Tot aan zijn vrijwillige ontslag, enkele weken geleden, was Ulf Johannemann een van de belangrijkste partners van het internationale advocatenkantoor Freshfields Bruckhaus Deringer. Eind vorige week werd hij in zijn woning in de deelstaat Hessen gearresteerd in verband met het onderzoek naar de miljardenfraude met de teruggave van dividendbelasting. De topadvocaat werd uit voorzorg achter de tralies gezet: de Duitse politie vreesde dat hij zou vluchten, meldden bronnen aan onder meer persbureau Reuters.

Een dag eerder brachten internationale media als Bloomberg een topman van de Bank of America, Thomas Montag, in verband met het CumEx-schandaal. Zijn naam viel in de rechtbank in Bonn, waar een voormalig bankier van Merrill Lynch (ook verdacht van CumEx-fraude), over de mogelijke betrokkenheid van Montag getuigde. 

Er gaat bijna geen week voorbij zonder dat ergens in Duitsland een inval plaatsvindt of een ander nieuwsfeit rond het CumEx-schandaal valt op te tekenen. Twee weken geleden vielen de autoriteiten nog bij het kantoor van ABN Amro in Frankfurt binnen. Ook bij Freshfields waren de financiële opsporingsdiensten uit de deelstaat Hessen al een paar keer onaangekondigd op bezoek geweest om delen van het kantoor te doorzoeken. Daarbij vormden de activiteiten van belastingexpert Johannemann een belangrijk aandachtspunt. Hij wordt ervan verdacht dat hij actief medewerking heeft verleend aan banken om CumEx-transacties mogelijk te maken. Toen duidelijk werd dat de advocaat ontslag had genomen en bezittingen begon veilig te stellen, onder meer door die op naam van zijn kinderen te zetten, greep de politie hem in de kraag.

Achter de tralies

Er zullen mogelijk meer bankiers, advocaten en handelaren achter de tralies verdwijnen en de Duitse overheid zal bij alle betrokken instituten geld gaan claimen. Zoveel is duidelijk na de uitspraak in Bonn, waar rechter Roland Zickler afgelopen woensdag de tussenbalans in het monsterproces opmaakte: 'CumEx-transacties zijn in de hier aangebrachte kwestie strafbaar.' Het nieuws haalde ook de krant in Australië: ‘Collective case of thievery', vertaalde de The Sidney Morning Herald de woorden van de rechter. Dat het nieuws down under werd gebracht, is niet gek: ook de rol van de Australische investeringsbank Macquarie wordt door verschillende Duitse officieren van justitie nader onderzocht. Overal ter wereld – ook in Nederland – zullen bankiers, handelaren en betrokken advocaten wakker worden nu duidelijk is dat CumEx-handel geen handig gebruikmaken van de mazen van de wet is, maar een illegale activiteit die bestraft zal worden.

De uitspraak vormt een doorbraak in het sinds 2012 lopende strafrechtelijke onderzoek in Duitsland en het daaropvolgende strafproces in Bonn. Het oordeel van de rechter is een mijlpaal voor al diegenen die de grootschalige internationale CumEx-fraude al eerder aan het licht wilden brengen. En nergens werd vroeger aan de bel getrokken dan in Nederland: bij Fortis Bank. Dat gebeurde in 2005: zeven jaar voordat de eerste Duitse officier van justitie een strafonderzoek begon, stapte de Roemeense Fransoos Stefan Stanciu naar zijn superieuren bij Fortis om de misstanden op zijn afdeling Global Securities Lending & Arbitrage (GSLA) aan het hogere management kenbaar te maken. Zonder resultaat: Stanciu werd kort na zijn melding door zijn directe baas Frank Vogel ontslagen.

Het hogere management bij Fortis – met name Filip Dierckx, de toenmalige ceo van Fortis Merchant Banking en de huidige nummer twee van BNP Paribas Fortis – meende dat er niets verkeerd was aan de CumEx-handel. ‘De economische achtergrond van deze transacties is dat er gebruik wordt gemaakt van een fiscale mogelijkheid die voordeel op kan leveren,’ liet een woordvoerder van Fortis in 2006 aan Quote weten. Niets aan de hand dus: CumEx-handel is een geoorloofde bedrijfsactiviteit. Er verscheen ook een zogenoemde legal opinion van een chic Amsterdams advocatenkantoor waarin deze stelling werd onderschreven. Legal opinions zijn vaak nodig om de fiscaal-juridische houdbaarheid van bepaalde constructies te toetsen en van een vinkje te voorzien. In Duitsland werden zulke rapporten met betrekking tot de CumEx-handel vooral door advocatenkantoor Freshfields Bruckhaus Deringer opgesteld.

De zegen van Freshfields

Freshfields-topadvocaat Johannemann zit inmiddels achter de tralies. Hij maakte in kringen van zakenbankiers furore als de man die precies wist hoe de zaken in de extreem lucratieve en totaal risicoloze CumEx-handel juridisch voorgespiegeld dienden te worden: als een legitieme bedrijfsactiviteit. Mede dankzij zijn adviezen werd CumEx een industrieel fenomeen. Kroongetuige Benjamin Frey vertelde bij zijn vier dagen durende verhoor voor de rechtbank in Bonn onlangs dat een legal opinion van Freshfields in 2005 voor zijn leermeester Hanno Berger aanleiding was om in de CumEx-handel te stappen. 

Tot de clientèle van Johannemann behoorden de Britse bank Barclays, de Australische investeringsbank Macquarie, de Bank of America en de Canadese Maple Bank. De naam Freshfields Bruckhaus Deringer kon ‘zelfs bankmanagers overtuigen’, wanneer ze twijfels hadden over de transacties, die volgens rechter Zickler een ‘collectieve greep in de staatskas’ vormden. Al deze banken zijn in Duitsland inmiddels onderwerp van strafrechtelijk onderzoek in verband met CumEx-fraude. Het Frankfurtse filiaal van de Maple Bank werd in 2016 zelfs door de Duitse financiële toezichthouder BaFin gesloten, als gevolg van verdenkingen van belastingontduiking en witwassen, en moest honderden miljoenen onterecht geclaimde teruggave van dividendbelasting terugbetalen. Freshfields had, via Johannemann, eerder de Maple Bank te kennen gegeven dat de CumEx-transacties met een ‘overweldigende waarschijnlijkheid’ legaal waren. De bank ging failliet en de curatoren klaagden eerder dit jaar Freshfields aan en claimden 95 miljoen euro. In augustus kwam het advocatenkantoor een schikking van 50 miljoen euro overeen.

Johannemann kreeg promotie en werd internationaal hoofd belastingwetgeving. Kort daarna startte het OM een strafrechtelijk onderzoek naar hem vanwege zijn Cumex-gerelateerde adviezen aan de Maple Bank

Handelsblatt – de krant die het CumEx-schandaal momenteel het scherpst volgt – publiceerde vorige week een diepgravend artikel over de rol van Freshfields, en van Johannemann in het bijzonder. De kennelijke blindheid van het gereputeerde advocatenkantoor voor de betrokkenheid van Johannemann bij de CumEx-handel springt eruit. Kort na de ondergang van de Maple Bank in Duitsland werd Johannemann gepromoveerd tot internationaal hoofd van de praktijkgroep belastingwetgeving van Freshfields. Na zijn promotie toucheerde de advocaat een jaarsalaris van 1,9 miljoen euro. Niet lang daarna startte het Openbaar Ministerie een strafrechtelijk onderzoek naar hem, in verband met zijn CumEx-gerelateerde adviezen aan de Maple Bank.

‘Die Hosen voll’

Uit het onderzoek van Handelsblatt komen feiten naar boven die aantonen hoe diep Freshfields dankzij Johannemann bij het CumEx-schandaal betrokken is. De krant wist inzage te krijgen in delen van de strafklacht tegen de advocaat. Die bevat e-mailverkeer uit het voorjaar van 2006 en 2007. 

In het dividendseizoen van 2007 was iets misgegaan bij een grote CumEx-transactie. WestLB – toen nog de grootste Landesbank van Duitsland – had ‘plotseling’ 14 procent van alle aandelen van DaimlerChrysler op een effectenrekening staan en moest publiekelijk bekendmaken dat het de meldingsdrempels voor aandelenbezit had overschreden. Op het hoofdkantoor van WestLB in Düsseldorf kon niemand verklaren waarom de Landesbank een grootaandeelhouder van de autofabrikant wilde zijn. En er was niemand die vertelde dat WestLB betrokken was bij transacties die ten koste gingen van de Duitse belastingbetaler.

‘Onze WestLB cum-ex-vrienden sloegen de dag voor de jaarlijkse algemene vergadering hard toe,’ mailde een van Freshfields’ advocaten aan een distributeur. Johannemann antwoordde: ‘De eerste short sellers zijn al nerveus.’ De eveneens betrokken Amerikaanse investeringsbank Lehman Brothers had volgens Johannemann ‘die Hosen voll’. Daar voegde hij een zin aan toe die hij in zijn Duitse cel mogelijk nog eens zal overdenken. Indien de transacties van WestLB werden onderzocht, ‘zou kunnen blijken dat Lehman iets onfatsoenlijks heeft gedaan’.

Ook de Fortis-afdeling die vol inzette op de CumEx-handel speelde het spel samen met WestLB

Diezelfde Landesbank WestLB speelt een opvallende rol in de verklaringen die Stefan Stanciu al in 2005 aflegde en later tegenover onderzoekers van de FIOD herhaalde. Ook de Fortis-afdeling die vol inzette op de CumEx-handel speelde het spel samen met WestLB. Dat bleek onder meer uit het Incident/Analysis Report van Fortis compliance over de melding van klokkenluider Stefan Stanciu. Hieruit kwam naar voren dat Fortis via zijn afdeling GSLA een transactie van 5 miljard euro in aandelen Deutsche Bank (10 procent van het totaal aantal aandelen) opzette om dividend te strippen en daarmee een greep in de Duitse schatkist te doen; GSLA hield daaraan uiteindelijk 100 miljoen euro over. WestLB speelde bij die specifieke transactie een belangrijke rol. 

Het Nummus-rapport

Dat Johannemann zich terdege bewust was van het frauduleuze karakter van de CumEx-handel, blijkt ook uit de ‘short sellers’ die hij in zijn mail noemt. Short selling is de verkoop van aandelen die de verkoper nog niet bezit. Precies dat mechanisme speelt een centrale rol in de constructies binnen de CumEx-handel: zo leken er op een gegeven moment meerdere eigenaren van het aandeel te zijn. Daardoor konden bij een CumEx-transactie gedurende korte tijd meerdere partijen de teruggave van de dividendbelasting claimen, terwijl slechts een partij daartoe gerechtigd was.

Juist de rol van de short sellers werd door de betrokkenen in de CumEx-handel verdonkeremaand, zo maakte kroongetuige Benjamin Frey duidelijk bij zijn verhoor eind oktober. Die praktijk werd eenvoudigweg ontkend, zei Frey. ‘Dat was van te voren afgesproken, alle betrokken waren ervan op de hoogte. Ze deden net alsof ze elkaar niet kenden. We begonnen eendrachtig leugens te verspreiden.’

Elke partij waarmee de miljardentransacties met aandelen werden opgezet en die deelde in de opbrengsten, was nauwkeurig geïnformeerd

Er werden ook structuren bedacht die over andere schakels liepen. Een van die banken die via een oud-werknemer zo’n structuur opzette, was de Deutsche Bank (DB). De voormalig werknemer had daartoe een aparte vennootschap opgezet, Nummus, waarin DB participeerde. In mei 2012 – de periode dat het OM in Duitsland in actie begon te komen – kreeg Freshfields opdracht van de Deutsche Bank om onderzoek te doen naar de transacties bij dit Nummus. Ulf Johannemann werd verzocht het onderzoek op zich te nemen. ‘De belastingdienst was met name geïnteresseerd in de vraag of DB op de hoogte was van eventuele aankopen door Nummus van een short seller’, staat in het door Johannemann ondertekende rapport, dat in handen is van FTM.

In dit geheime Nummus-rapport staan bijzondere conclusies, die een grote onwetendheid van de bankiers omtrent het minutieus opzette raderwerk van afspraken en transacties suggereren. Zo beweerden de onderzoekers van Freshfields dat zij niet konden vaststellen wanneer DB-medewerkers ‘voor het eerst gewaar werden dat aandelentransacties op de registratiedatum van het dividend onevenredig hoge handelswinsten opleverden’. Ook vond Freshfields geen bewijs dat mensen die voor de afdelingen in kwestie handelden, uitgebreide kennis hadden van de betrokkenheid van de collega’s in Londen, en wist de Tax Group noch de afdeling juridische zaken dat de aandelen waarvoor belastingteruggave werd gevraagd, via een short seller waren verworven.

Verklaringen als die van kroongetuige Frey tonen echter aan dat de mannen aan de top van elk detail op de hoogte waren. Elke partij waarmee de miljardentransacties met aandelen werden opgezet en die meedeelde in de opbrengsten, was nauwkeurig over zijn deel geïnformeerd. Niets werd aan het toeval overgelaten, alles was tot in de puntjes geregeld, zo blijkt uit de stukken en de verklaringen van getuigen. 

Gesprekken via de vaste lijn werden standaard opgenomen, en kennelijk was daar geen behoefte aan: deze handelaren gebruikten liever mobiele telefoons

Dat beschreef ook Stefan Stanciu al in 2005 en 2006, toen hij zijn observaties eerst met Fortis compliance en later met de FIOD deelde. Onder leiding van zijn baas, Frank Vogel, werden in een tijdsbestek van enkele dagen vele miljoenen verdiend. Het viel Stanciu onder andere op dat de handelaren bij het opzetten van deze ‘risicoloze’ transacties de vaste telefoonlijnen van de bank meden. De gesprekken via de vaste lijnen werden standaard opgenomen, en kennelijk was daar geen behoefte aan: deze handelaren gebruikten liever mobiele telefoons. Het ging niettemin om zeer omvangrijke transacties, waarbij voor miljarden posities werden ingenomen.

In Freshfields’ Nummus-rapport ontbreken dit soort details. Volgens het rapport is er geen sprake van een geraffineerde orchestratie, er wordt gewoon door verschillende afdelingen van de bank goud geld verdiend zonder dat ze precies weten wie de eigenaren zijn van de aandelen die worden verhandeld.

Afgelopen juni stelde de Deutsche Bank dat het nooit ‘heeft deelgenomen aan een georganiseerde CumEx-markt, niet als short seller, niet als CumEx-koper’. De bank erkende echter dat zij, ‘als een belangrijke deelnemer op de kapitaalmarkten, [..] betrokken was bij CumEx-transacties van haar klanten’. De bank werkt inmiddels mee met de autoriteiten.

Hoewel Johannemann en zijn collega Peter Reiter in hun Nummus-rapport DB feitelijk vrijpleiten van actieve deelname aan CumEx-transacties, laten zij wel de transactiestructuur in volle glorie zien. Het rapport toont de verschillende afdelingen van DB, evenals de partijen waarmee de Duitse grootbank in de CumEx-transacties zakendoet, zoals de Londense zakenbank Investec en… Fortis.

Afbeelding afkomstig uit het Nummus Report van Freshfields Bruckhaus Deringer voor Deutsche Bank, d.d. 16 juli 2013

Bonus voor Dierckx

Typerend voor de betrokkenheid van Fortis is dat Johannemann en Reiter bij hun onderzoek voor het Nummus-rapport ‘Fortis’ als zoekterm gebruikten bij het napluizen van de mails van betrokkenen: ‘The e-mails of Mrs. [..] were searched for the terms “Nummus”, “GmbH”, “short”, “German”, “Investec” and “Fortis”.’

In de transactiestructuur die het schema laat zien, is Fortis actief met de afdeling Fortis Prime Fund Solutions, een zogenoemde custodian. Uit eerder onderzoek van FTM blijkt dat de afdeling Fortis Clearing Bank (later: ABN Amro Clearing Bank) vaker actief is in CumEx-transacties. De afdelingen die betrokken zijn bij CumEx krijgen na de nationalisatie van Fortis en ABN Amro in september 2008 enige aandacht bij de zogeheten strategiebijeenkomsten op het ministerie van Financiën, waar ambtenaren en bankiers samen aan tafel zitten. Via een wob-verzoek kon FTM de hand leggen op documenten uit die periode.

Enkele daarvan betreffen de afdeling Global Securities Financing Group (GSFG). Dat is de afdeling die voor 2006 Global Securities Lending & Arbitrage (GSLA) heette en ooit de werkgever was van klokkenluider Stefan Stanciu. Hoewel de naam werd gewijzigd, veranderde het verdienmodel niet: er werd vooral geld verdiend met de CumEx-handel. ‘GSFG is de naam gegeven aan activiteiten binnen Markets die zich richten op [..] en tax arbitrage. Klanten zijn voornamelijk institutionals en professional marktpartijen,’ staat in een van de sheets die door de consultancyfirma Booz & Company zijn opgesteld. Hierin staan enkele technieken beschreven om dividendbelasting af te romen:

‘Arrangement of trades across multiple tax regimes to benefit from differences in tax rates – e.g. temporarily transferring the ownership of dividend-paying shares to a third-party based in a low-tax domicile.’

En:

'Profit derived from sharing achieved tax savings across all parties involved in the trade'.

In een andere sheet staan de inkomsten die de afdeling genereert. De bedragen zijn weggelakt.

Uit het document ‘Perspective on GSFG, ABN Amro NL / Fortis Bank NL’ van Booz & Company. De inhoud kwam tot stand op basis van interviews met Fortis management

Opvallend is dat in 2007 als in 2008 – de jaren die zowel in het Nummus-rapport van Freshfields als in de sheets van Booz & Company relevant zijn – Filip Dierckx, de grote baas van Fortis Merchant Banking, een flinke bonus krijgt van 1 miljoen euro. Ook GSFG valt onder Merchant Banking. De details over de bonus komen pas jaren later naar buiten, als Dierckx verhoord wordt vanwege het Belgische strafonderzoek naar Fortis.

Advocaten aan de Zuidas

De beloning van Fortis-topbestuurder Dierckx verbleekte bij de bonussen van de voormalige baas van Fortis GSLA: Frank Vogel. De Nederlander kreeg in de periode 2001-2004 liefst 16,8 miljoen euro uitgekeerd. Hij verdiende daarmee zelfs een veelvoud van het salaris van de toenmalige Fortis-bestuursvoorzitter Jean-Paul Votron. Dat viel bij de top van Fortis in Brussel niet goed. Kort nadat Stefan Stanciu bij Fortis was ontslagen, werden ook Vogel en een andere GSLA-manager op straat gezet. Het tweetal verzette zich tegen het ontslag en begon een rechtszaak tegen de klokkenluider, die hen in diskrediet zou hebben gebracht. Daarbij voerden ze aan dat de melding van Stanciu niet legitiem was. Er was immers niets mis met de door hem beschreven CumEx-handel. Tot dat oordeel was een belangrijk Amsterdams advocatenkantoor ook al gekomen. ‘Volgens een door Allen & Overy geschreven legal opinion zijn de transacties legitiem,’ staat in het vonnis van de Amsterdamse rechtbank van januari 2007. Die legal opinion was in opdracht van Fortis gemaakt.

[Kantoor Allen & Overy aan de Apollolaan in Amsterdam. Foto: Follow the Money]

Vragen hoe Allen & Overy destijds tot dit juridische oordeel over CumEx is gekomen, wenst het kantoor niet te beantwoorden. ‘Ik kan geen gehoor geven aan uw verzoek, omdat wij nooit reageren op zaken voor cliënten,’ laat Jessica Klugkist, Head of Business Development and Marketing van Allen & Overy, desgevraagd weten.

Het Amsterdamse advocatenkantoor is zeker niet het enige kantoor hier te lande dat juridische beoordelingen heeft gegeven in verband met de CumEx-handel en de structuren die daarmee gepaard gaan. Een jaar geleden onthulde FTM op basis van de documenten uit het Duitse strafdossier dat ook de Nederlandse vestiging van Freshfields een legal opinion voor een CumEx-transactie heeft afgegeven. In 2011 wilde Zwitserse bank Sarasin – waarvan de Rabobank op dat moment 46 procent van de aandelen en 69 procent van het stemrecht bezat – een fonds opzetten. Dat fonds, ‘FBI’, was bedoeld om het belastbaar inkomen van een vermogende klant in Nederland ‘te reduceren’. De structuur van “FBI’ werd juridisch goedgekeurd door Freshfield Bruckhaus Deringer aan de Strawinskylaan in Amsterdam.

Ook de Nederlandse kantoren Lexence en Clifford Chance waren als adviseurs betrokken bij het opzetten van het GSA Feeder Fund voor de Zwitserse bank Sarasin. Het GSA Feeder Fund – een fonds naar Nederlands recht – behoorde tot een cluster van vier fondsen die in het voorjaar 2011 door Sarasin waren opgezet voor ‘Dividenden-Arbitrage Produkte’. Volgens het Duitse OM hadden de toevoerfondsen maar één doel: CumEx-transacties.

Achter GSA Feeder Fund bleek weer een andere vennootschap schuil te gaan: GFSF Asset Management, het bedrijf dat Frank Vogel na zijn ontslag bij Fortis oprichtte. Uit interne Sarasin-documenten blijkt dat GSFS Asset Management voor het beheren van GSA een management fee van 2 procent had bedongen, met een minimum van 840.000 euro. Daarnaast zou GSFS nog eens 40 procent binnenhalen aan preferente aandelen en ‘performance fee’, schreef FTM in november 2018. Vogels advocaat, Jasper Hagers van Blenheim advocaten, liet FTM toen weten dat hij op het standpunt stond dat CumEx-handel ‘legaal’ was. Op de vraag of hij na het oordeel van de Duitse rechter nog steeds die mening is toegedaan, antwoordt Hagers: ‘U verwijst naar een zaak met een feitencomplex waarin de heer Vogel zich niet herkent. De transacties van mijn cliënten waren en zijn legaal.’