Rond de klok van half 10 op 11 oktober 2022 neemt Olaf Scholz plaats achter een strak vormgegeven katheder in een groot Berlijns congrescentrum. Naast de Duitse bondskanselier zijn ook Eurocommissaris Valdis Dombrovskis en de Amerikaanse ambassadeur aanwezig bij de prestigieuze jaarlijkse Duitse Machinebouwtop. 

Gekleed in een modieus donkerblauw pak bespreekt Scholz de dilemma’s waarvoor Duitsland zich door de Russische invasie in Oekraïne geplaatst ziet en de Europese klimaatdoelen. Ook verdedigt hij de globalisering waarvan de Duitse exporteconomie zo afhankelijk is.

Na ruim twintig minuten fronst Scholz zijn wenkbrauwen. Hij wil iets belangrijks zeggen: om de Duitse export op peil te houden moet de Europese Commissie (EC) vanuit Brussel sneller en beter handelsverdragen afsluiten. 

Onder luid applaus van de ruim zevenhonderd industrietopmensen in de zaal stelt Scholz daarom voor om de verantwoordelijkheid voor het handelsbeleid weer volledig in Brusselse handen te leggen: ‘Ik geloof dat we moeten nadenken over hoe de Commissie weer zélf vrijhandelsverdragen kan afsluiten. Zonder dat ze steeds afhankelijk is van wat alle lidstaten vinden.’

Boekje te buiten

De bevoegdheid om alleen over het handelsbeleid te beslissen raakte de Europese Commissie zes jaar geleden kwijt. In 2017 constateerde het Europese Hof van Justitie dat de Commissie haar boekje ver te buiten was gegaan. 

Tot die tijd sloten onderhandelingsteams van de Commissie in relatieve luwte namens de 27 EU-lidstaten handelsverdragen af, om de aanvoer van grondstoffen veilig te stellen en afzetmarkten wereldwijd te garanderen voor het Europese bedrijfsleven. 

Achter gesloten deuren spraken ze over douanetarieven, importheffingen en voedselveiligheid, en stelden ze vast of de EU buitenlandse certificeringsprocedures wel of niet vertrouwt. Maar stiekem probeerden de onderhandelaars ook afspraken te maken over investeringsbescherming, politieke samenwerking en arbitrage voor bedrijven. Afspraken die veel verder gaan dan alleen handel, oordeelden de rechters van het Hof. Aan zulke verstrekkende verdragen moesten daarom voortaan alle parlementen binnen de EU hun goedkeuring verlenen. 

‘Door dit handelsverdrag gaan er nog meer auto’s en goedkoop vlees in grote vrachtschepen de planeet rond’

De uitspraak doorkruist nu de goedkeuring van het megaverdrag met het Mercado Común del Sur (kortweg: Mercosur), een handelsblok dat bestaat uit Brazilië, Argentinië, Paraguay en Uruguay. Na twintig jaar onderhandelen (!) wist de Europese Commissie in juni 2019 eindelijk een principeakkoord te sluiten met Mercosur. 

Maar parlementen en regeringen in heel Europa maken sindsdien bezwaar. Zo nam in Nederland op dinsdag 7 maart de Tweede Kamer een motie aan van de Partij voor de Dieren (PvdD), waarin het kabinet wordt opgeroepen de handelsdeal met Mercosur in Brussel te blokkeren. 

‘Handelsakkoorden dragen bij aan het optuigen van een soort supranationale superstaat voor grote bedrijven, waar ik als parlementslid bijna geen invloed meer op heb,’ verklaart PvdD-Tweede Kamerlid Christine Teunissen. ‘Daarbij leiden ze bijna altijd tot meer CO2-uitstoot. Het doel is immers dat je meer producten aan elkaar verkoopt. Het resultaat is dat er nog meer auto’s en meer goedkoop vlees in grote vrachtschepen de planeet rondgaan.’ 

Honderdduizend ton rundvlees

Dat vleesvoorbeeld komt niet uit de lucht vallen, want de vier Mercosur-landen produceren niet alleen goedkoop vlees op enorme schaal, maar ook suikerriet, ethanol en soja. In het Mercosur-verdrag is afgesproken dat de EU de handelsstromen voor 82 procent van alle Zuid-Amerikaanse landbouwproducten liberaliseert.

Als het akkoord eenmaal van kracht is, mag er elk jaar 100.000 ton méér Zuid-Amerikaans rundvlees de Europese markt op en ook het aantal plofkippen dat tariefvrij de grens over mag, groeit met 200.000 ton. 

Geen Europees land heeft zoveel te winnen bij het Mercosur-verdrag als Duitsland

Daarbij worden de importheffingen op Braziliaanse rietsuiker, bedoeld om suikerboeren binnen de EU te beschermen, afgebouwd. In ruil daarvoor bouwen Brazilië, Argentinië, Paraguay en Uruguay de nu nog tot 35 procent oplopende importtarieven op auto’s, auto-onderdelen, chemische en industrieproducten af.

Geen Europees land heeft daarbij zoveel te winnen als Duitsland. Tussen 2016 en 2020 kwam 44 procent van alle Europese export naar Mercosur op het conto van de Duitse industrie. In dat economisch universum zijn auto’s het glanzende middelpunt, vertelt directeur Andreas Rade van de machtige Duitse autolobby VDA (Verband der Automobilindustrie) aan Follow the Money: ‘Het is belangrijk dat het vestigingsklimaat voor industriële productie in Europa aantrekkelijk blijft. Het zoeken van nieuwe afzetmarkten via een actieve handelspolitiek hoort daarbij. Het Duitse economische model is immers gebaseerd op export.’

Grootgrondbezitters

Buiten Duitsland is het verdrag met Mercosur controversiëler. Europese boeren zijn bang om van de markt gedrukt te worden door het goedkope Argentijnse rundvlees en plofkippenvlees uit Brazilië, en Europese bietentelers vrezen flinke prijsdalingen op de suikermarkt. Milieuorganisaties trekken op hun beurt aan de bel over de toenemende ontbossing in het ecologisch kwetsbare Amazonewoud en over de schending van de landrechten van inheemse inwoners.

‘Europa is nú al een grote afnemer van Braziliaanse soja,’ vertelt inheems leider Kreta Kaingang in het Portugees. ‘Wanneer de export groeit, zullen de grootgrondbezitters hun plantages nog verder uitbreiden. Dat doen ze door onze beschermde gronden te bezetten.’

Met zijn traditionele gezichtsbeschilderingen en bonte verentooi is Kaingang een opvallende verschijning. Hij is in Den Haag om de Tweede Kamer te waarschuwen voor wat de handel met Europa nu al teweegbrengt in zijn thuisland Brazilië.

‘Grootgrondbezitters breiden hun plantages uit in inheemse gebieden. Activisten worden vermoord en ook in grotere steden komt geweld tegen inheemse mensen vaker voor. Ook nu we een nieuwe president hebben zal dat allemaal niet zo snel veranderen, want Brazilië is politiek enorm verdeeld. De EU is via haar handelsbanden medeverantwoordelijk voor het geweld.’

Tegenstanders paaien

Niet alleen Nederland tekent bezwaar aan tegen het Mercosur-verdrag. Een luttele twee maanden na de presentatie van het principeakkoord door de Europese Commissie liet de Franse president Emmanuel Macron weten het niet langer te ondersteunen. Ook de Oostenrijkse regering weigert al jaren te tekenen. 

Sindsdien probeert de Commissie te voorkomen dat het Mercosur-verdrag na twee decennia onderhandelen alsnog vastloopt. In 2021 bestelde ze bij de London School of Economics een verlaat milieueffectrapport om te kunnen laten zien dat handel prima samengaat met het tegengaan van ontbossing. Verder stelt de Duitse regering voor een apart hoofdstuk met milieuafspraken toe te voegen om tegenstanders te paaien.

Een maagdelijke markt van 260 miljoen consumenten is voor de Duitse autobouwers meer dan welkom

Het hoofdkantoor van VDA is gevestigd in een statig paleis midden in het zakelijke hart van Berlijn. Overal in het gebouw staan vitrinekasten vol speelgoedautootjes. In eigen land is de automarkt verzadigd en in China loopt de vraag terug, somt Rade op. Ook de Verenigde Staten zijn geen betrouwbare afzetmarkt meer nu zij hun eigen industrie steeds meer beschermen. Een maagdelijke markt van 260 miljoen steeds welvarender wordende consumenten in Zuid-Amerika is voor de Duitse autobouwers dan ook meer dan welkom.

Macht terugwinnen 

Maar dan moeten parlementen niet opeens overal in de EU dwars gaan liggen. ‘Eerst een onderhandelingsproces succesvol afronden om vervolgens nog maar te moeten afwachten of alle lidstaten het ermee eens zijn, is niet goed voor onze economische slagkracht,’ verwoordt Rade dat sentiment. 

Achter de schermen gonst het daarom van de geruchten dat de ambtenaren van de Europese Commissie de tekstdelen waarover nationale parlementen zeggenschap hebben, simpelweg uit het verdrag willen knippen. Door een handelsverdrag op die manier te splitsen, volstaat een handtekening van de Commissie alleen wél voor goedkeuring. 

‘Ik heb ambtenaren wel degelijk horen bevestigen dat ze splitsing van het Mercosur-verdrag als een serieuze optie beschouwen’

Rade verklaart: ‘Dat is wat Olaf Scholz bedoelde toen hij zei dat het handelsbeleid weer in handen van de Europese Commissie moet komen. Het opsplitsen van het verdrag met Mercosur zouden wij dan ook met veel sympathie verwelkomen.’

De Franse Europarlementariër Marie-Pierre Vedrenne van het liberale Renew Europe vindt het plan daarentegen zeer verontrustend: ‘Hoewel iedereen in het duister tast over deze plannen, heb ik EC-ambtenaren achter de schermen wel degelijk meermaals horen bevestigen dat ze splitsing van het Mercosur-verdrag als een serieuze optie beschouwen. Dat is heel gevaarlijk voor het draagvlak in de lidstaten voor het handelsbeleid. Door parlementen buitenspel te zetten, begeeft de Commissie zich op heel glad ijs.’

Lobbybrief

De Nederlandse regering lijkt het spel om het Mercosur-akkoord door te drukken gewillig mee te spelen. In 2020 nam de Tweede Kamer een eerste motie aan waarin het kabinet verzocht werd alle steun voor het Mercosur-verdrag in Brussel in te trekken. 

De verbazing was dan ook groot toen in juni 2022 opeens een lobbybrief bij Eurocommissaris Valdis Dombrovskis (DG Trade) op de mat viel. Mede ondertekend door VVD-minister Liesje Schreinemacher (Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking) riepen vijftien EU-ministers de Commissie op tot het zo snel mogelijk ‘voltooien en implementeren van de onderhandelde handelsovereenkomsten met Chili, Mexico en Mercosur’. 

De Commissie gaat niet in op vragen van Follow the Money over de brief of haar plannen met het verdrag. De woordvoerder benadrukt dat juridische experts de 1153 pagina’s, 39 hoofdstukken en bijlagen van de verdragstekst nog nauwgezet moeten nalopen voordat er een beslissing kan vallen. Dat is een ‘lang en ingewikkeld proces’ waar uitdrukkelijk geen EU-lidstaten bij betrokken zijn. 

‘Het kabinet trekt zijn handen simpelweg van het verdrag af totdat de Europese Commissie met een verdragstekst komt’

Ook het ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag wil niets kwijt over de brief en de plannen van de Commissie voordat er vanuit Brussel een definitieve tekst is. De Commissie moet eerst voorstellen in welke vorm zij om goedkeuring zal vragen. ‘Over hoe dat in het geval van Mercosur eruit ziet, zijn nog geen knopen doorgehakt,’ weet de woordvoerder. ‘Nederland heeft steeds gezegd pas een positie in te nemen als er iets ligt om over te besluiten.’

‘Het kabinet trekt zijn handen simpelweg van het verdrag af totdat de Europese Commissie met een verdragstekst komt,’ vat PvdD-Kamerlid Teunissen de sluiproute om de Tweede Kamer buitenspel te zetten samen. ‘Er wordt bewust mist gecreëerd en dat maakt het enorm lastig om erachter te komen wat er werkelijk aan de hand is.’

Minachting

In door Greenpeace gelekte verdragsteksten is te lezen hoe ver de onderhandelaars van de EU en Mercosur precies wilden gaan. Naast de afspraken over handel wilden ze bijvoorbeeld ook een supranationale ‘associatieraad’ oprichten die aan lidstaten bindende ‘aanbevelingen’ zou mogen doen. Een politiek vergaand voorstel waarover de Europese Commissie helemaal niet in haar eentje mag beslissen. 

Met die pogingen om politieke afspraken de handelsagenda binnen te fietsen heeft de Commissie zélf een scheve schaats gereden, vindt Europarlementariër Vedrenne. In oktober stuurde de Française daarom zelf een boze brief aan de Commissie over de ‘onlangs geuite wens’ om parlementen te ontdoen van hun macht over het handelsbeleid. Een ‘minachting van de democratie’, vindt ze.

De Commissie zelf lijkt stilletjes lering te trekken uit de commotie rondom het Mercosur-verdrag. In december 2022 gaf ze nul ruchtbaarheid aan de ondertekening van het nieuwe, opgesplitste handelsverdrag met Chili. Dat bestaat uit een ‘interim’ handelsgedeelte en een reeks losstaande politieke afspraken waarvan de lidstaten nog iets moeten vinden. 

Met andere woorden: de handel kan beginnen, wat de parlementen ook zeggen. ‘Als liberaal ben ik voorstander van Europese handelsverdragen,’ besluit Vedrenne kritisch. ‘Maar door deze ondemocratische werkwijze ondergraaft de Commissie er alle draagvlak voor. Er moet juist meer gepraat worden met burgers uit de verschillende lidstaten. Want voor een levensvatbare Europese democratie zijn verdragen en mandaten niet voldoende.’