Over de rol van de rechter in de samenleving moet vrijelijk kunnen worden gedebatteerd. Wat we echter zien is dat sommige politici rechters in een slecht daglicht willen plaatsen, en andere zich te krampachtig tonen om daar met enige wijsheid op te reflecteren. Dat bleek maandag ook weer in de hoorzitting in de Tweede Kamer die door Thierry Baudet, voorman van Forum voor Democratie, was aangezwengeld. In D66-kringen vrezen ze dat met een debat over rechters de rechtsstaat zelf wordt ondermijnd. Terwijl Baudet beweert dat de zittende magistratuur de macht in Nederland overneemt, door hem aangeduid als ‘dikastocratie’. Beide stellingen zijn onzinnig.

Vanzelfsprekend mag een politicus kritiek hebben op een verstrekkende uitspraak zoals de Urgenda-zaak (hierover schreef hoogleraar staatsrecht Wim Voermans al in februari op Follow the Money). In die zin bevatte het ingezonden stuk van Baudet en partijgenoot Paul Cliteur dat maandag in de Volkskrant werd gepubliceerd, geen onredelijk betoog. Maar de uitspraak van de Hoge Raad in de Urgenda-zaak maakt nog niet dat rechters in Nederland de macht hebben overgenomen. De stellingen van Forum voor Democratie (FvD) laten vooral het licht op iets heel anders schijnen: het huichelachtige karakter van deze politieke partij. Het is ironisch dat juist FvD betoogt dat de rechter in Nederland te veel politieke macht naar zich toetrekt. Zoals ik zal laten zien: geen partij zocht zo vaak haar gelijk via de rechter als het FvD, en dat in haar korte bestaan. Deze week eist Baudet van de rechter dat het journalistieke programma Buitenhof een uitspraak over hem moet rectificeren. Het is de zoveelste procedure in een reeks.

Op zich is dat al saillant. Politici plegen niet te procederen als iets hun niet zint. Zij hoeven slechts een microfoon te grijpen die altijd wel ergens in de buurt bungelt. Een politicus die iets wil rechtzetten, doet dat in het publieke debat. Als hij via de reguliere pers – de MSM – niet de gewenste aandacht krijgt, bedient hij zich in toenemende mate van zijn eigen kanalen, waaronder Twitter, Facebook en YouTube. De politicus die aandacht voor zijn zaak wil, hoeft helemaal niet naar de rechter. Forum voor Democratie ziet dat anders. De proceslust van deze partij, of van Baudet persoonlijk, is opvallend. Zeker aangezien die onverenigbaar lijkt met zijn eigen opvatting over de rechterlijke macht in Nederland.

Volgens Baudet bedrijven rechters politiek. Forum voor Democratie viel de rechterlijke macht aan vanwege uitspraken over maatschappelijke thema’s die de partij niet bevielen. Rechters mogen zich niet met zaken bemoeien die tot het domein van de politiek behoren, zo laat de opvatting van Baudet zich parafraseren. Rechters zouden te veel macht hebben, waardoor Nederland een ‘dikastocratie’ zou zijn geworden: ‘het zijn de rechters die regeren’.

Zelf procedeerde het FvD gretig over politieke thema’s die het via de rechter naar eigen hand wilde zetten

De partij meent zelfs dat rechters daardoor een gevaar vormen voor de democratie. Zij nemen beslissingen op grond van ‘vage principes uit internationale verdragen’ zoals ‘het VN Kinderverdrag’, en het mag niet zo zijn, zo verkondigde Baudet afgelopen jaar, ‘dat regering en parlement het nakijken hebben, omdat rechters zeggen: zo moet het’. Deze ontkenning van de rule of law – het voornaamste kenmerk van een rechtsstaat: dat ook de Staat onderworpen is aan de wet – zal Baudet achteraf vast anders willen uitleggen. Het is in elk geval in strijd met zijn eigen proceshouding. Zelf procedeerde het FvD gretig over politieke thema’s die het via de rechter naar eigen hand wilde zetten. De partij deed dit herhaaldelijk, overigens steeds tevergeefs.

Een zuiver politieke rechtszaak

Zo wilde Forum in 2016 de overheid via de rechter dwingen extra stemhokjes te plaatsen, omdat gemeenten volgens Baudet te weinig deden om te zorgen dat alle burgers konden stemmen. De partij beriep zich daarbij nota bene op het VN Gehandicaptenverdrag en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Precies, de `vage principes’ en de verdragen die Baudet zo verfoeit. De rechter wees de eis af, omdat ‘niet kan worden vastgesteld dat gemeenten tekortschieten in hun taak’, en als het FvD daar anders over dacht, kon het zich tot de gemeentebesturen richten.

Datzelfde jaar vorderde Baudet in een kansloos kort geding van de NOS toegang tot een lijsttrekkersdebat waarvoor hij niet was uitgenodigd. Ook hier beriep hij zich op Europese mensenrechten, nu omdat zijn politieke uitingsvrijheid beperkt zou zijn. Hij vond dat de rechter moest ingrijpen. De rechter bleef echter af van de journalistieke vrijheid van de NOS, en weigerde de vordering.

Nog bonter maakte Baudet het in 2017, toen het FvD de rechter vroeg om de regering te bevelen een wetsvoorstel te doen. Ook deze zaak werd gebaseerd op internationale verdragen die de Staat hiertoe zouden verplichten. Het door Baudet gevorderde wetsvoorstel zou moeten leiden tot intrekking van de goedkeuring van het associatieverdrag tussen de EU en Oekraïne. Volgens de partij was de Staat hiertoe verplicht op grond van het Oekraïne-referendum. De Tweede Kamer had een motie van SP met dezelfde strekking echter al afgewezen. Baudet probeerde zijn standpunt vervolgens via de rechter door te zetten.

Forum voor Democratie eist voor zichzelf op wat het anderen wil ontzeggen

Dat was een zuiver politieke rechtszaak: het FvD had hier zijn eigen ‘Urgenda-zaak’. Alleen ging de partij een flinke stap verder: Baudet wilde dat de rechter een wetsvoorstel zou opdringen aan de wetgever die dat eerder had weggestemd.  Deze opstelling is natuurlijk onverenigbaar met het recente gejeremieer over de rechterlijke macht. We zien dat Forum voor Democratie voor zichzelf opeist wat het anderen wil ontzeggen.

De overwegingen in het vonnis zijn daarom het lezen waard: ‘Forum voor Democratie heeft nog betoogd dat afwijzing van de vorderingen enkel op grond van de overweging dat de rechter niet in de politieke besluitvorming dient te treden in strijd is met het bepaalde in artikel 6 en 13 EVRM en het bepaalde in artikel 47 EU-Handvest’. De partij wilde de rechter dus politieke macht opdringen. De partij van Cliteur en Baudet betoogde juist dat de rechter alle vrijheid had om in te grijpen in de politieke besluitvorming. Dit – en daar komt het weer – op basis van internationale verdragen. Dat staat lijnrecht op het betoog dat diezelfde Cliteur en Baudet maandag in de Volkskrant hielden.

De rechtbank gaf Baudet een helder lesje staatsinrichting: ‘Het vaststellen van wetten in formele zin is ingevolge artikel 81 van de Grondwet opgedragen aan de regering en de Staten-Generaal [..] De rechter mag niet ingrijpen in deze procedure van besluitvorming.’ 

Forum voor Democratie wilde heel graag een rechter die op de stoel van de overheid ging zitten. Met andere woorden, Baudet was op zoek naar een dikastocraat. Die bleek er echter niet te zijn.

Met zijn recente aanval op rechters toont het FvD hoe hypocriet het standpunt van de partij is. Voor het eigen gelijk gelden kennelijk andere normen. Ook het kort geding van Baudet tegen de VPRO inzake Buitenhof dat morgen dient, laat dat zien. Baudet vindt dat hij in het journalistieke debatprogramma verkeerd is geciteerd, wil dat de rechter de uitspraken van de presentator toetst aan de feiten, en eist rectificatie omdat hij vindt dat jegens hem een norm is geschonden.

Het is hetzelfde gehuichel. Baudet is medeverantwoordelijk voor de toenemende feitenvrijheid in het maatschappelijk debat. Zijn controversiële ‘Marokkanen-tweet’ bleek volkomen vals te zijn. Toch peinsde hij er niet over om de leugenachtige bewering recht te zetten nadat hij met de onwaarheid ervan was geconfronteerd. Dit was geen faux pas van een roekeloze politicus; het was volharden in een hatelijke leugen. En dit vormt een van de wegingsfactoren die zijn kort geding tegen Buitenhof kansloos maken.

De partij wil zélf bepalen wat de feiten zijn waar het de partij of Baudet betreft

De proceslust van Baudet en zijn partij is dan ook niet gericht op rechtsvinding of rechtvaardigheid. Zij belijden hier hun agitatie jegens de journalistiek. De partij wil zélf bepalen wat de feiten zijn waar het de partij of Baudet betreft. Het is bovendien de exploitatie van gecultiveerde verongelijktheid. Dat de rechter zijn vordering zal afwijzen zal Baudet daarbij niet deren. 

Dat politici zich in toenemende mate minder van feiten lijken aan te trekken, komt overigens niet alleen op het conto van het FvD. Meer politici, in hun hang naar populisme, maken zich hier schuldig aan. Dat politici naar de rechter stappen om het waarheidsgehalte en (daarmee) de rechtmatigheid van publieke beweringen te laten beoordelen, is echter een nieuwe ontwikkeling. Kennelijk kent het Forum de rechtspraak een gezaghebbende taak toe wat betreft de waarheidsvinding in het politieke debat. Dat kan nog verstrekkende gevolgen hebben. Politici dienen zich te realiseren dat zij zelf ook gedaagden kunnen zijn.

Waarheidsvinding

De burger die een misstap of leugen van een politicus wil rechtzetten, heeft het moeilijker dan de politicus die zijn beeld tegenover de burger wil corrigeren. Het argeloze publiek mag hopen dat de journalist zijn werk goed doet. De burger rest slechts zijn eigen digitale zeepkist waarop hij in een hoekje van internet kan fulmineren. Wat moet hij doen als hij niet wordt gehoord, als hij de publieke leugens van beleidsmakers en politici beu is? Als ook de journalist vergeefs de leugens aan de kaak stelt?

Bas Heijne wijst er in zijn essay Mens/Onmens op dat feiten ondergeschikt worden gemaakt aan beleving. Waarheidsvinding vindt plaats in een sfeer van vijandigheid. En nu zijn er politici die de waarheidsvinding aan de rechter toevertrouwen. Ook gewone burgers zouden dat kunnen doen. Het is immers goed te beargumenteren dat politici die weigeren valse beweringen recht te zetten, daarmee een maatschappelijke norm schenden. Baudet lijkt zich het boemerangeffect van zijn juridische escapades niet te realiseren. Maar het eerste burgerinitiatief om op te treden tegen een fabulerende politicus komt dichterbij. Forum voor Democratie wijst hier de weg naar de rechter. En door middel van een rechterlijk vonnis kan een politicus bijvoorbeeld effectief gedwongen worden om een valse tweet te corrigeren. Die boemerang wordt nu door Baudet zelf geworpen.