Trouw had de primeur en opende op 4 maart de krant ermee: ‘Nederlands techmiljardair schenkt miljoen aan campagne D66, en tonnen aan PvdD’. In totaal schonk IT-ondernemer Steven Schuurman via zijn Dreamery Foundation 1,35 miljoen euro: 1 miljoen aan D66, en 350 duizend euro aan de PvdD.

Dat zijn voor Nederlandse begrippen ongekend grote donaties, en dat nota bene twee weken voor de verkiezingen zouden beginnen. Donateur Schuurman bracht ‘in één klap de campagnekas bij D66 en de Partij voor de Dieren op oorlogssterkte,’ meldde de krant. Hij deed dat, zo legde Schurman uit in Trouw, om aandacht voor de klimaatverandering te vragen. ‘Ik wil dat er een echte oplossing komt voor de klimaatcrisis. En die moet van de politiek komen.’

Het nieuws sloeg in als een bom. ‘Ik praat niet snel over Amerikaanse toestanden, maar dit zijn wel Amerikaanse toestanden,’ tweette Guus Valk, chef politiek van NRC Handelsblad, een paar uur nadat het nieuws bekend werd. Hij verwees daarmee naar de miljarden verslindende campagnes die presidentskandidaten in dat land voeren. Politicoloog André Krouwel (Vrije Universiteit) uitte later die dag zijn zorgen tegenover de NOS: ‘Want een donateur wordt zo een beetje werkgever van de politici, en naar wie luistert een partij dan? Naar de kiezer of naar de donateur?’ 

Eind augustus gaat D66 plots geld als water uitgeven aan online campagnes

Follow the Money onderzoekt in het dossier Partijfinanciering al geruime tijd hoe onze politieke partijen worden gefinancierd, welke donaties ze krijgen, of ze die naar behoren melden en of deze geldschieterij hun onafhankelijkheid beïnvloedt.

Hoe kijkt Kars Veling, voorzitter van de overheidscommissie die in 2018 de Wet financiering politieke partijen (Wfpp) evalueerde, in dit licht tegen de giften van Schuurman aan? ‘Het is hoogst ongewoon. Voor zover ik weet is dit in Nederland nog niet eerder voorgekomen.’ Hoe groot acht hij de kans dat rijke donateurs vaker met grote giften zullen proberen het krachtenveld tijdens politieke campagnes te beïnvloeden, en daarmee het democratische proces veranderen? ‘Het is nog te vroeg om te zeggen dat dit een gamechanger is. Dat zal de toekomst moeten uitwijzen,’ zegt Veling.

En hoe zit het met de timing? Schuurmans donatie werd in december 2020 verzegeld, nadat de partij eerst uitgebreid onderzoek had gedaan naar de man zelf en meermaals met hem had gesproken, zegt D66 op vragen van FTM. Eind augustus en vanaf december geeft D66 plots geld als water uit aan online campagnes. Maandenlang is de partij op afstand kampioen inkoper van advertenties bij online platforms.

Pas in februari begint het CDA in te lopen, maar nog steeds heeft D66 van alle partijen online het meeste campagnegeld uitgegeven: gisteren stond de teller op ruim 4 ton. Extra opmerkelijk: D66 zegt kritisch te staan tegenover tech-giganten als Google en Facebook. In oktober 2020 schreef de partij nog: ‘De invloed van social media groeit, zeker als manier om kiezers te bereiken. Omdat dit niet neutraal gebeurt is de toenemende afhankelijkheid van techreuzen zoals Facebook, Twitter en Google een gevaar voor onze democratie.’

In deze grafiek zie je hoeveel geld partijen van week tot week uitgaven aan online advertenties. Klik op de knop om de visualisatie te starten.

Schuurmans bekendmaking van zijn schenking kwam kort voordat het ministerie van Binnenlandse Zaken het overzicht zou publiceren van alle donaties boven de 4.500 euro die tijdens deze verkiezingscampagne aan politieke partijen zijn gedaan; dat overzicht is gistermiddag vrijgegeven.

Joost Berkhout, politicoloog aan de Universiteit van Amsterdam, deed onderzoek naar lobbyen op het Binnenhof. Over Schuurmans bekendmaking van afgelopen week zegt hij: ‘De pers voor zijn en zelf als eerste met het nieuws naar buiten komen, is verstandig. Dan laat je zien dat je niets tracht te verbergen. Zo houd je de controle over het verhaal.’

Plafond voor grote donaties

Donaties aan politieke partijen (of hun prominenten) leiden al snel tot wilde verhalen. ‘Mede daarom hameren wij altijd op transparantie,’ zegt Jan Kleijssen, verbonden aan de Europese anti-corruptiewaakhond GRECO, die ook corruptie in de politiek onderzoekt. ‘D66 heeft misschien geleerd van de kwestie over het appartement van Pechtold. Als Pechtold die gift indertijd meteen had gemeld, inclusief de naam van de gever, had dat waarschijnlijk tot minder problemen geleid, omdat het dan niet leek of hij de gift achterhield. Dat ging nu anders: de donatie van Schuurman is openlijk gemeld en lijkt dus netjes.’

Verandert zo’n enorme donatie iets aan de campagne? Sven Kockelmann hintte in een gesprek met Schuurman in het praatprogramma Op1 op een wedloop onder grote donateurs. Sarah de Lange, bijzonder hoogleraar politicologie en eerder lid van de commissie-Veling, is daar niet zo bezorgd over. ‘Je kunt een hoop doen met dat geld, maar verkiezingen koop je er niet mee.’ Wel is nadenken over een plafond voor donaties verstandig, zegt ze. ‘Sinds begin deze eeuw is er een voorzichtige trend naar grotere donaties. Ten tijde van ons onderzoek zagen we bedragen van tienduizenden euro, met incidenteel uitschieters van een ton. We hebben indertijd wel gezegd dat als die in de toekomst vaker zouden voorkomen, dat aanleiding kan zijn om te bekijken of een plafond toch nodig is.’

‘Het ging er hier wat betreft donaties aan partijen altijd redelijk bescheiden aan toe. De schenking van Schuurman is echt een steen in het water’

Ter vergelijking: de grootste donatie die een Duitse partij – het CDU van bondskanselier Angela Merkel – bij de laatste verkiezingen kreeg, was zeven ton, vertelt De Lange. ‘En dan heb je het wel over een land dat vele malen groter is dan Nederland. Dat maakt de gift van Schuurman echt opvallend groot.’

‘Het ging er in Nederland wat betreft donaties aan partijen altijd redelijk bescheiden aan toe. De schenking van Schuurman is in dat opzicht echt een steen in het water,’ vindt Gerrit Voerman, hoogleraar Ontwikkeling en functioneren van het Nederlandse en Europese partijstelsel aan de Rijksuniversiteit Groningen. Dat D66 eerst uitgebreid onderzoek heeft gedaan naar de donateur alvorens zijn gift te accepteren, vindt hij loffelijk. Toch plaatst hij een vraagteken bij de politieke afweging die de partij heeft gemaakt. ‘D66 is altijd een partij geweest van radicale democratisering en het bevorderen van een level playing field: iedereen gelijke kansen. Dat is hier wel even te grabbel gegooid.’

Voerman vindt Schuurmans gift dan ook te ver gaan. ‘Je moet eigenlijk een plafond inbouwen voor politieke donaties. Dat vind ik redelijker dan dat er een suikeroom langskomt die eventjes één partij bevoordeelt.’

Partij te koop

Ook VVD-maecenas Cor van Zadelhoff komt met bedenkingen wanneer FTM hem vraagt om een reactie op de omvang van Schuurmans schenking.

‘Ik ben er geen voorstander van. Het is veel eleganter als er een breed draagvlak bij de supporters van een partij is. Ik heb zelf wel eens met de gedachte gespeeld om in één keer een grote donatie te doen, maar heb dat vanwege dat draagvlak niet gedaan. Er was ook een andere reden: het doet het imago van een partij geen goed wanneer er enkele zeer dominante geldverstrekkers zijn. Je wilt niet de schijn wekken dat een partij te koop is.’

Van Zadelhoff gelooft vooralsnog niet dat de donatie van Schuurman een gamechanger is. ‘Dat zou ook niet goed zijn voor de Nederlandse politiek. Schuurman doneert vanwege enkele thema's – milieu en klimaat.'

Inmiddels lijkt haast iedereen vergeten te zijn dat al eerder een partij grote donaties kreeg: de Lijst Pim Fortuyn (LPF). Fortuyn wist prominente vastgoedmensen aan zich te binden. Tijdens de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen van mei 2002 kon zijn net opgerichte LPF met 1,4 miljoen euro campagne voeren. Dat bedrag was bijeengebracht met giften en leningen, variërend van 50.000 euro tot vele tonnen. Onder de geldschieters: vastgoedmagnaat Ed Maas, Chris Thünnessen, de man achter Metterwoon bv, en projectontwikkelaar Jos van Erk.

Maas en Thünnessen verstrekten de LPF bovendien ieder een krediet van 300.000 euro. In mei 2003 hielp Metterwoon bv de noodlijdende nazaten van Fortuyn daarnaast uit de brand met een lening van 800.000 euro. Thünnessen wilde daarvoor wel iets terug, achterhaalde NRC Handelsblad: invloed op de partij. ‘In een brief van het partijbestuur van 19 november 2003 kreeg Thünnessen het verwijt van “ontoelaatbare inmenging met bestuurlijke aangelegenheden”. Zo moest het partijbestuur van Thünnessen met onmiddellijke ingang opstappen en had de ondernemer een namenlijst van kandidaten die in een nieuw te vormen bestuur moesten worden opgenomen,’ schreef NRC Handelsblad. Het partijbestuur weigerde overigens, en overwoog liever surseance van betaling aan te vragen.

‘Partijen moeten afwegen of zo’n gift verenigbaar is met hun onafhankelijke rol binnen de democratie’

Opnieuw is de vraag actueel of een donateur die zo’n enorm bedrag geeft, iets terug verwacht voor zijn schenking. En zo ja: verstoort dat het democratische proces? Die kans bestaat, stelt Sarah de Lange. ‘Waarom doet iemand dit? Partijen moeten afwegen of zo’n gift verenigbaar is met hun onafhankelijke rol binnen de democratie. Dan kom je uit bij de achterliggende gedachte van de wet: dat er openheid wordt betracht, opdat de politiek controleerbaar blijft.’

Wanneer die openheid in het gedrang komt? Jan Kleijssen geeft een voorbeeld. ‘Als het bedrijf van de betrokken donateur direct zou profiteren van een door die politieke partij ingediend wetsvoorstel, of van hun stemgedrag.’

Wie is deze filantroop?

Om te bepalen of daarvan sprake is, is het zaak na te gaan wie de Delftenaar Schuurman (1975) is. Na een studie electrical engineering aan de Technische Hogeschool Rijswijk (tegenwoordig: The Hague University of Applied Sciences), begint Teunis Steven Schuurman in 2000 als software-consultant bij IT-dienstverlener Sogyo in De Bilt. Vijf jaar later heeft hij zich opgewerkt tot managing partner, maar zijn ambities reiken verder. Hij vertrekt.

In 2005 richt hij met anderen SpringSource op, dat bedrijven helpt bij het ontwikkelen van opensource web-applicaties. Het bedrijf is internationaal georiënteerd en heeft al snel kantoren over de hele wereld. Vier jaar later wordt SpringSource voor 420 miljoen dollar overgenomen door softwaregigant VMware, dat groot geworden is met cloud computing en virtuele machines.

Schuurman is daarna enkele jaren ceo bij Orange11, dat hij in 2002 oprichtte; het bedrijf maakt mobiele software voor zeer uiteenlopende klanten. In juli 2012 wordt Orange11 voor 6,25 miljoen euro overgenomen door het Deense Trifork.

De echte klapper moet dan nog komen. In de zomer van 2012 richt Schuurman met drie anderen Elastic op. Het belangrijkste product is Elasticsearch, software waarmee organisaties hun gegevens gemakkelijk kunnen opslaan, ordenen en doorzoeken.

Schuurman staat op nummer 33 van de Quote 500 in 2020 met een geschat vermogen van 1,1 miljard euro

Elastic groeit als kool en weet in de jaren die volgen de hele wereld aan zich te binden. Wie ’s ochtends zijn of haar Facebook-account bekijkt, ’s middags een serie kijkt op Netflix, ’s avonds een taxi bestelt via Uber en voor het slapen gaan nog even een artikel zoekt op Follow the Money, heeft vier keer gebruik gemaakt van software die door Elastic is geschreven.

Wanneer het bedrijf in oktober 2018 naar de beurs gaat in New York, worden de oprichters miljardair. Schuurman staat op nummer 33 van de Quote 500 in 2020 met een geschat vermogen van 1,1 miljard euro. Geld en zijn imago interesseren hem weinig, zei hij in 2016 al: hij loopt liefst op teenslippers tussen zijn werknemers.

Onderwijs vermarkten

Tussen de bedrijven door weet Schuurman niettemin tijd te vinden om in 2018 de stichting FutureNL op te richten. Het doel: ‘het bevorderen van onderwijs, waaronder het bijbrengen van digitale vaardigheden aan kinderen en het hen laten ontdekken van de creatiekracht van technologie door middel van het ontwikkelen van digitale leermiddelen, lesmateriaal en leerlijnen.’

Daarmee lift de stichting expliciet mee op het in 2015 gelanceerde CodePact, een initiatief van VVD-politica en oud-Eurocommissaris Neelie Kroes. Kroes stond in 2013 al aan de wieg van de nationale ‘codeweken’, georganiseerd in 50 Europese landen, om programmeren (‘coderen’) te promoten. In 2017 deden daar bijna 1 miljoen mensen aan mee. CodePact maakt deel uit van de zogeheten StartupDelta, en wil programmeren in het onderwijs integreren. Multinationals als Google, IBM, KPN, ING, Vodafone, Oracle, Randstad en Deloitte werken eraan mee. Schuurmans FutureNL is partner.

De PO-Raad, die zich inzet voor het primair onderwijs, is sterk gekant tegen deze inmenging door het bedrijfsleven in het onderwijs. In 2017 waarschuwde de PO-Raad: ‘Er is een stevige lobby gaande van bedrijven (onder meer de partners binnen het CodePact) die digitale vaardigheden en met name programmeren in het (basis)onderwijs willen verplichten. Zij vinden dat dat nodig is om goed voorbereid te zijn op de banen van de toekomst en om het tekort aan technici op de arbeidsmarkt aan te pakken. Dit gaat om een eenzijdige roep vanuit het bedrijfsleven. Geeft de politiek gehoor aan deze lobby, dan betekent dit dat het bedrijfsleven het curriculum van het onderwijs bepaalt en dat is onwenselijk.’

Lobbyclub voor tech-giganten

Als partner van CodePact heeft FutureNL grote doelen en daar hoort een stevig bestuur bij: Schuurman is zelf voorzitter. Onder de andere bestuursleden bevinden zich Laurentien van Oranje, naast lid van het Nederlandse Koninklijk Huis ook Speciaal Gezant Geletterdheid voor de UNESCO (en dochter van Laurens Jan Brinkhorst, oud-staatssecretaris, oud-minister en oud-fractievoorzitter van D66).

In de raad van advies zitten onder meer Laurentiens echtgenoot Constantijn, prins van Oranje, die ‘special envoy’ is voor TechLeap.NL, voorheen StartupDelta; Pieter Zwart, mede-oprichter en bestuursvoorzitter van CoolBlue; en Ernst Jan Stigter, tot eind vorig jaar algemeen directeur van Microsoft Nederland en nu directeur van de Land Life Company, dat wereldwijd bossen wil planten. Microsoft betaalde in 2018, onder Stigters directeursschap, 170.000 dollar om 11.000 schoolbestuurders en leerkrachten in het basisonderwijs te trainen in het lesgeven van digitale vaardigheden, op initiatief van FutureNL.

Ronilla Snellen, directeur van FutureNL: ‘Onze Raad van Advies voert een actieve lobby richting de landelijke politiek om het ontwikkelen van digitale vaardigheden op te nemen in het curriculum. Als het structureel wordt ingebed in het Nederlands onderwijs, is onze missie geslaagd.’

Op 10 oktober 2017 hing Snellen op Twitter de vlag uit. De politiek heeft gehoor gegeven aan de lobby van FutureNL: het doel van de stichting – digitale geletterdheid in het primair onderwijs bevorderen – is in het regeerakkoord van het kabinet Rutte III opgenomen. Twee jaar later opent koningin Máxima de Nationale AI Cursus Junior, een lespakket over kunstmatige intelligentie gebaseerd op lesmateriaal ontwikkeld door FutureNL.