Een inaugurele rede kan best wel eens onderhoudend zijn, maar dat zo'n wetenschappelijk optreden de opmaat vormt voor een filmpremière in het Amsterdamse Tuschinski Theater ligt toch niet direct voor de hand. Wel bij de Nederlandse econometrist Theo Kocken. Hij wist met zijn oratie in 2012 de interesse te wekken van Monty Python-comedian Terry Jones. Diens script, gebaseerd op Kockens tekst getiteld Endogene Instabiliteit: Je moet er niet aan denken! over 'hoe onze hersenen fouten maken bij denken over geld en onzekerheid', behelst de invloed van irrationeel menselijk gedrag in de aanloop naar een financiële crisis. Het resultaat van deze opmerkelijke crossover tussen de vakgebieden risicomanagement en amusement is dinsdag 26 mei te zien tijdens de Nederlandse première van de documentaire Boom Bust Boom, waarin een indrukwekkende reeks namen de revue passeert; van Nobelprijswinnaars Daniel Kahneman, Robert Shiller en Paul Krugman tot hoofdeconoom van de Bank of England Andy Haldane, acteur John Cusack en met als Nederlandse contribuanten de economen Willem Buiter, Sweder van Wijnbergen en Dirk Bezemer. Het gemêleerde gezelschap mag on camera uitweiden over de (menselijke) oorzaak van de financiële crisis. Afgaande op de trailer is het zware onderwerp van financiële crisis, met de inhoudelijke bijdrage van bovengenoemde theoretische zwaargewichten, met Monty Python-achtige luchtigheid verpakt in een  poppenspel en animaties. Zo zal wijlen Hyman Minsky als pop figureren en zijn theorie over het ontstaan van een bubbel (boom) en financiële instabiliteit uitleggen aan zijn zoon Alan Minsky, die in eigen persoon meewerkte aan de documentaire. Theo Kocken, hoogleraar Risicomanagement voor Institutionele Beleggers aan de Vrije Universiteit begon in 2012 met het schrijven van het script voor Boom Bust Boom en ging vervolgens samen met Terry Jones en een filmploeg langs bij alle talking heads.

Kocken steunde studentenbewegingen die op scholen en universiteiten meer aandacht in het curriculum willen voor de (crash)impact van de irrationele mens

Tegelijkertijd steunde Kocken een aantal universitaire studentenbewegingen die ervoor pleiten dat er op scholen en universiteiten meer aandacht in het curriculum komt voor de (crash)impact van de irrationele mens. Een van deze bewegingen, de Post Crash Economic Society, komt ook aan het woord in de film. Na de première wordt de tournee, inclusief de vertoning van Boom Bust Click, voortgezet op Nederlandse en buitenlandse universiteiten. De aftiteling van Boom Bust Boom is indrukwekkend, heeft u alle opgevoerde namen ook zelf gesproken? Theo Kocken: ‘Ongeveer 80 procent van de mensen heb ik gesproken en vaak was Terry daar ook bij. We hadden dan een vragenlijst opgesteld en om de beurt stelden we vragen. Ik ben zelf zonder Terry nog een keer naar Amerika gegaan voor een interview met de acteur John Cusack en de econoom James Galbraith, de zoon van John Kenneth Galbraith. Het grappige was dat ik met hem ’s avonds ben gaan eten op de University of Texas in Austin en hij had een goede vriend meegenomen. Dat bleek Yanis Varoufakis te zijn die ik een paar maanden later op televisie terugzag als de Griekse Minister van Financiën die een siddering door Europa liet gaan.’ Wilde iedereen meewerken aan de documentaire zodra u ze uitnodigde voor een vraaggesprek? ‘We hebben bijna iedereen te pakken gekregen. We hadden ook Bill Clinton gevraagd, maar hij heeft niet meer gereageerd. We konden wel gewoon footage van hem meenemen in de documentaire. Ik wilde hem hoe dan ook graag in de film hebben, want hij heeft in de jaren negentig de huizenmarkt vrijgegeven. Iedereen móest een eigen huis kunnen krijgen en banken moesten maar meehelpen om alle minderheden zo goedkoop mogelijk een huis aan te smeren. Dat onderdeel wilde ik in de film hebben, want het geeft aan dat zowel links als rechts kwetsbaar is voor het kapitalistische fenomeen van euforie tijdens een boom.’ Wat is de invloed van uw oratie op de documentaire? ‘Mijn inaugurale rede over endogene instabiliteit - dat instabiliteit van een economie door het gedrag van de mens zelf komt – vormt de basis van het script. Als er een opgaande lijn is in de prijs van financiële assets zoals huizen of aandelen dan gaan mensen daar als een kudde instappen. En achter dat kuddegedrag zitten weer allerlei psychologische factoren waardoor mensen bij stijgende prijzen niet voorzichtiger gaan worden, maar juist gaan meedoen in de hausse. En iedereen gaat de risico’s lager inschatten in plaats van hoger.

'je ziet steeds hetzelfde gedrag terugkeren - collectieve irrationaliteit - maar dat begrip komt helemaal niet voor in de gangbare economische theorieën’

En dat doet niet enkel de gewone burger, maar ook banken, centrale banken, de regelgever en politici. Wie de geschiedenis van financiële crashes erbij pakt, de tulpencrisis, de Mississippi Bubble, de Railway Mania en de crash van 1929, je ziet steeds hetzelfde gedrag terugkeren - collectieve irrationaliteit- maar dat begrip komt helemaal niet voor in de gangbare economische theorieën.’ Wat is de belangrijkste oorzaak van ‘collectieve irrationaliteit’? ‘Volgens Kahneman is overconfidence een van de allerbelangrijkste oorzaken van de boom; we zijn ervan overtuigd dat we de wereld begrijpen en we vertonen trend-following behaviour. Dus als bij financiële assets de trend omhoog is dan zou je als rationeel mens gaan denken: “Okay, de prijs is nu te hoog, die zal omlaag gaan, laat ik voorzichtig zijn.” Maar de oergedachte van de mens is echter dat men denkt dat de prijs omhoog blíjft gaan met als gevolg dat iedereen huizen gaat kopen. En achteraf ziet ieder rationeel mens dan in dat er iets heel erg fout is gegaan met de verdubbeling van de huizenprijzen in een paar jaar tijd. Het probleem is alleen dat het primitieve denken overheerst tíjdens de stijgende prijzen.

'Het probleem is alleen dat het primitieve denken overheerst tíjdens de stijgende prijzen'

Mensen hebben ook de neiging om in goede tijden het verleden te vergeten. Robert Shiller (auteur van o.a. Animal Spirits, red) geeft in de documentaire een mooi voorbeeld van iemand van Freddie Mac die voor de crisis tegen hem zei: “Wij kunnen nooit failliet. Waarom niet? De huizenprijzen kunnen nooit meer dan 13 procent omlaag, en we hebben berekend dat we dan overleven. Maar wat als ze wél meer dan 13 procent omlaag gaan? Wat bedoel je, dat is nooit gebeurd. Althans… niet sinds de depressie van de jaren ’30.” Oftewel, we vergeten het verleden of denken dat dingen uit het verleden nu niet meer gebeuren.’ In de documentaire wordt de schuld neergelegd bij de huidige lesstof op hogescholen en universiteiten. Wat schort eraan? ‘De economische theorieën die men op de universiteiten krijgt en waar economisch beleid op wordt gebouwd, gaat altijd uit van de rationele mens. Dus als de prijs omhoog gaat dan gaat de vraag omlaag. Maar de menselijke natuur is nu eenmaal zo dat als de prijs omhoog gaat van een “financial asset”, van een aandeel of van een huis bijvoorbeeld, dan gaat de vraag niet omlaag maar juist omhoog. Dat is één van de vele menselijke trekjes die helemaal niet in de economische theorieën voorkomen, terwijl dát gedrag juist de reden is waarom we steeds in economische crisis terechtkomen. Maar helaas wordt er in  economische wetenschap te weinig aandacht besteed aan het irrationele gedrag van de mens op microniveau dat voor ellende zorgt op macroniveau.

'de economische wetenschap besteedt te weinig aandacht aan het irrationele gedrag van de mens op microniveau, dat voor ellende zorgt op macroniveau'

Daarom wilde Terry Jones ook zo graag meewerken, hij kan niet begrijpen dat iedere student, tot de president en zijn adviseurs, les hebben gekregen over een wereld die helemaal niet bestaat - de wereld van de rationele mens die nooit in een bubbel terecht zou komen, want mensen zijn rationeel dus die weten wat een huis waard is, en als het te duur is dan gaat hij zeker niet kopen. Nee, de basis van alle lessen zijn evenwichtsprijzen, normale verdelingen en value-at-risk modellen. Maar die houden helemaal geen rekening met het langzaam opbouwen van een boom met opeens een correctie die 20 keer je value-at-risk overschrijdt.’ Wat is het alternatief? Irrationaliteit vangen in een model lijkt me lastig. ‘Het is moeilijk om 7 miljard irrationele mensen te modelleren in een model, dus doen we het maar simpeler met 7 miljard rationele mensen. Dan komen er wel mooie berekeningen uit, maar je kunt veel meer verliezen dan ze aangeven, omdat irrationaliteit niet wordt meegenomen. Paul Krugman geeft in de film eerlijk toe dat hij de neoklassieke theorie gebruikt. Het is een enorme valkuil, maar toch gebruikt hij het omdat het vaak werkt. Ik als riskmanager ben het daar niet mee eens, want je hebt niks aan een theorie die 90 procent van de tijd werkt, maar in die andere 10 procent enorm destructief is. Dat is een airbag die werkt bij 15 km per uur, maar niet bij 150 km. ’ Hoe valt de denkwijze te doorbreken? ‘Als iedereen maar blijft leren dat alles via mooie evenwichten en normale verdelingen werkt, blijf je dezelfde fouten maken. Waar we naar streven is meer pluriformiteit in het onderwijs. In de Verenigde Staten en Verenigd Koninkrijk zijn al een grote bewegingen ontstaan zoals Rethinking Economics, Post Crash Economic Society  en zelfs Reteaching Economics.  Die bewegingen  voor veranderingen in het onderwijs wil ik steunen en hun krachten laten bundelen. Dus niet enkel meer alle aandacht op neoklassieke theorieën en finance-lessen met normale verdelingen, maar ook mensen als Minsky, of Galbraith aan het woord laten en onze eigen Lex Hoogduin bijvoorbeeld met zijn complexiteitstheorie die kijkt naar de invloed van bottom up-gedrag van mensen en instellingen op de stabiliteit van een systeem.

'Studenten moeten inzien dat ze voorzichtiger moeten zijn met het accepteren van de gangbare economische theorieën die mensen voor de gek houden met evenwichtsideetjes'

We moeten laten zien dat de wereld helemaal niet zo simpel in elkaar zit. Studenten moeten inzien dat ze voorzichtiger moeten zijn met het accepteren van de gangbare economische theorieën die mensen voor de gek houden met evenwichtsideetjes. Als je als toezichthouder of centrale bank bijvoorbeeld uitgaat van Minsky dan zou je in booming-tijd juist enorm op de rem gaan trappen. Het tegenovergestelde is echter gebeurd op basis van de neoklassieke theorie.’ Hoe reageren toezichthouders op de documentaire? ‘Bij De Nederlandsche Bank zijn ze heel erg geïnteresseerd, daar vertonen we ook binnenkort de documentaire voor bestuur en medewerkers. In de documentaire zelf zit Andy Haldane van de Bank of England. Hij als centrale bankier trekt het boetekleed aan door te zeggen dat ze drie decennia hebben liggen slapen en dat ze van vorige crisis moesten leren. Booms en busts zullen er altijd zijn, maar je moet die wel proberen af te remmen.’ Meer info: boombustclick.com