De euro zal pas slagen als men beseft dat zij kan mislukken

Eén dag voor de bijeenkomst van de Franse en Duitse ministers van Economische Zaken en Financiën, vandaag, 9 februari in Parijs, publiceerden de centrale bank-presidenten van die landen, François Villeroy de Galhau en Jens Weidmann, een gastbijdrage in de Süddeutsche Zeitung, waarin zij pleiten voor de oprichting van een ministerie van Financiën voor de eurozone en andere vergaande hervormingen.

Europees ministerie van Financiën

Voor de neutrale toeschouwer zou het de grootst mogelijke verwondering moeten wekken dat presidenten van de centrale banken met dergelijke politieke statements komen. Die worden geacht politiek neutraal te zijn en louter zorg te dragen voor prijsstabiliteit. Het idee van een eigen minister van Financiën is ook niet nieuw. Al in 2013 bepleitte president Hollande van Frankrijk tijdens een persconferentie precies een jaar na zijn inauguratie voor een eurozoneregering en ook een eigen minister van Financiën voor de eurozone. Onze minister-president was toen nog mordicus tegen. Medio vorig jaar herhaalde Hollande zijn wens in een opiniestuk in het weekblad Journal du Dimanche, maar daarna volgde er geen protest van premier Rutte.

De Franse wens is niet nieuw, die gaat terug tot voor de start van de Economische en Monetaire Unie

De Franse wens is niet nieuw, die gaat zelfs terug tot aan de preludes van de vorming van de Economische en Monetaire Unie, die de basis vormde voor de totstandkoming van de muntunie. FTM schreef al eerder over de Franse, respectievelijk Duitse, afwegingen die ten grondslag lagen aan de geboorte van de eenheidsmunt. En over de impliciete tegenstellingen tussen beide landen bij de interpretatie van de voorwaarden voor die totstandkoming, die vorm kregen in het Stabiliteitspact uit 1997 en de latere economische convergentiepacten na het uitbreken van de eurocrisis.

Historisch kader

Om het pleidooi van beide centrale bankiers in een scherper perspectief te plaatsen is het nuttig even terug te kijken.

Tijdens de topconferentie op 1 en 2 december 1969 in Den Haag kwamen de zes founding fathers van de Europese Gemeenschap tot de slotsom dat deze verbreed en verdiept zou moeten worden. Die zes waren: België, Frankrijk, Italië, Luxemburg, Nederland en West-Duitsland. De belangrijkste ontwikkelingen die aanleiding gaven tot deze topconferentie waren drieërlei.

Om te beginnen waren er de toenemende spanningen in het internationale monetaire stelsel. Frankrijk, onder leiding van Charles de Gaulle, wilde van de Amerikaanse suprematie op monetair gebied af. De Gaulle gaf de Franse centrale bank opdracht om de Franse dollarreserve om te zetten in goud om zo druk op de VS uit te oefenen. Frankrijk koerste af op een gezamenlijk EEG-beleid tegenover de dollar en streefde naar een Europese dollarpolitiek, uiteraard onder Franse leiding.

Daarnaast speelde de toenemende spanning tussen de Europese landen zelf een rol. De machtsverhoudingen tussen Frankrijk en Duitsland begon te veranderen, de Duitse economie nam in kracht toe  en daarmee de Duitse munt. De Duitsers begonnen het zat te worden om voortdurend 'tweede viool te spelen’, zoals Adenauers laatste minister van Buitenlandse Zaken het groeiende Duitse onbehagen uitdrukte. Weliswaar binnenskamers uitgesproken, maar niettemin.

En de derde ontwikkeling van belang waren de Oost-Westverhoudingen en Willy Brandts nieuwe Ostpolitiek, anders gezegd: de moeizame verhouding tussen Duitsland en Oost-Europa. Het politieke evenwicht in Europa dreigde verstoord te worden. En wat gaat die verstoring beter tegen dan verdere monetaire integratie? Maar de motieven van de Fransen en de Duitsers om tot die monetaire integratie te komen liepen niet synchroon.

Voor Duitsland was vrijwel vanaf het begin politieke integratie het voornaamste doel

Ex-DNB bestuurder André Szász, destijds nauw betrokken bij de vorming van de eenheidsmunt, beschrijft in zijn boek De euro die verschillende achterliggende motieven van Frankrijk en Duitsland. Voor Duitsland, zo schrijft hij, was vrijwel vanaf het begin politieke integratie het voornaamste doel. Voor Adenauer vormden goede betrekkingen met Frankrijk de kern. Voor de Fransen was monetaire integratie het centrale thema in het Europese integratieproces. De vorming van een monetaire unie moest die van een politieke unie voorafgaan. Szász schrijft dat ‘het waarschijnlijk geen toeval was dat de monetaire portefeuille in de Commissie in die periode zich steeds in Franse handen bevond’ – zoals nu overigens ook het geval is.

Meer dan enig ander land beschouwde Frankrijk (internationale) monetaire zaken als deel van het regeringsbeleid

Meer dan enig ander land beschouwde Frankrijk monetaire zaken, ook internationale, als deel van het regeringsbeleid, schrijft Szász. Aangezien de onafhankelijke Duitse Bundesbank daarbij in de weg stond moest monetaire besluitvorming dus overgeheveld worden naar een Europese Centrale Bank, de latere ECB. Voor de Fransen betekende Europese integratie vooral een versterking van de Franse stem in de wereld. De Duitsers deden grote concessies: ze gingen akkoord met de oprichting van een ECB en gaven haar sterke D-mark op, overigens zonder harde toezeggingen inzake een politieke unie te krijgen. Frankrijk heeft op deze wijze een situatie gecreëerd waarop zij de Duitsers op monetair gebied kan overstemmen, hetgeen met de suprematie van de Bundesbank en de D-mark nooit had gekund.

Szász noemt het opmerkelijk dat gedurende dit hele jarenlange proces dat tot de vorming van de Economische en Monetaire Unie heeft geleid – en tot de invoering van de euro –, niemand ooit heeft gevraagd naar de reden van dit proces, laat staan dat daarop een antwoord is gegeven.

Om de Duitsers over te halen hun sterke D-mark op te geven en de Bundesbank op te laten gaan in de ECB, werd de verzekering gegeven dat het strenge Duitse monetaire beleid zou worden voortgezet in Europees verband. Daarvan is niets terechtgekomen: de begrotingscriteria werden aan de Europese laars gelapt en de no bail out-clausule bestond alleen op papier. Het zich committeren aan overeengekomen begrotingsafspraken en hervormingen, zoals vervat in het Verdrag van Maastricht (1992) en het Stabiliteits- en Groei Pact (1997) telt voor de Duitsers zwaar, maar is voor de Fransen nauwelijks meer dan een richtlijn.

Verregaande voorstellen

Daarom mag het feit dat Weidmann en Villeroy de Galhau gezamenlijk pleiten voor een vergaande hervorming van de eurozone, compleet met een eigen minister van Financiën, opmerkelijk worden genoemd. Niet alleen omdat de beide centrale bankiers zich hiermee op politiek glad ijs begeven, maar ook omdat zij van mening zijn dat alleen een versnelde en versterkte integratie het vertrouwen in de eurozone zal kunnen herstellen. Het duo zegt niet met zoveel woorden dat er een eurozone regering gevormd moet worden, maar wie de hervormingen bekijkt die zij voorstellen, kan geen andere conclusie trekken, zo schrijft het Duitse Wirtschafs-Nachrichten in zijn commentaar. En dat op een moment dat de euroscepsis in de meeste eurolanden groeiende is. Finland wil een parlementair debat over het eurolidmaatschap organiseren; Groot-Brittannië overweegt zelfs een vertrek uit de EU.

Weidmann en zijn Franse collega verdedigen hun stellingname door te wijzen op de blijvend hoge werkloosheid in het eurogebied, de nog altijd torenhoge staatsschulden van de eurolanden, de toegenomen terreurdreiging uit islamitische landen en de grote vluchtelingenstroom. Beiden stellen dat de ECB het nodige heeft gedaan en dat de bal nu bij de politiek ligt. Zij waarschuwen voor het opkomende nationalisme in de diverse lidstaten en vrezen dat het Europese project uit elkaar zal vallen.

Om dit te voorkomen moeten er dringend structurele hervormingen voor het eurogebied worden doorgevoerd, teneinde de economieën te laten groeien. Om de stabiliteit van de eurozone te versterken noemen ze drie economische hoekstenen: structurele hervormingen op nationaal vlak; een ambitieuze Financierings- en Investeringsunie op Europees niveau en verbeterde politiek-economische regelgeving.

Die structurele hervormingen betreffen het flexibeler maken van de arbeidsmarkt, het beter afstemmen van vraag-en-aanbod in het beroepsonderwijs, het slechten van barrières voor toetreding tot beschermde beroepen in de dienstensector (te denken valt aan het notariaat of de advocatuur), het wegnemen van bureaucratie om nieuwe ondernemingen te starten en zullen lidstaten zich moeten inspannen om hun staatsschulden te verminderen door hun uitgaven te verminderen.

Hiernaast pleit het duo voor een hogere arbeidsparticipatie van vrouwen ter compensatie van de vergrijzing. Hetzelfde geldt voor vluchtelingen die uiteindelijk over een verblijfsvergunning beschikken, maar dan moet de regering wel zorgen dat deze vluchtelingen de taal van het land spreken en de juiste opleiding hebben. De vluchtelingenproblematiek heeft echter niet bijgedragen aan een verdere Europese eenheid. Zelfs binnen Merkels eigen CDU rijzen er twijfels over de aanpak van de vluchtelingencrisis.

Einde parlementair budgetrecht

De sleutel ligt volgens de centrale bankiers bij een grotere toename van het private kapitaal. Daar kan een Financierings- en Investeringsunie bij helpen. Ze wijzen daarbij op de Verenigde Staten, waar het aandeel van private equity-investeringen veel hoger ligt dan in Europa. De beoogde kapitaalmarktunie, bankenunie en Junckers investeringsplan zijn niet voldoende. Er moeten sterkere Europese instituten worden gevormd die ervoor zorgen dat maatregelen beter op elkaar worden afgestemd. Concreet stellen de heren dus voor een apart eurozoneministerie van Financiën op te richten. Tezamen met een onafhankelijke begrotingsraad, die vergaande budgettaire bevoegdheden krijgt. Het is daarbij onvermijdelijk dat de nationale parlementen hun parlementair budgetrecht overdragen aan dit eurozone ministerie, aldus het duo.

Het is onvermijdelijk dat de nationale parlementen hun parlementair budgetrecht moeten overdragen aan dit eurozone ministerie

Als alternatief zouden de afspraken uit het Begrotingspact en het Europees Semester strenger moeten, ze zouden afgedwongen moeten kunnen worden. Ook zou onderzocht kunnen worden hoe private investeerders in het ESM-programma op te nemen. Dit om de hoge staatsschulden van de eurolanden te herstructureren zonder dat de financiële stabiliteit van de eurozone in gevaar komt.

Plan Schäuble

Het lijkt er op dat beide heren zich hebben laten inspireren door het Plan Schäuble uit 1994, meer dan twintig jaar geleden. Hierin pleitte de Duitse minister van Financiën ook al voor een strenge begrotingsdiscipline.

Het is opvallend dat ook de Franse centrale bank-president deze vergaande voorstellen met de nadruk op hervormingen onderschrijft. Het zijn juist landen als Frankrijk en Italië die steevast weigeren de in Europees verband afgesproken hervormingen door te voeren. Frankrijk heeft nota bene bedongen om de verhoogde investeringen als gevolg van de terreuraanslagen buiten het begrotingstekort te mogen opvoeren en Italië heeft recent gedaan gekregen dat het alle eurozone lidstaten toegestaan is om hogere begrotingstekorten te voeren als gevolg van de sterk toegenomen kosten voor de opvang van vluchtelingen.

Het is ironisch: de strenge verdragen die de weg voor de eurozone hebben gebaand worden nu aangewezen als de voornaamste mislukkingen

Het ‘plan Weidmann’, ongetwijfeld goed afgestemd met Schäuble, zal dan ook zonder enige twijfel met de nodige scepsis worden ontvangen in politiek Parijs en Rome. Temeer daar er binnen de internationale economische gemeenschap steeds meer afwijzende stemmen opgaan tegen het strenge bezuinigingsbeleid van de Duitsers als oplossing voor de eurocrisis. Het is bijna ironisch: de strenge verdragen en pacten die de weg voor de eurozone hebben gebaand, worden nu aangewezen als de voornaamste mislukkingen.

Update:

Intussen lijkt Weidmann te zijn teruggefloten door de politiek. De FAZ meldt dat het plan volgens Weidmann 'niet haalbaar' ('nicht durchsetzbar') is.