeten ondertekenen met alle betrokken nationale aanklagers.’ 

Dat had gezorgd voor meer zekerheid voor alle belanghebbenden, zoals de aandeelhouders, vermoedt Taylor. ‘De aandelenkoers van SBM is elf jaar later even hoog als in januari 2012. Wat een manier om een bedrijf te leiden.’

SBM zegt in een reactie dat ‘de erfeniskwesties’ jaren geleden zijn opgelost ‘met alle relevante autoriteiten’. ‘Heden ten dage is SBM Offshore een ander bedrijf, met een streng en “beste-van-de-klas”-compliance- en integriteitsbeleid.’ 

Per definitie mis

‘Wanneer een boete lager uitvalt dan de corrupte winsten, dan gaat er per definitie iets mis,’ stelt Andor Admiraal van Transparency International, een non-gouvernementele organisatie die zich inzet voor meer transparantie. ‘Corruptie mag nooit lonen,’ vindt Admiraal. Ook niet voor aandeelhouders.

Volgens hem gebruikt het Openbaar Ministerie schikkingen om te voorkomen dat het onderzoek moet doen naar en in verre, moeilijke landen. ‘Het OM moet voldoende middelen krijgen om de bewijsvoering rond te krijgen, zodat het zich niet gedwongen voelt een schikking te sluiten die niet in verhouding staat tot het misdrijf. Als je ziet over wat voor enorme bedragen dit gaat, zouden kosten niet het obstakel mogen zijn.’

In dit soort grote zaken is samenwerking met andere landen nodig, zegt Admiraal. ‘Dit onderwerp moet daarom volop aandacht krijgen in bilaterale contacten.’ 

Transparency International hoopt op verbetering door de nieuwe maatregelen tegen corruptie die de Europese Commissie deze week presenteerde. ‘Ze voorzien in gespecialiseerde instellingen en gebundelde expertise. Als Europa daarin slaagt, kan dat een groot verschil maken.’

Maar los daarvan moet de onderbouwing van boetes bij schikkingen uiteraard gewoon openbaar zijn, zegt Admiraal. ‘Op dit punt is overigens al wel veel verbeterd, ook in dit geval was de rechter daar heel duidelijk over.’

Met medewerking van Harm Ede Botje